Магілёў — магдэбурскае места гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), старажытны цэнтар праваслаўя.
9 чэрвеня 1661 атрымаў роўныя правы з сталіцай Вялікага Княства Літоўскага — Вільняй — за гераізм, выяўлены ў часе паўстаньня супраць маскоўскіх акупантаў. У 1930-я разглядалася магчымасьць пераносу сюды сталіцы Беларускай ССР.
Паводле археалягічных раскопак, старажытнае паселішча існавала на месцы Задубравенскага пасаду яшчэ ў XII ст. Апроч таго, на гары Магіла мелася даўняе ўмацаваньне. У пач. XIII ст. Магілёў, відаць, быў цэнтрам фэўдальнай сядзібы-вотчыны і выконваў функцыі фартэцыі. Паводле Магілёўскай хронікі, складзенай цягам 18—19 стагодзьдзяў, Магілёў у якасьці места заснавалі 24 сакавіка 1267 году. У 1320 г. места далучылася ў складзе Віцебскага княства да Вялікага Княства Літоўскага, дзе зрабілася цэнтрам воласьці.
Пісьмовы ўспамін пра Магілёў зьмяшчаецца ў «Сьпісе гарадоў далёкіх і блізкіх», якія датуецца канцом XIV ст. У гэты час места знаходзілася ў валоданьні каралевы Ядвігі, жонкі караля і вялікага князя Ягайлы. У 1431 яно перайшло да вялікага князя Сьвідрыгайлы, а ў 1503 — да вялікай княгіні Алены Іванаўны.
У XV ст. Магілёў быў значным цэнтрам гандлю, тут мелася ўласная мытня. Пад 1447 згадваеца праваслаўная Спаская царква. У пач. XVI ст. места ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва.
Храналёгія
1514: у зьвязку з падзеньнем Смаленску і пераходам яго на стагодзьдзе пад уладу Масковіі, многія смаленскія купцы перабраліся ў Магілёў.
1518, 1519, 1535: ваколіцы Магілёва цярпелі на рабаўніцкіх набегаў маскавітаў, аднак самім местам захопнікі авалодаць ня здолелі.
28 студзеня 1577: Стэфан Баторы надаў Магілёву поўнае Магдэбурскае права, места атрымала свой першы герб; у каралеўскай грамаце зазначалася:
А иж бы тое место неякою помноженья оздоб своих не мело, с тое ласки нашего господарское надаем тому месту печать мескую. Вежу мурованую, высоко выведеную, которую врат того места. У судов и инших справах и потребах печатовоти и того герба уживати мает вечными часы.
1577: у Магілёве быў 1261 жылы дом (у 1588—1500 жылых дамоў).
27 чэрвеня 1581: у Інфлянцкую вайну маскоўскія захопнікі цалкам зьнішчылі Задубровенскі пасад, спалілі 10 будынкаў у Пакроўскім пасадзе, але штурм Старога места і замка скончыўся безвынікова.
1588: першы ўспамін пра рымска-каталіцкі касьцёл у Магілёве.
1590—1592: у Магілёве адкрылася агульнадукацыйная брацкая школа, у якой вывучалі старабеларускую і лацінскую мовы.
1594—1604: узьвядзеньне першага мураванага будынка ў Магілёве — Фарнага касьцёла.
13 сьнежня 1595: казацкія загоны С. Налівайкі спалілі каля 40% забудовы Магілёва, у тым ліку некалькі цэркваў, і зьнішчылі значную колькасьць месьцічаў; захавалася паведамленьне пра тыя падзеі:
У рок 1595. Прыйшла ізноў на Магілёў навала ад Налівайкі. Невядома таксама, зь якіх прычынаў гэта сталася, ні з гультайства, ні з маскоўскага нацкоўваньня, бо ў гэты час міру з Масквою не было. Таму старэйшыя людзі часта ўспаміналі Налівайку; Мазепу і Лабаду. Відаць, нездарма не выходзіла гэта зь людзкой памяці, бо нарабіла гэтая саранча новазбудаванаму і заселенаму месту бед нязносных і крыві праліла нямала. Але пан Бог месьцічаў-пакутнікаў бласлаўляў і бласлаўляе. Гэты Налівайка Магілёў зрабаваў і цэрквы папаліў.
—Магілёўская хроніка
1601—1633: завяршылася будаўніцтва разьвітай абарончай сыстэмы мескіх умацаваньняў з трох лініяў абароны; першую лінію складаў замак — «Высокае места», другая лінія ўмацаваньняў — Кругавы (альбо Бліжні) вал — ахоплівала Старое места і мела чатыры брамы, трэцяя лінія абароны — Палявы (Дальні, Кругавы) вал — у розныя часы мела розныя памеры і колькасьць брамаў.
1604: тэрыторыя Магілёва падзялялася на 15 сотняў; у межах Старога места (Нагорскі пасад) знаходзіліся Астроская і Нагорская сотні, за імі ва ўсходнім кірунку разьмяшчалася Ледзькаўская сотня, на правабярэжжы Дняпра (Пакроўскі пасад) — Курдзенееўская, Перахрысьценская, Слабодзкая, Грыўлянская, Выганская і Бярозаўская сотні, за Дубравенкай (Задубравенскі пасад) — Папінская, Трысьненская, Каскоўская, Дабраслаўская сотні, за Дняпром (Задняпроўскі пасад) — Траецкая і Лупалаўская сотні.
1604: налічваў 15 тыс. жыхароў, 2211 дамоў, 18 цэхаў; адно з найбуйнейшых местаў Вялікага Княства Літоўскага, меў права на правядзеньне двух кірмашоў на рок.
1616: пры Магілёўскім брацтве пачала працаваць друкарня, у якой на працягу XVII—XVIIІ стагодзьдзяў надрукавалі каля 40 кніжак.
1632: у месьце заснавалі адзіную ў той час на Беларусі Магілёўскую праваслаўную дыяцэзію.
1654: у пачатку вайны Расеі з Рэччу Паспалітай магілёўцы здаліся маскоўскаму войску; у сяр. XVII ст.: умацаваньні Старога места налічвалі 4 брамы — Алейную, Ветраную, Каралеўскую і Дубравенскую; у Палявым вале, які абкружаў Новае места, стаяла 8 драўляных брамаў — Курдзенеўская (Гваздоўка), Лядвееўская, Шклоўская дальняя, Віленская, Уструшненская, Трысьненская, Быхаўская, Папінская.
1 лютага 1661: у выніку народнага паўстаньня месьцічы зьнішчылі акупацыйную маскоўскую залогу.
9 чэрвеня 1661: за выяўленую ў час паўстаньня мужнасьць вялікі князь Ян Казімер ўраўнаваў у правах Магілёў зь Вільняй; апроч таго, места атрымала новы герб «у блакітным полі тры срэбныя мескія вежы, у адчыненай сярэдняй браме — рыцар з узьнятым мячом, а над ім герб — Пагоня».
1681: на гандлёвай плошчы Магілёва паўстала новая мураваная ратуша (першая была драўлянай і знаходзілася на вуліцы Ветранай).
1745: у месьце быў 1301 будынак; працавалі некалькі цагельняў — «Антона Апоці», «паноў Батвіньнікаў», «Дарошкі з братам Сапрончыкаў»; на тэрыторыі пасадаў знаходзіліся «ізба цэху шавецкага… цэх гарбарскі… дом цэхавы пякарскі… цэх шавецкі», непадалёку ад царквы Св. Міколы — «цэх алейніцкі», тут жылі злотнікі (ювэліры), алейнікі, дойліды, бондары, хлебнікі, багамазы (іканапісцы), шкляры, шаўцы і кавалі; існаваў шпіталь, які знаходзіўся каля Алейнай брамы.
1756: у Магілёве дзейнічалі 9 праваслаўных цэркваў і 2 манастыры, 2 вуніяцкія цэрквы (Дальняя Ўваскрэшаньня Хрыстова і Покрыва Прасьв. Багародзіцы), 6 рымска-каталіцкіх касьцёлаў і 3 кляштары (кармэлітаў, езуітаў і бэрнардынаў).
22 лістапада 1773: цэнтар Беларускай рымска-каталіцкай дыяцэзіі, пры якой адкрыліся сэмінарыя і акадэмія.
1780: у Магілёве адбылася сустрэча паміж расейскай імпэратрыцай Кацярынай II і аўстрыйскім імпэратарам Ёсіфам, у гонар чаго заклалі Сабор Сьв. Ёсіфа.
1781: атрымаў новы, расейскі герб, таксама з выявай Пагоні; у канцы ХVІІІ стагодзьдзя: у месьце было 22 вуліцы, 32 завулкі, 2000 будынкаў; працавалі 33 прадпрыемствы, у тым ліку 22 гарбарныя, 7 піваварных, 2 цагельні, 2 вадзяныя млыны, каля 240 крамаў, праводзілася 3 кірмашы на тыдзень.
1809: на базе Магілёўскай народная вучэльні (1789) адкрылася Магілёўская гімназія.
1812: Магілёў пэўны час займалі францускія войскі.
1838: пачала выдавацца газэта «Могилевские губернские ведомости».
1848—1856: празь места прайшла шаша.
1867: заснаваньне Магілёўскага музэя.
1879: у Магілёве зьявіўся водаправод
1888: завершаньне будаўніцтва Магілёўскага тэатра.
1897: падчас Усерасейскага перапісу 12 847 магілёўцаў (або 29,79% ад усіх месьцічаў) назвалі роднай мовай беларускую, што было найвышэйшым паказьнікам сярод беларускіх местаў.
1902: праз Магілёў прайшла Пецярбурска-Адэская чыгунка.
16 студзеня 1918: бальшавікі правелі масавыя арышты дзеячоў польскай супольнасьці ў Магілёве; аднаго зь іх, ксяндза Эўгэнюша Сьвятопэлк-Мірскага, пазьней забілі.
1 студзеня 1919: згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ўвайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала Магілёў разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР.
1924: вярнуўся ў склад БССР, цэнтар Магілёўскай акругі і Магілёўскага раёну.
1938: цэнтар Магілёўскай вобласьці.
ліпень 1941 — чэрвень 1944: у Другую Сусьветную вайну знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй; гітлераўцы стварылі ў месьце Лупалаўкі лягер сьмерці, гета ў раёне Дубравенкі, перасылачны лягер для ваеннапалонных, дзе загінула 70 тыс. чал.
Беларускія летапісы і хронікі: пер. са старажытнарус., старабел., пол. / склад. У. Арлоў; рэд. В. Чамярыцкі. — Мн.: Беларускі кнігазбор, 1997. — 432 с. ISBN 985-6318-15-7.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Магілёў // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991. — 303 с.: фота. — ISBN 5-341-00240-7.
This article uses material from the Wikipedia Беларуская (тарашкевіца) article Гісторыя Магілёва, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Зьмест даступны на ўмовах CC BY-SA 4.0, калі не пазначанае іншае. Images, videos and audio are available under their respective licenses. ®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Беларуская (тарашкевіца) (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.