Валожын: горад у Беларусі

Адміністрацыйны цэнтар Валожынскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 10 308 чалавек. Знаходзіцца за 75 км на паўночны захад ад Менску, за 17 км ад чыгуначнай станцыі Валожын (лінія Маладэчна — Ліда), каля аўтамабільнай дарогі Менск — Горадня.

Валожын лац. Vałožyn
Касьцёл Сьвятога Язэпа
Герб Валожына
Першыя згадкі:	XV ст.
Горад з:	1929
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Валожынскі
Плошча:	7,6832 км²
Насельніцтва:	10 308 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1772
Паштовы індэкс:	222340
СААТА:	6220501000
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°5′0″ пн. ш. 26°31′0″ у. д. / 54.08333° пн. ш. 26.51667° у. д. / 54.08333; 26.51667 26°31′0″ у. д. / 54.08333° пн. ш. 26.51667° у. д. / 54.08333; 26.51667
Валожын на мапе Беларусі ± Валожын Валожын
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://volozhin.gov.by/

Валожын — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны). Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі клясыцызму палацава-паркавы комплекс Тышкевічаў, касьцёл Сьвятога Язэпа, капліца і ешыбот, помнікі архітэктуры XVIII—XIX стагодзьдзяў.

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Валожын утварыўся ад прозьвішча Валога. Такое прозьвішча мог атрымаць чалавек, што наважыўся пасяліцца ў балоцістай мясцовасьці. Тым часам ад тапоніму паходзіць назва ракі Валожынкі.

Існуе таксама народнае паданьне, паводле якога назва Валожына мае зьвязак зь перагонам валоў і ўтварылася ад выразу «Валы жэнь!» («жэнь» — значыць гані). Магчыма, паселішча спачатку мела назву Валыжэнь.

Асноўны артыкул: Гісторыя Валожына

Вялікае Княства Літоўскае

Паводле Хронікі Быхаўца, у 1440-я гады тут гаспадарылі легендарныя князі Валожынскія, у якіх нібыта за ўдзел у змове супраць вялікага князя канфіскавалі Валожын. Каля 1450 году вялікі князь Казімер падараваў Валожын ваяводу віленскаму Я. Манівідавічу, а ў 1484 годзе — князю В. Вярэйскаму. Пад 1492 годам упершыню ўпамінаецца тутэйшы касьцёл.

З 1507 году Валожын знаходзіўся ў складзе Наваградзкага ваяводзтва. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў ён увайшоў у Ашмянскі павет Віленскага ваяводзтва. У 1582 годзе мястэчка перайшло ў валоданьне Радзівілаў, а ў 1614 годзе — да Слушкаў.

У 1681 годзе маршалак надворны Ю. Б. Слушка заснаваў у Валожыне касьцёл і кляштар бэрнардынаў, пры якім дзейнічала школа. Неўзабаве ў 1683 годзе тут зьявілася праваслаўнае брацтва. З канца XVII ст. мястэчка стала цэнтрам староства.

У 1710 годзе Слушкі збудавалі ў Валожыне царкву. У пачатку XVIII ст. у мястэчку было 107 двароў, 5 вуліцаў (Віленская, Смаргонская, Менская, Крывая, Тыльная); дзейнічалі 2 касьцёлы і 2 царквы. У 1738 годзе Валожын перайшоў да князёў Чартарыйскіх. На 1790 год тут было 186 двароў.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Валожын апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Ашмянскім павеце Віленскай губэрні. З 1803 году мястэчка знаходзілася ў валоданьні Тышкевічаў. У 1806 годзе Ю. Тышкевіч заснаваў тут касьцёл Сьвятога Язэпа. У 1806—1892 гадох у Валожыне дзейнічала юдэйская духоўная акадэмія (Валожынскі ешыбот), якая стала прататыпам большасьці літвакоўскіх ешыботаў сьвету. Апроч таго, у мястэчку было 2 школы, 3 хрысьціянскія сьвятыні, сынагога, 3 малітоўныя дамы, аптэка, шпіталь, суконная фабрыка.

У Першую сусьветную вайну (1915—1918) Валожын значна пацярпеў, бо празь мястэчка праходзіла лінія фронту. У лютым 1918 году Валожын занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Валожына
•  
  Кляштар бэрнардынаў, з мапы XVIII ст.
•  
  Палац Тышкевічаў, 1887 г.
•  
  Касьцёл, 1887 г.
•  
  Касьцёл, 1897 г.

•  
  Палац і парк, 1897 г.
•  
  Віленская вуліца, 1897 г.
•  
  Ешыбот, 1897 г.
•  
  Брама касьцёла. Ф. Рушчыц, 1900 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Валожын абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР.

Згодна з Рыскай дамовай 1921 году Валожын апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам павету. У 1929 годе Рада міністраў Польскай Рэспублікі надала паселішчу статус места (часам можна сустрэць памылковыя зьвесткі, што гэта адбылося толькі ў 1940 годзе), адначасна да яго далучылі населеныя пункты з аднайменнай гміны — фальварак Бондары і вёскі Кялевічы, Еўлашы, Панізьзе.

У 1939 годзе Валожын увайшоў ў склад БССР, дзе 15 студзеня 1940 году стаў цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці (з 20 верасьня 1944 у Маладэчанскай, з 20 студзеня 1960 году ў Менскай вобласьці). У Другую сусьветную вайну з 25 чэрвеня 1941 да 5 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

• Места на старых здымках
•  
  Касьцёл, 1918 г.
•  
  Званіца касьцёла, да 1939 г.
•  
  Палац, 1930-я гг.
•  
  Палац, 1933 г.

•  
  Царква-мураўёўка, 1918 г.
•  
  Капліца, да 1939 г.
•  
  Рынак, да 1939 г.
•  
  Калёнія ўраднікаў, да 1939 г.

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1803 год — 2446 чал.; 1865 год — 2,5 тыс. чал.; 1887 год — 2446 чал., зь іх 406 праваслаўных, 140 каталікоў, 1900 юдэяў; 1897 год — 4533 чал.
• XX стагодзьдзе: 1921 год — 4070 чал.; 1931 год — 6269 чал.; 1939 год — 6,8 тыс. чал.; 1959 год — 4,8 тыс. чал.; 1969 год — 5,8 тыс. чал.; 1992 год — 11,3 тыс. чал.; 1995 год — 11,5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2004 год — 11,4 тыс. чал.; 2006 год — 11,3 тыс. чал.; 2007 год — 11,2 тыс. чал.; 2009 год — 10 558 чал. (перапіс); 2016 год — 10 329 чал.; 2017 год — 10 276 чал.; 2018 год — 10 308 чал.

Адукацыя

У Валожыне працуюць 3 сярэднія, дзіцяча-юнацкая спартовая і музычная школы, 6 дашкольных установаў.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць мескія лякарня і паліклініка.

Культура

Дзейнічаюць дом культуры, кінатэатар, 2 бібліятэкі.

Вуліцы і пляцы

Прадпрыемствы харчовай, лёгкай, дрэваапрацоўчай прамысловасьці.

 

Інфраструктура

Працуе Валожынскі краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў гатэлі «Валожын».

Славутасьці

• Ешыбот (1803)
• Забудова гістарычная (ХІХ — 1-я палова ХХ ст.; фрагмэнты)
• Касьцёл Сьвятога Язэпа (1816)
• Могілкі: хрысьціянскія, капліца (1850); юдэйскія
• Палац Тышкевічаў (1782—1806)
• Царква Сьвятых Канстантына і Алены (1866)

Страчаная спадчына

• Касьцёл і кляштар бэрнардынаў (1681—1690)

• Краявіды Валожына
•  
  Будынак ешыботу
•  
  Царква Сьвятых Канстантына і Алены
•  
  Палац Тышкевічаў
•  
  Флігель палаца Тышкевічаў

• Дзіяна Арбеніна (нар. 1974) — сьпявачка
• Стары Ўлас (Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі; 1865—1939) — беларускі пісьменьнік

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — Т. 3: Беларусы — Варанец. — 511 с. — ISBN 985-11-0068-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VIII: Perepiatycha — Pożajście. — Warszawa, 1887.

• Валожын, Radzima.org