Горад Белая: места ў Люблінскім ваяводзтве Польшчы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Белая.

Biała Podlaska) — места ў Польшчы, на рацэ Кросьне. Адміністрацыйны цэнтар павету і сельскай гміны Люблінскага ваяводзтва, мае правы павету. Знаходзіцца за 36 км ад беларуска-польскай граніцы, каля пагранічных пераходаў у Тэрэспалі і Карошчыне.

Белая лац. Biełaja
польск. Biała Podlaska
Замак Радзівілаў
Герб Белай Сьцяг Белай
Першыя згадкі:	1522
Краіна:	Польшча
Прэзыдэнт места:	Дарыюш Стэфанюк
Плошча:	49,46 км²
Насельніцтва
колькасьць:	59 047 чал.
шчыльнасьць:	1193,83 чал./км²
Часавы пас:	UTC+1
летні час:	UTC+2
Тэлефонны код:	+48 83
Паштовы індэкс:	21-500
Нумарны знак:	LB
Геаграфічныя каардынаты:	52°2′0″ пн. ш. 23°7′0″ у. д. / 52.03333° пн. ш. 23.11667° у. д. / 52.03333; 23.11667 23°7′0″ у. д. / 52.03333° пн. ш. 23.11667° у. д. / 52.03333; 23.11667
Белая на мапе Польшчы Белая
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
http://www.bialapodlaska.pl

Белая — магдэбурскае места гістарычнай Берасьцейшчыны, колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Побач зь местам праходзіць паўднёва-заходняя мяжа этнічнай тэрыторыі беларусаў. Да нашага часу тут захаваліся збудаваныя ў стылі барока аўстэрыя, замкавы комплекс Радзівілаў, кальвінскі збор, базылянская царква Раства Багародзіцы, комплекс кляштару рэфарматаў з касьцёлам Сьвятога Антонія і ратуша, помнікі архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзі. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся палац Радзівілаў, помнік архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзяў, зруйнаваны расейскімі ўладамі. У наш час у месьце працуе консульства Беларусі.

Традыцыйная гістарычная беларуская назва места — Белая. Дзеля адрозьненьня ад паселішчаў з такой жа назвай у іншых мясцовасьцяў часам насіла дадатковыя азначэньні — Белая Радзівілаўская (паводле роду Радзівілаў, якія валодалі ёй да атрыманьня Магдэбурскага права) або Белая Літоўская.

Па Рыскай мірнай дамове 1921 году, у выніку якой Белая апынулася ў Польскай Рэспубліцы, атрымала ўдакладненьне Падляская — ад назвы ваяводзтва, у склад якога ўвайшла. У афіцыйных крыніцах сустракаюцца варыянты назвы Белая Падляска і Бяла Падляска.

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Белую як места датуецца 1522 годам. Яе першымі ўладальнікамі былі Ільлінічы, а заснавальнікам лічыцца Пётар Янавіч Белы — ваявода троцкі, гетман Вялікага Княства Літоўскага. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў мястэчка ўвайшло ў Берасьцейскі павет Берасьцейскага ваяводзтва. У 1569 годзе памёр апошні прадстаўнік роду Ільлінічаў Юры, які пакінуў асноўныя свае маёнткі (у тым ліку Белую) стрыечнаму брату Мікалаю Радзівілу «Сіротку». За Радзівіламі яна дасягнула вялікага росквіту. У канцы XVI ст. у месьце дзейнічалі царква і кальвінскі збор. У 1622 годзе сын Мікалая «Сіроткі» Аляксандар Людвік Радзівіл збудаваў тут замак. Пры замку існаваў зьвярынец, дзе ўтрымлівалася шмат розных ня толькі мясцовых, але і экзатычных жывёлаў.

У канцы XVI ст. у Белай, як і ў Слуцку, пачала працаваць кальвінская гімназія. 1 чэрвеня 1621 году места атрымала Магдэбурскае права, а таксама герб у чырвоным полі постаць Арханёла Міхала, па нагамі якога — забіты цмок. У 1628 годзе Крыштап Цыбаровіч-Вільскі заснаваў Бельскую акадэмію, якая ад 1633 году існавала як філія Кракаўскай акадэміі.

У 1655—1660 гадох Белая значна пацярпела ад швэдаў і казакаў. Аднак дзякуючы наступнаму ўладальніку Міхалу Казімеру Радзівілу і ягонай жонцы Кацярыне Сабескай (сястра Яна Сабескага) места хутка аднавілася. У 1671—1678 гадох тут збудавалі касьцёл і кляштар рэфарматаў. У XVII стагодзьдзі места стала цэнтрам вытворчасьці сукна і фаянсу (фаянсавая мануфактура зьявілася ў 1738 годзе), пазьней — дрэваперапрацоўкі.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны ў 1706 годзе Белую на загад Карла XII захапіла і спустошыла швэдзкае войска. У 1720 годзе Ганна Кацярына Радзівіл распачала будаваньне вежы і ўязной брамы, а таксама перабудавала палац у стылі ракако. У 1747—1749 гадох у Белай збудавалі царкву і манастыр базылянаў, дзе захоўваліся мошчы полацкага і віцебскага япіскапа Язафата Кунцэвіча.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Белая апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам павету Седлецкай губэрні. Гэта адарвала места ад губэрняў зь пераважна беларускім насельніцтвам. Апошні спадкаемца Белай Дамінік Радзівіл, палкоўнік войска Варшаўскага княства, памёр у Францыі 11 лістапада 1813 году. На 1827 год у месьце было 309 будынкаў, на 1858 год — 323, зь якіх 57 мураваных, на 1878 — 380.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Белай ліцьвінамі: у 1829 годзе ў матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэтуту адзначыўся Hoppe Frdr. Guilielm., Bialla Lithuan[us].

У Бельскай мужчынскай гімназіі навучаўся пісьменьнік і публіцыст Юзэф Ігнацы Крашэўскі. У 1883 годзе расейскія ўлады разабралі палац Радзівілаў.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Белую занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Белай
•  
  Рынак. М. Якімовіч, 1777 г.
•  
  Замак. К Странчынскі, 1840-я гг.
•  
  Замак. К Странчынскі, 1840-я гг.
•  
  Замак, 1855 г.

•  
  Замак, XIX ст.
•  
  Касьцёл і кляштар рэфарматаў, 1871 г.
•  
  Кальвінскі збор, 1872 г.
•  
  Капліца ў Голі, 1883 г.

Найноўшы час

Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Белая апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам павету Беластоцкага ваяводзтва. У гэты час тут паўстала фабрыка Raabego, меская электрастанцыя, а ў 1923—1939 гадох існавала Падляская фабрыка самалётаў (польск. Podlaska Wytwórnia Samolotów — PWS), зруйнаваная савецкімі войскамі па 17 верасьня 1939 году.

З пачаткам Другой сусьветнай вайны ў 1939 годзе Белую занялі войскі Трэцяга Райху, па чым прыбылыя сюды ўкраінскія дзеячы пачалі гвалтоўную ўкраінізацыю мясцовага насельніцтва. У 1940 годзе ў Белай пачаў працаваць аддзел Беларускага камітэту, які дамогся адкрыцьця ў шасьці валасьцёх беларускіх школаў, а таксама беларускай мовы ў мясцовых цэрквах. У 1941 годзе мову жыхароў Белай і ваколіцаў дасьледаваў беларускіх лінгвіст Ян Станкевіч, які азначыў гэтую мову як беларускую: Як колькасьцю сваіх рысаў, так і важнасьцяй яна беларуская; адно пачынаючы км 10—15 на паўдня ад Белае Падляскае ўкраінскія рысы ў мове пераважаюць, але й тут ё ў мове ладне беларускіх асаблівасьцяў.

У 1944 годзе Белую занялі савецкія войскі, па чым яе зноў перадалі Польшчы. У 1975 годзе места стала цэнтрам ваяводзтва, што прывяло да ўзросту колькасьці яго жыхароў у два разы за 20 гадоў. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1999 году Белая атрымала статус мескага павету Люблінскага ваяводзтва.

• Места на старых здымках
•  
  Замак, 1882 г.
•  
  Замак, 1883 г.
•  
  Замак, 16.10.1916 г.
•  
  Замкавая капліца, 1916 г.

•  
  Царква базылянаў па маскоўскай перабудове, да 1915 г.
•  
  Збор, 16.10.1916 г.
•  
  Брама збору, 16.10.1916 г.
•  
  Касьцёл рэфарматаў па маскоўскай перабудове, 1915—1918 гг.

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1827 год — 3386 чал.; 1841 год — 3,5 тыс. чал.; 1858 год — 3756 чал., у тым ліку 2394 юдэяў; 1878 год — 7112 чал.; 1890 год — 1029 чал., зь іх 2080 каталікоў, 1013 праваслаўных, 6864 юдэяў, 65 лютэранаў, 7 іншай веры; 1897 — 13,1 тыс. чал.
• XX стагодзьдзе: 1921 год — 13,0 тыс. чал.; 1931 год — 10,7 тыс. чал.; 1939 год — 19,3 тыс. чал.; 1946 год — 15,0 тыс. чал.; 1950 год — 13,3 тыс. чал.; 1955 год — 15,7 тыс. чал.; 1960 год — 20,1 тыс. чал.; 1965 год — 22,6 тыс. чал.; 1970 год — 26,5 тыс. чал.; 1975 год — 31,8 тыс. чал.; 1985 год — 47,0 тыс. чал.; 1995 год — 56,5 тыс. чал.
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 59,3 тыс. чал.; 2007 год — 57,8 тыс. чал.; 2009 год — 57,9 тыс. чал.

Адукацыя

У Белай працуюць філія Акадэміі фізычнага выхаваньня ў Варшаве, Дзяржаўная вышэйшая школа імя Папы Яна Паўла II, рамесны тэхнікум, 6 ліцэяў, 9 гімназіяў і 11 школ.

Культура

Дзейнічаюць 8 бібліятэк, тэатар і 3 кінатэатры.

Спорт

У месьце ёсьць 4 стадыёны і 2 басэйны.

Інфраструктура

У Белай працуюць музэй Паўднёвага Падляшша, галерэі — Падляская Бельскага цэнтру культуры і аўтарская Януша Максімюка.

Славутасьці

• Акадэмія (XIX ст.)
• Аўстэрыя (1777)
• Забудова гістарычная (XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
• Замкавы комплекс Радзівілаў (XVI—XVIII стагодзьдзі)
• Кальвінскі збор (1572; цяпер касьцёл Сьвятой Ганны)
• Касьцёл Сьвятога Антонія і кляштар рэфарматаў (XVII ст.)
• Могілкі: вайсковыя часоў 1-й сусьветнай вайны, каталіцкія з капліцай Сьвятога Роха, праваслаўныя, юдэйскія
• Ратуша (1835)
• Царква Раства Багародзіцы пры манастыры базылянаў (XVIII ст.)
• Чыгуначная станцыя (1920-я)

Страчаная спадчына

• Манастыр базылянаў (XVIII ст.)
• Палац Радзівілаў (XVI—XVIII стагодзьдзі)
• Сынагога (XIX ст.)

• Краявіды Белай
•  
  Замак Радзівілаў
•  
  Кальвінскі збор
•  
  Званіца пры зборы
•  
  Царква базылянаў

•  
  Касьцёл і кляштар рэфарматаў
•  
  Гістарычны Рынак
•  
  Акадэмія
•  
  Чыгуначная станцыя

• Станіслаў Мікалаеўскі (XVIII ст.) — прыдворны мастак Радзівілаў
• Геранім Флярыян Радзівіл (1715—1760) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага, падчашы і харунжы вялікі літоўскі
• Дамінік Геранім Радзівіл (1786—1813) — вайсковы дзяяч Рэчы Паспалітай, палкоўнік войска Княства Варшаўскага і гвардыі Напалеона.
• Ядзьвіга Разьдзялоўская (1902—1992) — малярка

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom I: Aa — Dereneczna. — Warszawa, 1880.

• Уладзімер Міхневіч, Белая Падляская, Беларуская служба Польскага радыё, 1 жніўня 2009 г.