Tataramon Na Bikol Sentral
An tataramon na Bikol Sentral o Katahawan na Bikol (Ingles: Central Bikol) o Bikol sana, an pigtataram na marhay asin nasasabotan na marhay na tataramon sa Rehiyon Bikol.
Ini an sarô sa mga pang-inot na tataramon sa Filipinas na pigtataram kan 4,253,000 katawo.
| Bikol Sentral | |
|---|---|
| Katutubo sa | Filipinas |
| Rehiyon | Rehiyon Bikol |
Katutubong mga parataram | 4,253,000 |
| Latin (Baryanteng Filipino); Nakasurat sa Basahan kan panahon | |
| Opisyal na kamugtakan | |
| Sa regulasyon kan | Komisyon sa Wikang Filipino (Komisyon sa Tataramon na Filipino) |
| Mga kodigo nin tataramon | |
| ISO 639-2 | bik |
| ISO 639-3 | bcl – Central Bikol |
- Para sa mga tataramon na Bikol, hilingon tabì an Mga tataramon na Bikol
Susog sa pagklasipikar ni Curtis McFarland sa mga tataramon sa rehiyon kan pamilya nin mga tataramon na Bikolnon, kabali an tataramon na ini sa Baybayon na Bikol. Pigtataram ini sa dakulang parte kan Camarines Sur, subangan na parte kan Albay, sulnopan na parte kan Camarines Norte, gamping amihanan kan Sorsogon, habagatan na parte nin Catanduanes, sagkod sa amihanan na parte kan isla nin Burias sa Masbate.
Palatanugan
Igwang 16 na mga katanog sa tataramon na Bikol: /p, b, d, t, k, ɡ, s, h, m, n, ŋ, l, ɾ, j~ʝ, w~ʋ, ʔ/. An walo sa mga ini, sinublian sana gikan sa mga subli-taramon: /f, v, tʃ, dʒ, ʃ, ʒ, ʎ, ɲ/. Pigtala an tulong katanog bilang /a, i, u/. An mga katanog na /e, o/ piggagamit sana sa Espanyol.
Mga katanog
An mga sistema nin tanog kan tataramon susog ki Mintz kan 1971 iyo, ini an minasunod.
| Bilabial | Dental | Alveolar | Palatal | Velar | Glottal | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | (ɲ) | ŋ | |||
| Stop | Voiceless | p | t | k | ʔ | ||
| Voiced | b | d | ɡ | ||||
| Fricative | s | (ʃ) | h | ||||
| Affricate | Voiceless | (t̠ʃ) | |||||
| Voiced | (d̠ʒ) | ||||||
| Flap | ɾ | ||||||
| Lateral | l | (ʎ) | |||||
| Approximant | w | j | |||||
| Notes: |
| ||||||
Mga diyalekto
Igwa nin limang diyalekto an tataramon na Bikol Sentral:
Bikol - Naga
An diyalektong Bikol Sentral - Naga o "Bikol - Naga" na pigtataram sa primero, segundo asin terser distrito kan Camarines Sur (puwera sa Del Gallego), syudad nin Naga, sagkod San Pascual, Masbate iyo an pig-aapod na "standard Bikol". Nasasabotan ini kan kadaklan na parataram nin mga tataramon na Bikol.
Sa mga ibang parte kan Camarines Sur tinataram an mga tataramon na Rinconada Bikol asin Buhi Bikol.
Bikol - Legazpi
An diyalektong Bikol Sentral - Legazpi o "Bikol - Legazpi" iyo an tataramon sa mga Syudad nin Legazpi asin Syudad nin Tabaco sa probinsya nin Albay, pati sa mga banwaan nin Malinao, Malilipot, Bacacay, Sto. Domingo, Manito, Rapu-Rapu. Ini man an tataramon kan distrito nin Bacon sa Syudad nin Sorsogon asin sa banwaan nin Magallanes sa probinsya nin Sorsogon.
Dakula an impluwensiya kaining diyalekto sa mga ibang parte kan probinsya nin Albay asin Sorsogon huli ta piglalakop ini kan mga estasiyon nin radyo asin telebisiyon hali sa Legazpi.
Sa mga ibang parte kan Albay tinataram an Libon Bikol, Bikol Sulnopan na Albay asin Miraya Bikol.
Bikol - Partido
An diyalektong Bikol Sentral - Partido o "Bikol - Partido" iyo an tataramon kan mga banwaan nin Tigaon, Ocampo, Sagñay, San José, Goa, Lagonoy, Caramoan asin Garchitorena sa probinsya nin Camarines Sur, pati sa mga banwaan nin Tiwi, Albay asin San Andres, Catanduanes.
Bikol - Daet
An diyalektong Bikol Sentral - Daet o "Bikol - Daet" iyo an tataramon kan mga banwaan nin Daet, San Vicente, Talisay, Mercedes asin Basud, sa probinsya nin Camarines Norte.
Tagalog an tataramon sa mga ibang banwa kaining probinsya.
Bikol - Virac
An diyalektong Bikol Sentral - Virac o "Bikol - Virac" iyo an tataramon kan mga banwaan nin Virac, Bato, San Miguel, Baras, Gigmoto asin Cololbon, sa parteng habagatan kan probinsya nin Catanduanes. Susog ki Malcolm Mintz, iba asin distinto an tataramon sa parteng amihanan kaining isla na bakóng sakop nin pig-aapod na Bikol Sentral alagad kan tataramon na Bikol Norteng Catanduanes.
Ikinaklasipikar man bilang suway na tataramon kan Ethnologue bilang Southern Catanduanes Bikol an diyalektong ini.
Komparasyon kan mga lain-lain na tataramon
| Tataramon na Tagalog | Estandarteng Bikol (Canaman) | Diyalektong Bikol - Naga | Diyalektong Bikol - Partido | Diyalektong Bikol - Legazpi | Diyalektong Bikol - Daet | Diyalektong Bikol - Virac | Tataramon na Bikol Rinconada | Tataramon na Subangang Miraya | Tataramon na Waray Sorsogon (diyalektong Irosin) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Dito sa bagong mesa pinakain ng itlog at tinapay ang babae. | Digdi sa bâgong lamesa pinakakán nin sugok asin tinapay an babayi. | Digdi sa bâgong lamesa pigpakakán nin sugok saka tinapay si babayi. | Igdi sa bag-ong lamesa tigpakakán nin sugok sagkod tinapay su bayi. | Digdi sa bâgong lamesa pigpakaon ki bunáy budâ tinapay su babayi. | Digdi sa bágong lamesa pinakain ning itlog at tinapay si babai. | Digdi sa bâgong lamesa pinakaon ning sugok budâ tinapay su babayi. | Sadi sa bágong lamesa pinakaön ka itlog ag tinapay su babayi. | Didi sa bâgong lamesa pigpakawn ning salag dangan tinapay su babay. | Didi sa bag-o na lamesa inpakaon san bunay nan tinapay su babayi. |
| Bakit nga kaya hindi lumipad ang ibon ni Pedro kahit na walang kandado ang kulungan. | Tàdaw ta dài luminayog an gamgam ni Pedro dawà na dài nin kandado an hawla? | Tâno daw ta dài naglayog an gamgam ni Pedro dawà na mayò nin kandado si hawla? | Hadáw ta ê naglayog an gamgam ni Pedro máski na mayò nin kandado su hawla? | Natà daw tà dài naglayog an bayong ni Pedro máski na warâ ki kandado su hawla? | Bakin daw kayâ dài naglupád ang ibon ni Pedro máski na mayong kandado si hawla? | Ngatà daw tà dài nagḽayog an gamgam ni Pedro máski na dàing kandado su hawla? | Tàono/Ngatà raw tà diri naglayog adtong bayong ni Pedro dawà na üdâ ka kandado su awla? | Nyangà daw ta indî naglupad ang bayong ni Pedro maski na udâ ning kandado su hawla? | Nakay daw kay diri naglupad an tamsi ni Pedro maski na warâ san kandado su hawla? |
Siring kan iba pang mga tataramon sa Filipinas, igwa man nin mga bilang nin mga subli-tataramon an Bikol, kadaklan gikan sa Espanyol nin huli ta sa 333 taon kan pangugobyerno kan Espanyol sa Filipinas. Kaiba digdi an swerte (suerte), karne (carne), imbestigador (investigador), litro, pero, krimen (crimen) asin iba pa. An iba pang ginunuang subli-tataramon, iyo an Sanskrito, na may mga katagâ o tataramon arog kan "hadi", "karma", "daya", "bahala", basa", "bareta", "gadya", "halaga", "salampati", "kota", "mutya", "dusa", "saksi", "suka", "tingga'.". Alagad, an mga Sanskritong katagâ na nasubli kan Bikol, an iba bakong direkta hali digdi kundi uminagi pa sa ibang tataramon.
Balanghayan
| Absolutibo | Ergatibo | Oblik | |
|---|---|---|---|
| Pang-saruan na ika-1(inot) na tawo | ako | ko | sakuya, sakô |
| Pang-saruang ika-2(duwa)-ng tawo | ika, ka | mo | saimo, sìmô |
| Pang-saruan na ika-3(tulo)-ng tawo | siya, | niya, | saiya |
| Pangkadakulan na kabali an ika-1(inot) na tawo | kitá | niato, ta | satuya, satô |
| Pangkadakulan na dai-kabali an ika-2(duwa)-ng tawo | kami | niamo, mi | samuya, samô |
| Pangkadakulan na ika-2(duwa)-ng tawo | kamó | nindo | saindo |
| Pangkadakulan na ika-3(tulo)-ng tawo | sinda | ninda | sainda |
Mga partikulo
Siring man sa dakol na mga tataramon na Filipino, mayaman man an Bikol sa set kan mga partikulo nin diskurso.
- bagá – nagpapahayag nin pagdududa o pag-aatubili
- bayâ – nagtatao nin tsansa sa sarong tawo; pirit nin paggalang
- dàa – (Tagalog: daw) pag-quote sa impormasyon gikan sa saróng pangaduwang mapagkukuanan
- daw – (Tagalog: ba/kaya) partikulong interogatibo
- garó – (Tagalog: mukhang, parang) pagkakahawig o pagkakaarog. Ingles: "It looks like, it's as if."
- gáyo – "eksakto"
- daing gáyo – "dai eksakto, dai totoo"
- gayód – (Tagalog: bakâ) "inda, Ingles: maybe, could be"
- giraray / liwát – (Tagalog: [m]uli) Ingles: "again"
- kutâ (na)– "Umaasa ako (sarong bagay na piggibo / dae nangyari" ; "Kung lamang ... "(kondisyon kan nakalihis na mga kaganapan)
- lamang, lang / saná – (Tagalog: lang), Ingles: "only, just"
- lugód – Nag-aasa na mangyayari an sarong bagay, o pagpapahayag nin pagsuko
- man – (Tagalog: din, rin) "also" o "ever" (arog kan ano man o 'whatever' asin si isay man o 'whoever')
- mûna / ngûna – (Tagalog: muna) "enot" o "yet"
- na – (Tagalog: na) "ngunyan" o "tapos"
- naman – (Tagalog: naman) "otro, Ingles: again"
- nanggad – (Tagalog: talaga, nga) "really, truly, absolutely" (nagdadagdag nin kanultolan)
- niyakò – "simbag ko, sabi ko"
- nganì – nagpapahayag nin kapalaran ("mayong magiginibo") o sarong pakiulay para sa iba na dai piriton
- ngantig – Nag-uulat an sarong bagay na pigsabi sa sarong ikatlong tawo
- ngapit – "pagkatapos," "kun sakaling," "sa panahon / mantang" (haloy kan panahon)
- ngayá – pagkamagalang sa paghiling ng impormasiyon ("so," "let's see")
- pa – (Tagalog: pa) "Ingles: still"
- palán – (Tagalog: pala) nagpapahayag nin sorpresa o biglaang pagsasakatuparan
- pò – (Tagalog: po) palatandaan nin paggalang; "tabì sa pirang diyalekto kan Bikol
- tulos (- tulos) – (Tagalog: agad (-agad)) "dali-dali, ngunyan na"
Tamongot/Tamanggot (Rapsak)
An Tamongot o Tamanggot (Rapsak) o "Angry Register" na inaapod sa tataramon na Ingles, dagyâ sain man na tataramon kan Bikol. Ini an halimbawa kan inaapod na Tamongot/Tamanggot (Rapsak sa iba) (kun sa Ingles, inaapod ining Bikol Angry Speech Register.)
| Normal na Bikol | Halimbawa nin Tamongot |
|---|---|
| Malutò, Kanon | Malustod |
| Bagas | Las(u)gas |
| Tubig | Tamìlig, Tùlig |
| Bungog | Lusngog |
| Uran | Bagrat, Dùnag |
| Bagyo | Alimagyo |
| Babayi | Babaknit, Siknit |
| Lalaki | Lalaknit |
| Bado, Gubing | La(ma)sdô, Gubnit |
| Harong (Bikol - Naga), Balay (Bikol - Legazpi) | Langag, Biray |
| Sira | Sigtok, Buragtok |
| Ikos | K(ur)asmag, Kurakod |
| Ayam, Idò | Da(ma)yô (Naga); Ga(ma)dyâ (Legazpi) |
| Damulag (Bikol - Naga), Karabaw (Bikol - Legazpi) | Ga(ma)dyâ (Naga) |
| Humali | Wumara |
| Magkakan/Kumakan (Bikol - Naga); Magkaon/Kumaon (Bikol - Legazpi) | Hablô, Humablô, Hablùon, Sibà, Sumibà, Sumibsib |
| Burat (Bikol - Naga), Buyong (Bikol - Legazpi) | Lasngag, Lusrat, Lusyong, Bultok |
| Taram | Tabil, Giltok |
| Kapot, Kaputan | Kamlô, Kamluon |
| Hiling | Butlâ |
| Bitis | S(am)ingkil |
| Talinga | Talingugngog |
| Nguso (Bikol - Naga), Ngimot (Bikol - Legazpi) | Ngurapak, Ngaspak, Ngislo |
| Kamot | Kamulmog |
| Mata | Malsok |
| Payo | Ali(ma)ntak |
| Hawak (Bikol - Naga), Lawas (Bikol - Legazpi) | Kabangkayan |
| Tulak | Tindos, La(ma)sdak |
| Sapatos | Sapagtok |
| Kalayo | Kalasbot |
| Kawali | Kawalwag |
| Sarwal | Sarigwal |
| Asin | Tasik |
| Banggi | Lusók |
Mga Numero
May duwang klase nin pagpapangaran kan mga numero sa Bikol. An katutubong tataramon na Bikol asin an tataramon na espanyol. Sa pangkagabsan, an tataramon na bikol, minagamit an terminong espanyol sa mga pagtukdô kan oras siring kan Alas singko (5 o'clock)'. Mantang, an mga katutubong termino mababasa sa mga libro. Maririsa man an terminong Espanyol sa pagpresyo.
- One-half.
- Kabangâ / Mediya
- One.
- Sarô / Uno / Una (ginagamit sana sa oras)
- Two.
- Duwá / Dos
- Three.
- Tuló / Tres
- Four.
- Apát / Kuwatro
- Five.
- Limá / Singko
- Six.
- Anóm / Sais
- Seven.
- Pitó / Siyete
- Eight.
- Waló / Otso
- Nine.
- Siyám / Nuwebe
- Ten.
- Sampulò / Diyes
- Twelve.
- Kagduwá / Dóse
- Thirteen.
- Kagtuló / Trese
- Fourteen.
- Kag-apát / Katorse
- Fifteen.
- Kaglimá / Kinse
- Sixteen.
- Kag-anóm / Diyesisais
- Seventeen.
- Kagpitó / Diyesisiyete
- Eighteen.
- Kagwaló / Diyesiotso
- Nineteen.
- Kagsiyám / Diyesinuwebe
- Twenty.
- Duwampulò / Beynte (Baynte)
- Twenty-five.
- Duwampulò may lima / Beynte (Baynte) y singko
- Thirty.
- Tulompulò / Treynta (Traynta)
- Thirty-five.
- Tulompulò may limá / Treynta(Traynta) y singko
- Forty.
- Apát na pulò / Kuwarenta
- Forty-five.
- Apát na pulò may lima / Kuwarenta y singko
- Fifty.
- Limampulò / Singkuwenta
- Fifty-five.
- Limampulò may limá / Singkuwenta y singko
- Sixty.
- Anóm na pulò / Sesenta
- Sixty-five
- Anóm na pulò may limá / Sesenta y singko
- Seventy.
- Pitompulò / Setenta
- Seventy-five.
- Pitompulò may limá / Setenta y singko
- Eighty.
- Walompulò / Otsenta
- Eighty-five.
- Walompulò may limá / Otsenta y singko
- Ninety.
- Siyám na pulò / Nobenta
- Ninety-five.
- Siyám na pulò may limá / Nobenta y singko
- One-hundred.
- Sanggatós / Siyen, Siyento
- One-thousand.
- Sangribo / Mil
- Ten-thousand.
- Sangyukot (Suanoy na Bikol) / Diyes Mil
- One-million.
- Sanglaksâ (Suanoy na Bikol) / Milyon
Iba pang mga tataramon na Bikol sa kapatagan
Hilingon man
Toltolan
Mga panluwas na takod
- Bikol Translator
- Ethnologue: Languages of the World (dae aram ed.). SIL International.[Petsado an pagbanggit kaini, asin kaipuhan maribayan nin sarong partikular na edisyon kan Ethnologue]
- LL-Map
- MultiTree
- mga parirala sa tataramon na bikol
- An Genesis 11: 1-9 sa duwang paagi nin ortograpiya kan Bikol Sentral
Sarong saringsing na artikulo ini sa Tataramon. Makakatabang ka sa Bikol Wikipedia sa pagparambong kaining pahina.This article uses material from the Wikipedia Bikol article Tataramon na Bikol Sentral, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Content is available under CC BY-SA 4.0 unless otherwise noted. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Bikol (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.