Марс

Ҙурлығы буйынса етенсе, бәләкәйлеге буйынса икенсе планета. Боронғо Рим мифологияһындағы һуғыш аллаһы Марс хөрмәтенә аталған. Өҫтө ҡыҙыл тимер окисы (III) менән ҡапланғанлыҡтан «Ҡыҙыл планета» тип тә атайҙар.

Марс
2001 йылдың 26 июнендә «Хаббл» телескобы төшөргән рәсем
Орбита характеристикалары
Перигелий	2,06655·108 км 1,381 а. б.
Афелий	2,49232·108 км 1,666 а. б.
Ҙур ярымкүсәр (a)	2,2794382·108 км 1,523662 а. б. 1,524 ер
Орбитаның эксцентриситеты (e)	0,0933941
Әйләнеүҙең сидерик периоды	(йыл оҙонлоғо) 686,98 ер көнө 1,8808476 ер йылы
Әйләнеүҙең Синодик периоды	779,94 дней
Орбита тиҙлеге (v)	24,13 км/с (уртаса) 24,077 км/с
Ауышлығы (i)	1,85061° (эклиптика яҫылығына ҡарата) 5,65° (Ҡояш экваторына ҡарата)
Долгота восходящего узла (Ω)	49,57854°
Перицентр аргументы (ω)	286,46230°
Юлдаштары	2 (Фобос һәм Деймос)
Физик характеристикалар
Поляр ҡыҫылышы	0,00589
Экватор радиусы	3396,2 км
Поляр радиусы	3376,2 км
Уртаса радиус	3,3895·103 км 0,5320 земного
Өҫлөк майҙаны (S)	144 371 391 км² (0,283 ер)
Күләме (V)	1,63116·1011 км³ 0,151 земных
Массаһы (m)	0,64185·1024 кг 0,107 земных
Уртаса тығыҙлығы (ρ)	3933 кг/м³ 0,714 земной
Экваторҙа есемдең тотҡарһыҙ төшөүе тиҙлеге (g)	3,711 м/с² 0,378 g
Икенсе космик тиҙлек (v2)	5,03 км/с 0,45 ер
Экваторҙа әйләнеү тиҙлеге	868,22 км/ч
Әйләнеү периоды (T)	24 часа 37 минут и 22,663 секунды (24,6229 ч) — сидерический период вращения, 24 часа 39 минут и 35,244 секунды (24,6597 ч) — длительность средних солнечных суток.
Күсәр ауышлығы	25,1919°
Прямое восхождение северного полюса (α)	317,681
Төньяҡ полюс ауышлығы (δ)	52,887
Альбедо	0,250 (Бонд) 0,150 (геом.альбедо) 0,170
Температура
	мин. сред. макс.
по всей планете	186 К; −87 °C 210 K (-63 °C) 268 К; −5 °C
Атмосфера
Атмосфера баҫымы	0,4-0,87 кПа (4·10-3-8,7·10-3 атм)
Состав: 95,32 % угл. газ 2,7 % азот 1,6 % аргон 0,13 % кислород 0,08 % угар газ 0,021 % һыу пары пар 0,01 % Азот оксиды(II)

Марс — һирәк атмосфералы Ер группаһында планета. Марс планетаһының үҙенсәлектәре: Айҙағы кеүек үҙәндәр, вулкандар, бәрелеүҙән барлыҡҡа килгән кратерҙар; Ерҙәге кеүек сүллек, поляр шапкалар бар. Олимп тауы исемле һүнгән вулкан — Ҡояш системаһындағы иң бейек тау, ә Маринер үҙәне иң тәрән каньон. Ер группаһына оҡшашлығына өҫтәп әйтергә була, Марстың әләнеү периоды Ерҙеке кеүек, тип уның климаты һалҡын һәм ҡоро.

Маринер-4 (ингл. «Mariner 4») космос аппараты Марсҡа төшкәнгә тиклем тикшереүселәр планетала шыйыҡ хәлдә һыу бар тип иҫәпләй ине. Был фекер планетала яҡты урындар ҡараңғы урындар менән алышыныуы менән нигеҙләнгән ине. Поляр киңлектә континент һәм диңгеҙҙәр кеүек күренә ине. Планета өҫтөндәге бураҙналар һүғарыу каналдары кеүек күренә ине. Һуңыраҡ бындай каналдар бөтөнлә булмауы иҫбат ителде. Һауа баҫымы бик түбән булғанға һыу ирекле хәлдә булыуы мөмкин түгел.

Марстың ике тәбиғи юлдашы Фобос һәм Деймос (боронғо грек мифологияһындағы Арестың улдары исеменән, «ҡурҡыныс» һәм «ҡот осҡос» тигәнде аңлата).

Экваторҙа температура төш ваҡытында +30 °C тирәһе, төн уртаһында −80 °C. Полюстарға яҡын −123 °C тиклем төшә. Марс атмосфераһы углекислый газдан тора һәм бик һирәк. Атмосфера баҫымы Ерҙәгенән 160 тапҡыр түбәнерәк, уртаса 6,1 мбар. Ҡасандыр, бик күптән, Марс атмосфераһы тығыҙ, ә климаты йылы һәм дымлы булған, планетала шыйыҡ хәлдә һыу булған һәм ямғырҙар яуған, тигән фекерҙәр бар. Атмосфера 95 % углекислый газдан, 2,7 % азоттан, 1,6 % аргондан, 0,13 % кислородтан, 0,1 % һыу парынан, 0,07 % угар газдан тора. Марс ионосфераһы 110—130 км бейеклеккә етә.

«Марс экспресс» космос аппараты тикшереүе буйынса атмосферала метан булыуы асылған. Марс шарттарында был газ бик тиҙ тарҡала, шуға күрә даими газ сығанағы булырға тейеш. Был сығанаҡ вулкандан, йәки бактериялар эшмәкәрлегенән.

Уңышлы миссиялар (тамамланғандар)

•   Маринер-4 — 1964 йыл (үтеп барышлай фото төшөрөү).
•   Маринер-6 һәм -7 — 1969 йыл (үтеп барышлай фото төшөрөү).
•   Маринер-9 — 1971 йыл (Марстың беренсе яһалма юлдашы, йөҙөн картографлау).
•   АПС «Викинг» һәм АПС «Викинг-2» — 1976—1982 йылдар. Марс йөҙөндә аппараттың беренсе уңышлы эше.
•   «Марс Глобал Сервейор» — 1996 йылдан 2006 йылға тиклем. Марсты орбитанан картографлау.
•   «Марс Пасфайндер» — 1996 йыл. Беренсе уңышлы марста йөрөгән аппарат.
•   «Феникс» — 2007 йыл. Полюс регионында грунт анализы.
•   «Спирит» — 2004—2010 йылдар. Грунт структураһын тикшереү һ.б.

Өлөшләтә уңышлы миссиялар (тамамланғандар)

•   Марс-1 — 1962 йыл. Тәү тапҡыр Ер һәм Марс орбиталары араһындағы йыһан арауығының физик үҙенсәлектәре тураһында мәғлүмәттәр алынған һәм анализланған. 1963 йылдың 21 мартында, Ерҙән 108 млн км алыҫлыҡта булғанда зонд менән радиобәйләнеш юғала.
•   Марс-2. 1971 йылдың 19 майында осоролған. 1971 йылдың 27 ноябрендә кеше ҡулы менән эшләнгән объект беренсе тапҡыр Марс йөҙөнә алып барып еткерелә (Ҡаты килеп төшөү, аппарат марс йөҙөнә бәрелеп ҡыйрала).
•   Марс-3. 1971 йылдың 28 майында осоролған. 1971 йылдың 2 декабрендә Марс йөҙөнә космоноавтика тарихында беренсе еңел ултырыу башҡарыла. Тик ултырыу модуле менән бәйләнеш 14.5 секундтан һуң юғала. Уға ҡарамаҫтан АПС «Марс-3» орбита модуле эшләүен дауам итә (1972 йылдың 23 авгусына тиклем).
•   Марс-4 — 1974 йыл. Үтеп барышлай Марс йөҙөнөң 12 фотоһы төшөрөлә (туҡтау двигателдәре эшләмәй).
•   Марс-5 — 1974 йылдың 12 феврале. Марс орбитаһына сыға, йөҙ фотолары төшөрөлә (14 көн эшләгәндән һуң йыһаздар бүлегенең герметиклығы боҙола).
•   Марс-6 — 1974 йылдың 12 марты. Аппарат марс йөҙөнә барып етә (ултырыуҙан һуң бәйләнеш юғала).
•   АПС «Фобос-2» — 1988 йыл. Марс орбитаһына сыға, Марс йөҙө фотолары һәм башҡа мәғлүмәттәр алына. Фобос менән яҡынлашҡандан һуң бәйләнеш юғала.

Уңышһыҙ тамамланған миссиялар

•   Марс 1960А — 1960 йыл. (Ташыусы ракета аварияһы)
•   Марс 1960Б — 1960 йыл. (Ташыусы ракета аварияһы)
•   Марс 1962А — 1962 йыл. (Тиҙләнеш баҫҡысы эшләмәй)
•   Марс 1962B — 1962 йыл. (Тиҙләнеш баҫҡысы эшләмәй)
•   Маринер-3 — 1964 йыл. (Ҡояш батареялары асылмағандан һуң Марс янына эләкмәй)
•   Зонд-2 — 1964 йыл. (Марс янына эләкмәй)
•   Марс 1969А — 1969 йыл. (Ташыусы ракета аварияһы)
•   Марс 1969В — 1969 йыл. (Ташыусы ракета аварияһы)
•   Маринер-8 — 1971 йыл. (Ташыусы ракета аварияһы)
•   Космос-419 — 1971 йыл. (Тиҙләнеш баҫҡысы эшләмәй)
•   Марс-7 — 1973 йыл. (Ултырыу аппараты Марсҡа эләкмәй)
•   АПС «Фобос-1» — 1988 йыл. (Бәйләнеш юғала)
•   Марс Обсервер — 1992 йыл. (Бәйләнеш юғала)
•   «Марс-96» — 1996 йыл. (Тиҙләнеш баҫҡысы эшләмәй)
•   Нодзоми — 1998 йыл. (Марс орбитаһына сығалмай)
•   Марс Климат Орбитер — 1999 йыл. (Марс орбитаһына сыҡҡан ваҡытта авария)
•    Марс Полар Лэндер — 1999 йыл. (Төшкән ваҡытта авария)
•   Дип Спейс 2 — 1999 йыл. (Атмосфераға ингәндән һуң бәйләнеш юғала)
•   Бигль-2 — 2003 йыл. (Ултырыу модуле «Марс-экспресс» менән бәйләнеш ултырғандан һуң юғала)
•   «Фобос-Грунт» — 2011 йыл. (Ер орбитаһынан сыға алмай һәм Ер атмосфераһында яна)
•   «Инхо-1» — 2011 йыл. (Фобос-грунт менән бергә барырға тейеш була)

Ағымдағы миссиялар

Марс орбитаһында өс эшләүсе АПС бар:

•   «Марсты тикшереү юлдашы»
•   Marsis радары булған «Марс-экспресс»
•   «Марс Одиссей»

Планета йөҙөндә эшләгән марсйөрөрҙәр:

•   «Оппортьюнити» (2004 йылдың 25 ғинуарынан) «Mars Exploration Rover» программаһы буйынса
•   «Кьюриосити» (2012 йылдың 6 авгусынан) «Mars Science Laboratory» программаһы буйынса

Планетала махсус ҡоролмалар һәм эскафандрҙарһыҙ тын алыу мөмкинлеге булмауын иҫәпкә алып, кешеләрҙе үлемгә ебәреү бер аҙ аҡылһыҙ буласаҡ. Иң яҡшыһы-тулыһынса автоматлаштырылған машиналар һәм роботтар, уларҙың һөҙөмтәлелеге автоматлаштырылған космодромдар төҙөүҙә, Бөтә Ҡояш системаһын үҙләштереү һәм кешелекте тағы ла алға ебәреү өсөн автоматлаштырылған йыһан аппараттары төҙөүҙә автоматлаштырылған заводтар төҙөүҙә юғарыраҡ.

Шулай итеп, Марс бөтә Ҡояш системаһын үҙләштереү һәм башҡа йондоҙҙарҙы, йондоҙ системаларын һәм Галактиканы танып белеү өсөн киләсәк йыһан миссиялары өсөн төп йыһан базаһы була ала.

• Бурба Г. А. Номенклатура деталей рельефа Марса. — М.: Наука, 1981. — 85 с. — 1000 экз.
• Владимир Сурдин. Марс: Великое противостояние. — М.: Физматлит, 2004. — 240 с. — ISBN 5-9221-0454-3
• И. А. Комаров, В. С. Исаев. Криология Марса и других планет солнечной системы. — М.: Научный мир, 2010. — 296 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91522-138-2