Совет Армияһы

Совет Армияһы
Нигеҙләү датаһы	1946
Һуғыш/алыш	Күре һуғышы, 1956 йылғы мадьяр ихтилалы, Ввод войск в Чехословакию (1968)[d], Пограничный конфликт на острове Даманский[d], Афған һуғышы, Вьетнам һуғышы, Пограничный конфликт у посёлка Дулаты[d], Пограничный конфликт у озера Жаланашколь[d], Война на истощение[d], Гражданская война в Анголе[d], Война за Огаден[d], Гражданская война в Эфиопии[d] һәм Августовский путч[d]
Дәүләт	СССР
Урын	СССР, Германия Демократик Республикаһы, Чехословак Социалистик Республикаһы[d], Польша Халыҡ Республикаһы[d], Венгерская Народная Республика[d] һәм Монгольская Народная Республика[d]
Штаб-фатирҙың урынлашыуы	Мәскәү, Рәсәй
Алдағы	Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	25 декабрь 1993
Совет Армияһы Викимилектә

Ҡыҫҡартылған атамаһы — СА. 1946 йылдың февраленә тиклем СССР Союзының төп хәрби формированиеһы Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы (РККА, Ҡыҙыл Армия) тигән рәсми атама йөрөтә. 1918 йылдың 15 (28) ғинуарында Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһын ойоштороу тураһындағы декретҡа ярашлы нигеҙ һалына:

Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы хеҙмәтсәндәр массаларының аңлы һәм ойошҡан элементтарынан булдырыла. Уның рәтенә инеү 18 йәштән өлкән бөтә Рәсәй граждандары өсөн асыҡ. Октябрь революцияһы яулап алған еңеүҙәрҙе, Совет власын һәм социализмды яҡлау өсөн үҙенең көсөн, ғүмерен бирергә әҙер булған һәр кеше Ҡыҙыл Армия сафына баҫа. Ҡыҙыл армия һалдаты булыу өсөн Совет власы платформаһында торған ғәскәри комитеттар йәки йәмәғәт демократик ойошмалары, партия йәки профессиональ ойошмалар йәки, кәм тигәндә, был ойошмаларҙың ике ағзаһының тәҡдиме булыу кәрәк.

Ҡалып:Clearright Ҡалып:Вооружённые Силы СССР

 

Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы (1918—1945)

Булдырылыуы

Рус император армияһының тарҡалыуы 1917 йылғы Февраль революцияһы һөҙөмтәһендә башлана. 1917 йылдың аҙағында Октябрь революцияһы тоҡанып, большевиктар власты баҫып алғандан һуң, совет хөкүмәте буржуаз дәүләт институттарын, шул иҫәптән иҫке армия менән флотты, юҡ итеү буйынса большевиктар партияһы курсын ғәмәлгә ашыра башлай.

Марксизм классиктары күп тапҡырҙар социалистик революциялар барышында пролетариат иҫке армияны төҙәтергә һәм уны ҡоралланған халыҡ менән алмаштырырға тейешлеге тураһында һөйләй. Ошондай ҡораллы көстәр февраль революцияһы осоронда уҡ булдырыла башлаған. Һүҙ ҡыҙыл гвардия хаҡында бара. Әммә ҡырыҫ ысынбарлыҡ совет дәүләте шарттарында ла даими армия ойоштороуҙы талап итә. 1917 йылда әрме Ҡыҙыл армия тип үҙгәртелә.

Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы тураһында тәүге тапҡыр Хеҙмәтсән һәм иҙелеүсе халыҡтың хоҡуҡтары декларацияһында өҫтән генә һөйләнелә. Ентеклерәк закон 1918 йылдың ғинуар уртаһында ҡабул ителә.

Ҡыҙыл Армия түбәндәге принциптар нигеҙендә ойошторолған:

1. Синфилыҡ — армия синфи ойошма булараҡ ойошторола. Дөйөм ҡағиҙәнән бер генә тайпылыу осрағы күҙәтелгән: Ҡыҙыл Армияға эшселәргә һәм крәҫтиәндәргә бер ниндәй ҙә ҡыҫылышы булмаған иҫке армия офицерҙары саҡырылған. Уларҙың тәртибен контролдә тотоу һәм уларҙың яғынан диверсион, шпион, зарарлы һәм башҡа ҡоротҡослоҡ эшмәкәрлегенә (шулай уҡ башҡа маҡсаттарға) юл ҡуймау өсөн РКП(б)-ның айырым подразделениеһы хоҡуғында) Бөтә Рәсәй хәрби комиссарҙар бюроһы, 1919 йылдан алып Республика Революцион советының Сәйәси идаралығы (РВСР) ойошторола, уның эсенә Армияның сәйәси составы инә.
2. Интернационализм — был принцип Рәсәй Федерацияһы граждандарынан тыш, сит ил хеҙмәтсәндәрен дә Ҡыҙыл Армияға индереүҙе күҙ уңында тота.
3. Команда составын һайлау — декрет ҡабул ителгәндән һуң бер нисә ай эсендә команда составы һайлана. Әммә 1918 йылдың апрелендә һайлау принцибы бөтөрөлә. Бөтә кимәлдәге һәм дәрәжәле командирҙарҙы тейешле дәүләт органы тәғәйенләй башлай.
4. Икеләтә етәкселек (Двуначалие) — бөтә кимәлдәрҙә лә ҡораллы көстәр менән идара итеүҙә, команда составынан тыш, хәрби комиссарҙар әүҙем ҡатнашты.

Хәрби комиссарҙар — армияла идара итеүсе партия (РКП(б) вәкилдәре. Хәрби комиссарҙар институты асылы уларҙың подразделениеның шәхси составы, шул иҫәптән команда составы араһында ла, сәйәси-ағартыу эшен бойомға ашырырға тейешлегенә ҡайтып ҡала.

Ҡыҙыл Армия булдырыу буйынса әүҙем эшмәкәрлек арҡаһында 1918 йылдың көҙөндә үк ул күмәк армияға әүерелә, Граждандар һуғышы башланғанда 800 мең кешенән торһа, артабан 1,5 миллионға тиклем етә.

Граждандар һуғышы (1917—1923)

Вооружённая борьба между различными социально-политическими группировками на территории бывшей Российской империи.

Икенсе донъя һуғышы

Совет Армияһы (1946—1991)

Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң күп тә үтмәй, элекке союздаштар араһында көсөргәнешлек арта башлай. Һалҡын һуғыш башланған көн тип ғәҙәттә Черчиллдең 1946 йылдың 5 мартында тотҡан Фултон телмәре һанала. Һалҡын һуғыш башлана. Шул ваҡыттан алып СССР армияһында Америка Ҡушма Штаттары, Бөйөк Британия һәм уларҙың союздаштары иң ихтимал дошмандар тип иҫәпләнә башлай.

1946—1949 йылдарҙа йылдарҙа армияны үҙгәртеү

1946 йылдың февралендә РККА рәсми рәүештә «Совет армияһы» тип үҙгәртелә.

1946 йылдың февраль-мартында оборона наркоматтары һәм Хәрби-диңгеҙ флоты СССР Ҡораллы Көстәре министрлығына берләштерелә. 1946 йылдың мартында ҡоро ер ғәскәрҙәре командующийы итеп маршал Г. К. Жуков тәғәйенләнә, ләкин июлдә үк ул маршал И. С. Конев менән алмаштырыла.

1945—1946 йылдарҙа һуғыш тамамланыуға бәйле ҡорал етештереү ҡырҡа кәмей. Әгәр атыу ҡоралын иҫәпкә алмағанда, бер йылға артиллерия етештереү нығыраҡ кәмегән (яҡынса 100 мең орудие һәм миномётҡа, йәғни тиҫтәләгән тапҡырға). Шул уҡ ваҡытта 1946 йылда тәүге совет реактив самолёттары, 1947 йылда Ту-4 стратегик бомбардировщигы барлыҡҡа килә, 1949 йылда ядро ҡоралын һынау үткәрелә.

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланғандан һуң, 1945 йылдың 9 июлендә СССР Оборона Халыҡ Комиссариатының 0139-сы «Яңы округтар ойоштороу һәм ғәмәлдәге хәрби округтарҙың сиктәрен үҙгәртеү тураһында» бойороғо сыға. Уға ярашлы фронттар таратыла, яңы хәрби округтар (ғәскәрҙәр төркөмдәре) ойошторола һәм булғандарының сиктәре үҙгәртелә. 1945 йылдың июль-октябрь айҙарында булған 14 округҡа өҫтәмә рәүештә тағы ла ун туғыҙ округ һәм дүрт ғәскәр төркөмө ойошторола. 1945 йылдың сентябрендә Япония менән һуғыш тамамланғандан һуң, Алыҫ Көнсығыш хәрби хәрәкәттәр театры фронттары шулай уҡ хәрби округтарға үҙгәртелә.

Фронттарҙы хәрби округтарға үҙгәртеп ҡороу 1945 йылдың 1 октябренә тамамлана. 1945 йылдың көҙөнән 1948 йылдың көҙөнә тиклем илдә демобилизация буйынса хәрби округтар һаны кәмей. Билдәләнгән осорҙа хәрби округ 5 дөйөм ғәскәри (танк) армияны (корпустарҙы) һәм/йәки округ буйһоноуындағы 4 мотоуҡсылар (танк) дивизияһын үҙ эсенә алған. Бер аҙ үҙгәрештәр менән был структура 1991 йылда СССР тарҡалғанға тиклем ғәмәлдә булды.

1949 йылдан алып хәрби хеҙмәткә саҡырыу ноябрь-декабрь айҙарында йылына бер тапҡыр үткәрелә, ҡоро ер ғәскәрҙәрендә һәм авиацияла хеҙмәт итеү срогы 3 йыл, флотта 4 йыл билдәләнә. 1968 йылда һалдат хеҙмәтенең ваҡыты ике йылға тиклем ҡыҫҡартыла, флотта өс йылға тиклем индерелә, яҙғы саҡырылыш индерелә, хәрби әҙерлек үтмәгән институтты тамамлаусылар өсөн һалдат хеҙмәтенең ваҡыты 1 йылға билдәләнә.

Икенсе донъя һуғышы тамамланғандан һуң күп тә үтмәҫтән, элекке союздаштар араһындағы көсөргәнешлек арта башлай. 1946 йылдың 5 мартында Фултон телмәре һалҡын һуғыштың башы булған, тип һанала. 1949 йылда «совет ҡурҡынысын кире ҡағыу» маҡсатында ойошторолған NATO хәрби-сәйәси блогы Совет армияһына иң ҙур ҡаршылыҡ, тип иҫәпләнә башлай.

Территориаль ойошма

 

Көнсығыш Европаны нацистарҙан азат иткән ғәскәрҙәр һуғыш тамамланғандан һуң, дуҫ социалистик илдәрҙең тотороҡлоғон тәьмин итеү маҡсатында, сығарылмай. Совет Армияһы шулай уҡ Көнбайыш Украинала партизан көрәше ысулдарын ҡулланып совет власына ҡаршылыҡ күрһәтеүселәрҙе юҡ итеүгә йәлеп ителә (1950-се йылдарға тиклем дауам иткән, ҡара: Украина баш күтәреүселәр армияһы (УПА) һәм Балтик буйында (Урман ағай-энеләре 1940—1957 йылдарҙа) була.

Сит илдә Совет армияһының иң ҙур контингенты 338 меңгә тиклем кеше йәшәгән Германиялағы совет ғәскәрҙәре төркөмө була. Унан тыш, шулай уҡ Төньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө (Польша, 1955 йылға 100 меңдән артыҡ булмаған кеше), Үҙәк ғәскәрҙәр төркөмө (Чехословакия) һәм Көньяҡ ғәскәрҙәр төркөмө (Румыния, Венгрия; иҫәбе —бер һауа армияһы, ике танк һәм ике мотоуҡсылар дивизияһы) ойошторола. Бынан тыш даими рәүештә Совет Армияһы Кубала, Вьетнамда һәм Монголияла булған.

СССР эсендә ғәскәрҙәр 15 хәрби округка (Ленинград, Балтик буйы, Белоруссия, Карпат буйы, Киев, Одесса, Мәскәү, Төньяҡ Кавказ, Кавказ аръяғы, Волга буйы, Урал, Төркөстан, Себер, Байкал аръяғы хәрби округы, Алыҫ Көнсығыш) бүленгән. Совет-ҡытай сик буйы конфликттары һөҙөмтәһендә 1969 йылда Алма-Атала штабы булған 16-сы, Урта Азия хәрби округы ойошторола.

СССР етәкселеге бойороғо буйынса Совет Армияһы Германияла (1953) һәм Венгрияла (1956) хөкүмәткә ҡаршы сығыштарҙы баҫтыра. Ошо ваҡиғаларҙан һуң күп тә үтмәй, Никита Сергеевич Хрущёв Ҡораллы Көстәрҙе ҡырҡа ҡыҫҡартыуға тотоноу менән бер үк ваҡытта уларҙың ядро ҡеүәтен көсәйткән. СССР-ҙың стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре ойошторола. 1968 йылда Совет армияһы частары Варшава Договоры ағзаһы илдәренең армия частары менән берлектә («Дунай» операцияһы) "Прага яҙы"н баҫтырыу өсөн Чехословакияға индерелә.

1979 йылда Совет Армияһы Афғанстанға индерелә. 1979 йылдан 1989 йылға тиклем алып барылған һуғыштарҙа 14,5 мең самаһы яугир һәләк булды.

Армияны бүлеү

Һуңғы совет лидеры Михаил Горбачёв иҡтисади күҙлектән сығып армияны һәр яҡлап ҡыҫҡартыу (1985, 1987, 1989, 1990) маҡсатын күҙ уңында тота. 1989 йылда Варшава килешеүе ойошмаһы илдәрендә урынлашҡан совет ғәскәрҙәренең урындағы сәйәси ваҡиғаларға ҡыҫылыуҙан баш тартыуы хаҡында иғлан ителә. Шул уҡ йылда советтың Сикләнгән Контингент ғәскәре Афғанстандан сығарыла. 1989—1990 йылдарҙа Көнсығыш Европала коммунистарға ҡаршы революциялар тулҡыны үткән «социалистик лагерь» тулыһынса ҡоланы. Совет ғәскәрҙәре Афғанстандан сығарылғас, Социалистик Афғанстанда власты, Ислам дәүләтен иғлан итеп, мөжәһиттәр тулыһынса баҫып ала.

Һөҙөмтәлә СССР-ҙың милли сиктәрендә милли бойондороҡһоҙлоҡҡа ынтылыштың ҡырҡа үҫеүе күҙәтелә. 1990 йылдың мартында Литва бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итте, уға башҡа республикалар ҙа эйәрҙе. «Юғарыла» ситуацияны ҡулға алыу маҡсатында көс ҡулланырға ҡарар ителде — 1991 йылдың ғинуарында Совет армияһы «партия милке» объекттары өҫтөндә контролде ҡайтарыу өсөн көс ярҙамында баҫып алыу Литвала ҡулланыла, әммә көрсөктән сығыу юлы табылмай. 1991 йылдың уртаһында СССР һәләкәт сигендә тора ине.

1991 йылдың 19-21 авгусында Мәскәүҙә Совет армияһы Ғәҙәттән тыш хәлдәр буйынса дәүләт комитеты ағзаларынан (ГКЧП) бер нисә бойороҡ ала, ләкин Мәскәү урамдарында барлыҡҡа килгән танкыларға ҡарамаҫтан, әүҙемДмьЛ роль уйнамай. Юғары етәкселек араһында хәлде асыҡ аңлау булмай, шулай уҡ көс ҡулланыу өсөн яуаплылыҡты үҙ өҫтөнә алырға теләмәү ҙә өҫтөнлөк итә. Рәсми мәғлүмәттәргә ярашлы, өс кешенең үлеменә сәбәпсе булған ығы-зығыға ҡарамаҫтан, атырға тигән бер бойороҡ та булмай. Һөҙөмтәлә дөйөм ҡыйыуһыҙлыҡ арҡаһында Ғәҙәттән тыш хәлдәр буйынса дәүләт комитеты башлаған хәрәкәттең уңышһыҙ тамамланыуына килтергән. Ғәҙәттән тыш дәүләт ғәҙәттән тыш хәлдәр комитеты менән осрашыу ваҡытында РСФСР-ҙың оборона министры вазифаһы индерелде, уға етәксе итеп генерал-полковник Константин Кобец тәғәйенләнде.

1991 йылдың авгусынан һуң СССР етәкселеге союздаш республикаларға контролен тулыһынса тиерлек юғалта. 1991 йылдың 8 декабрендә Рәсәй һәм Украина президенттары, Белоруссия Юғары Советы рәйесе СССР-ҙы таратыу һәм Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе нигеҙләү тураһында Белоруссияла Беловежье килешеүенә ҡул ҡуя. 1991 йылдың 21 декабрендә Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһен ойоштороусы 11 союздаш республика — республика башлыҡтары СССР Ҡораллы Көстәре командованиеһын, уны «үҙгәртеп ҡорғанға тиклем» СССР оборона министры, Авиация маршалы Евгений Иванович Шапошниковҡа СССР Ҡораллы көстәренә етәкселек итеүҙе йөкмәтеү тураһындағы протоколға ҡул ҡуя. Горбачёв 1991 йылдың 25 декабрендә отставкаға китеү тураһында ғариза яҙа. Икенсе көндө СССР Конституцияһы менән ҡаралмаған СССР Юғары Советы республикалары Советы, Советтар Союзы тарҡалыуын рәсми рәүештә иғлан итеп, үҙ-үҙен тарҡата. СССР-ҙың ҡайһы бер учреждениелары һәм ойошмалары (мәҫәлән, СССР Дәүләт стандарты, Дәүләт сиген һаҡлау буйынса комитеты) 1992 йыл дауамында эшләүен дауам итә.

Киләһе йыл ярым эсендә Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһендә берҙәм ҡораллы көстәрҙе һаҡлап ҡалыу тырышлығы тормошҡа ашырылып ҡаралһа ла, һөҙөмтәлә уларҙың союздаш республикалар араһындағы бүленеүе күҙәтелде. Рәсәйҙә был хәл 1992 йылдың 7 майында булды, ул саҡта ғәмәлдә булған Конституция редакцияһы һәм «РСФСР Президенты тураһында» законда бындай пункттар булмаһа ла, Рәсәй Президенты Б. Н. Ельцин Юғары Баш командующий функцияларын үҙ өҫтөнә алыу тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Айырым союз республикаларынан хәрби хеҙмәткә саҡырылыусылар үҙ милли армияларына күсерелде. 1992 йылға ҡарата союздаш республикаларҙа Совет (һуңынан — Рәсәй) Армияһы ҡалдыҡтарының күпселек өлөшө таратыла, 1994 йылда гарнизондар Көнсығыш Европанан һәм Балтик буйынан сығарыла. 1994 йылдың 31 авгусында Рәсәй ғәскәрҙәре Берлиндан сығарыла.

1993 йылдың 1 ғинуарында СССР Ҡораллы Көстәре Уставы урынына Рәсәй Федерацияһы Ҡораллы көстәренең ваҡытлыса дөйөм хәрби уставтары үҙ көсөнә инә.1993 йылдың 12 ғинуарында Рәсәй Федерацияһы — Рәсәй Федерацияһы Конституцияһына 1978 йылда ҡабул ителгән төҙәтмәләр үҙ көсөнә инде. Улар СССР-ҙың Ҡораллы Көстәре хаҡында телгә алыуҙы алып ташлай һәм президентҡа Рәсәй Федерацияһы Хәрби Көстәре Юғары Баш командующийы вәкәләттәрен бирә. 1992 йылдың апрелендә РСФСР-ҙың халыҡ депутаттары съезы өс тапҡыр Беловежье килешеүен һәм РСФСР Конституцияһы тексынан СССР Конституцияһы һәм закондары тураһында телгә алыуҙы алып ташлауҙы раҫлауҙан баш тарта. Шулай итеп, 1978 йылғы Рәсәй Федерацияһы Конституцияһының 4-се һәм 102-се статьяларына ярашлы, Рәсәй биләмәһендә 1977 йылғы СССР Конституцияһы һәм СССР закондары де-юре үҙ көсөндә ҡала 1993 йылдың 25 декабренә тиклем, референдумда ҡабул ителгән, СССР тарҡалғандан һуң бойондороҡһоҙ Рәсәй дәүләте атрибуттарын раҫлаған Рәсәй Федерацияһы Конституцияһы үҙ көсөнә ингәнгә ҡәҙәр. РСФСР-ҙың союздаш республикаһы Рәсәй Федерацияһының тулыһынса бойондороҡһоҙ дәүләткә әүерелде. вплоть до 25 декабря 1993 года, когда вступила в силу принятая на референдуме Конституция Российской Федерации, утвердившая атрибуты независимого российского государства после распада СССР. Союзная республика РСФСР окончательно стала независимым государством Российская Федерация.

Рәсәй һәм Украина араһында Ҡара диңгеҙ хәрби флоты бүлеге киҫкен проблемаға әйләнде. СССР Хәрби-диңгеҙ флотының элекке Ҡара диңгеҙ флоты статусы 1997 йылда Рәсәй Федерацияһы Хәрби-диңгеҙ флоты менән Украина хәрби-диңгеҙ флотына бүлеп билдәләнгән. Ҡырым хәрби-диңгеҙ базалары биләмәләрен Рәсәй Украинанан 2042 йылға тиклем ҡуртымға алған. 2004 йылдың декабрендә тоҡанған "ҡыҙғылт һары революция"нан һуң Ҡара диңгеҙ флотының хәле, атап әйткәндә, коммерция маҡсатында законһыҙ субарендала һәм маяҡтарҙы баҫып алыуҙа ғәйепләү нзағтары арҡаһында ныҡ ҡатмарлашты. 2014 йылғы ваҡиғаларҙан һуң Ҡара диңгеҙ флоты тураһында мәсьәлә хәл ителде.

 

• Хәрби идаралыҡтың үҙәк органдары
• Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре (РВСН)
• СССР-ҙың Ҡоро ер ғәскәрҙәре (СВ)
• Һауаға ҡаршы оборона ғәскәрҙәре (ВПВО)
• Хәрби-һауа көстәре (ВВС)

 

Ядро көстәре

1944 йылда Германияның нацистик етәкселеге һәм халҡы һуғышта еңелеүҙең ҡотолғоһоҙ булыуы тураһында фекергә килә башлай. Немецтар бөтә Европаны тиерлек контролдә тотоуға ҡарамаҫтан, уларға Советтар Союзы, АҠШ һәм ер шарының дүрттән бер өлөшөн контролдә тотҡан Британияның колониаль империяһы кеүек көслө державалар ҡаршы торған. Союздаштарҙың кешеләрҙә, стратегик ресурстарҙа (беренсе сиратта, нефть һәм баҡырҙа), хәрби сәнәғәт ҡеүәттәрендә өҫтөнлөгө асыҡ күренә. Был Германияның һуғыш ахырын һындырырға тейешле «мөғжизәле ҡорал» (вундерваффе) эҙләүенә килтерә. Тикшеренеүҙәр бер үк ваҡытта күп өлкәләрҙә алып барылды, улар артабанғы алға китештәргә килтерҙе.

Атом ҡоралын эшләү тикшеренеү йүнәлештәренең береһе була. Германияла был өлкәлә етди уңыштарға өлгәшеүгә ҡарамаҫтан, нацистарҙың ваҡыты бик аҙ була; бынан тыш, союздаш ғәскәрҙәрҙең бик тиҙ һөжүме арҡаһында немец хәрби машинаһы тарҡалған шарттарҙа тикшеренеү алып барырға тура килә. Шулай уҡ һуғыш алдынан Германияла үткәрелгән антисемитизм сәйәсәте Германиянан билдәле физиктарҙың ҡасыуына килтергән.

Бындай интеллект ағымы атом ҡоралын эшләү буйынса Манхэттен проектын ғәмәлгә ашырыуҙа билдәле бер роль уйнаған. 1945 йылда Хиросима менән Нагасаки ҡалаларын донъялағы тәүге атом бомбардировкаланыуы кешелекте яңы эра — атомлы ҡурҡыу эраһы башланыуы тураһында иҫкәрткән.

Икенсе бөтә донъя һуғышы тамамланғандан һуң СССР менән Америка араһындағы мөнәсәбәттәрҙең киҫкенләшеүе Америка Ҡушма штаттарындағы иң ҙур ҡалаларҙың атом бомбаһына тотоу һәм СССР-ға хәрби баҫып инеү ихтималлығын күҙ уңында тотҡан пландар («Дропшот», «Чариотир») барлыҡҡа килтергән.

Бындай пландар техник яҡтан мөмкин булмағанса кире ҡағыла; ул ваҡытта ядро ҡоралы запастары сағыштырмаса ҙур булмай, ә төп проблема булып уларҙы илтеү саралары тора. Тейешле еткереү саралары үҫешкән ваҡытҡа АҠШ-тың атом монополияһы тамамлана.

Ике держава ла стратегик ядро триадаһын йәйелдерҙе: ерҙә (шахталарҙа континенталь-ара баллистик ракеталар), һыуҙа (стратегик һыу аҫты кәмәләре) һәм һауала (стратегик авиация) урынлашҡан ядро ҡоралы. "Ядро клубы"на ҡарау донъяның күп кенә илдәре өсөн уларҙың донъя аренаһында абруй күрһәткесе булды, әммә бик аҙ ядро державаларының үҙендә тулы ядро триадаһын булдырыу мөмкинлеген бирҙе.

Ике илдең дә доктринаһы «ядро тотҡарлауы», йәки «гарантиялы үҙ-ара юҡ итешеү» доктринаһы булды. Ифрат ҙур державалар араһында барған һәр төрлө хәрби конфликт, күрәһең, ер йөҙөндә бар тереклекте үлемгә илтергә тейеш булған ядро ҡоралын ҡулланыуҙы аңлата. Шуға ҡарамаҫтан, СССР һәм АҠШ ядро ҡоралын ҡулланмайынса потенциаль хәрби конфликтҡа әҙерләнеүен дауам итә.

Баш кейемендә

Бында билдәләрҙең бөтә төрҙәре лә күрһәтелмәгән.

•  
  1969 - 1991 йылдарҙағы СССР Ҡораллы Көстәре Совет Армияһы авиация һәм Һауа-десант ғәскәрҙәре офицерҙарының көндәлек формалы кейеме комплектына ингән башлыҡ-ҡолаҡсын һәм фуражка өсөн эмблемалы кокарда, 1969 — 1991 йылдар.
•  
  1969 - 1991 йылдарҙағы СССР Ҡораллы Көстәре Совет Армияһы офицерҙарының парад хәрби формалы кейеме өсөн фуражка һәм берет өсөн эмблемалы кокарда.
•  
  СССР Ҡораллы Көстәренең срочный хеҙмәт хәрбиҙәре (рядовой һәм сержант составы) һәм хәрби училище курсанттарының баш кейеме эмблемаһына тағыла торған йондоҙ

Ең билдәләре

Ең билдәләре йәки, һуңыраҡ уларҙы хәрби хеҙмәткәрҙәр, һауа көстәре төрҙәре һәм ғәскәр төрҙәре (хеҙмәттәр) һәм махсус ғәскәрҙәр (махсус хеҙмәттәр) буйынса «шеврондар» тип атай башлағандар: срочный хеҙмәт сержанттары һәм һалдаттары, хәрби-уҡыу йорттары курсанттары — шинелдәрҙә һәм кейем-һалымдың парад-сығыш формаһында; срогынан артыҡ хеҙмәт прапорщиктары, сержанттары һәм һалдаттары (шинелдәрҙән тыш). Танкистарҙың һәм ракетчиктарҙың ялан, эш (алмаш) формаһында, мәҫәлән, техник комбинезондарҙа (комбез) махсус тәғәйенләнештәге подразделениелар хәрби хеҙмәткәрҙәренең һикереү костюмдарында (песчанка), десант комбинезондарында һәм башҡаларҙа ең билдәләре йөрөтөү ҡаралмаған.

Бында ең билдәләренең бөтә төрҙәре лә күрһәтелмәгән.

•  
  Мотоуҡсылар ғәскәре (дөйөм ғәскәр)
•  
  СССР ракета ғәскәрҙәре һәм артиллерия, ҡоро ер ғәскәрҙәренең Һауа оборонаһы (ПВО) ғәскәрҙәре, хәрби-һауа көстәренең ракета ғәскәрҙәре (ЗРВ ВПВО), ракета-космик оборона (РКО) ғәскәрҙәре
  шулай уҡ Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре советы (РВСН)
•  
  Танк ғәскәрҙәре
•  
  Авиация, шул иҫәптән: СССР Хәрби-һауа көстәре һәм Һауа оборонаһы ғәскәрҙәре авиацияһы
•  
  СССР Һауа-десант ғәскәрҙәре һәм Ҡоро ер ғәскәрҙәренең десант-һөжүм итеү формированиелары (1983 йылдан һуң)
•  
  СССР Инженер ғәскәрҙәре
•  
  Элемтә ғәскәрҙәре
  Радиотехника ғәскәрҙәре
•  
  СССР Химия ғәскәрҙәре (1973 йылға тиклем)
•  
  Химия ғәскәрҙәре (1973 йылдан һуң)
•  
  РФ Ҡораллы Көстәренең Хәрби-топография хеҙмәте
•  
  Автомобиль ғәскәрҙәре
  һәм Юл ғәскәрҙәре (1988 йылға тиклем)
•  
  Юл ғәскәрҙәре (1988 йылдан һуң)
•  
  СССР Тимер юл ғәскәрҙәре һәм Хәрби тимер юлдары хеҙмәте
•  
  Хәрби-төҙөлөш формированиелары
•  
  Үткәргес торба ғәскәрҙәре
• Хәрби-медицина хеҙмәте и ветеринарная службы
  Хәрби-медицина хеҙмәте
  и ветеринарная службы
•  
  Хәрби дирижёрҙар һәм музыканттар
•  
  Хәрби комендатура частары һәм подразделениелары

• Иҫкәрмә: СССР Ҡораллы Көстәрендә — прапорщиктар, мичмандар һәм ваҡытынан артыҡ хеҙмәт итеүселәр көндәлек форма еңенең аҫҡы өлөшөндә һары төҫтәге мөйөш формаһындағы, хеҙмәт итеү ваҡытын билдәләүсе классик шеврон йөрөткән.

СССР Ҡораллы Көстәре Совет Армияһында күкрәккә таға торған ике төрлө — отличие һәм айырыу билдәһе ҡабул ителгән:

Тағып ҡуйыла торған

•  
  Түшкә таға торған «Гвардия» билдәһе.
•  
  Күкрәккә таға торған «Совет Армияһы отличнигы» билдәһе.
•  
  СССР Ҡораллы Көстәренең юғары хәрби-уҡыу йорттарын - юғары хәрби училищеларҙы һәм хәрби институттарҙы тамамлаған кешеләр өсөн күкрәккә таға торған билдә.
•  
  СССР Ҡораллы Көстәренең хәрби академияларын (һәм уларға тиңләштерелгән юғары инженер хәрби-уҡыу йорттарын) тамамлаған кешеләр өсөн күкрәккә таға торған билдә, 1950 йыл өлгөһө.

Тегелеп ҡуйыла торған

•  
  Танк ғәскәрҙәренең комбинезонға күкрәккә таға торған билдәһе.

СССР Ҡораллы Көстәре Совет Армияһының хәрби доктринаһы, Советтар Союзының тыныс сәйәсәтенән сығып, оборона доктринаһы тип билдәләнә, һәм Ҡораллы Көстәрҙе, һәм бөтә илде агрессорға ҡаршы көрәшкә әҙерләү буйынса бурыстарҙы билдәләй. Совет хәрби доктриналарында яуап итеп ядро һөжүме генә ҡаралған.

Мәктәптән башлап, бөтәһе өсөн мотлаҡ һаналған Башланғыс хәрби әҙерлек (НВП) дәрестәре ҡаралған: СССР граждандары строевой әҙерлек, разведка һәм оборона алымдарына (күмәк кешенең зарарланыу ҡоралдары — ядро һәм химия ҡоралдары), СССР Ҡораллы Көстәренең структураһы һәм төрҙәре менән танышыу, атыу ҡоралдары менән эш итеү, уларҙы айырым бер ваҡытта ҡороу-һүтеү һәм Калашников автоматын таҙартыу, атыу ҡоралының тактик-техник характеристикаһын (ТТХ), граждандар оборонаһы нигеҙҙәрен өйрәнеү. Малайҙар өсөн яҡындағы хәрби частар базаһында, инженер әҙерлеге (яңғыҙ окоптарҙы йыһазландырыу) һәм атыу әҙерлеге (сәпкә атыу) дәрестәре менән, һуғышта төп тактик алымдарға өйрәтеп, өс тәүлек дауамындағы ялан сборҙары үткәрелгән.

Дөйөм хәрби бурыс совет хәрби доктринаһының төп нигеҙҙәренең береһе булған, ул ҙур күләмле һуғыш осрағына ҡеүәтле мобилизация резервын тәьмин иткән.

Өсөнсө бөтә донъя һуғышы ихтимал, тип иҫәпләнгән. Америка Ҡушма Штаттары һәм Төньяҡ Атлантика килешеүе (НАТО) илдәренең армиялары потенциаль дошмандар тип һаналған. Варшава килешеүе илдәре армияһы, шулай уҡ, күпмелер ваҡыт үткәс, Ҡытай Халыҡ Республикаһы армияһы мөмкин булған һуғышта союздаштар булып иҫәпләнгән. Стратегик тәғәйенләнештәге ракета ғәскәрҙәре, Космос ғәскәрҙәре, Стратегик авиация, танк частары һәм хәрби-диңгеҙ флоты төп көстәр иҫәбендә булған.

Үҙенең ойошторолоуының тәүге йылдарында Ҡыҙыл Армия профессиональ офицерҙарҙы, батша режимы мираҫы тип иҫәпләп, файҙаланыуҙан баш тарта. Хәрби частар менән етәкселек итеү өсөн «командирҙар» (краскомдар) тәғәйенләнә. Армияла погондар һәм хәрби исемдәр бөтөрөлә. Шәхси составтың айырмаһы өсөн старшиналыҡ буйынса вазифаларҙың атамалары ғына ҡулланыла, мәҫәлән, комдив (дивизия командиры), комкор (корпус командиры) һ. б.

1935 йылдың 22 сентябрендә СССР Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм Халыҡ Комиссарҙары Советы бөтә хәрби хеҙмәткәрҙәр өсөн шәхси хәрби исемдәр булдыра. Уларға көҙгә генә күсеү ойошторола. 1935 йылдың декабренә дәрәжәләре буйынса отличие билдәләре индерелә. Дәрәжәләрҙе айырыу өсөн 1935 йылдан алып 1943 йылға тиклем петлицалар ҡулланылған. 1940 йылда Ҡыҙыл Армияла генерал исемдәре индерелә. Был яңылыҡтың инициаторы — К. Е. Ворошилов була. Армияла Советтар Союзы Маршалы исеме барлыҡҡа килә, ә генерал исемдәре «комбриг», «комдив», «комкор» һәм «командарм» тигән исемдәр урынына индерелә. 1943 йылда армияла погондар индерелә һәм «офицер» дәрәжәәһе индерелә.

1934 йылда РККА-ла Хеҙмәт һәм Оборона Советының (СТО) 1934 йылдың 6 мартындағы К-29сс һанлы төп ҡарары менән ҡыҙылармеец паёгы буйынса тәүлек эсендә тәьмин итеүҙең түбәндәге нормалары индерелә. (1-се норма):

1941 йылдың майында 1-се норма иттең (150 г тиклем) кәмеүе һәм балыҡтың (100 г тиклем) һәм йәшелсәнең артыуы менән үҙгәртелә.

1941 йылдың сентябренән 1-се норма хәрби частарҙы тәьмин итеү өсөн генә ҡалдырыла, ә хәрәкәт итеүсе армия составына инмәгән тыл, ҡарауыл һәм ғәскәрҙәр өсөн түбәнерәк тәьминәт нормалары ҡарала. Шул уҡ ваҡытта ғәмәлдәге армияның хәрби частарына көнөнә бер кешегә 100 грамм күләмендә араҡы бирә башлайҙар. Башҡа хәрбиҙәргә араҡы дәүләт һәм полк байрамдарында (йылына 10 тапҡырға яҡын) ғына тейеш ине. Хәрби хеҙмәттәге ҡатын-ҡыҙҙарға һабын биреү 400 г тиклем арттырыла.

Был нормалар һуғыш дауамында ғәмәлдә ҡала.

1940 йылдар аҙағына 1-се норма Совет Армияһының бөтә частары өсөн тергеҙелә.

1960 йылдың 1 ғинуарынан нормаға 10 г аҡ май индерелә, ә шәкәр күләме 45 г тиклем арттырыла, һуңынан, 1960 йылдар дауамында, нормаға кеҫәл (ҡоро емеш-еләк-емеш) — 30 (20) г тиклем, шәкәр — 65 грамға тиклем арттырыла, макарон изделиелары — 40 грамға тиклем, аҡ май — 20 грамға тиклем, 2-се сортлы бойҙай ононан бешерелгән икмәк 1-се сортлы икмәк менән алмаштырыла.
1975 йылдың 1 майынан норма ял һәм байрам көндәрендә тауыҡ йомортҡаһын биреү иҫәбенә (2 дана) арттырыла, ә 1983 йылда он/ярма һәм йәшелсә төрҙәрен бер ни тиклем яңынан бүлеү иҫәбенә ул бер аҙ үҙгәрә.

1990 йылда аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү нормаһына һуңғы төҙәтмәләр индерелде:

1-се норма. Срочный хеҙмәт һалдаттары һәм сержанттары, күнекмәләр ваҡытында запастағы һалдаттар һәм сержанттар, ваҡытынан артыҡ хеҙмәт һалдаттары һәм сержанттары, прапорщиктар ошо норма буйынса туҡланырға тейеш була. Был норма тик Ҡоро ер ғәскәрҙәре өсөн.

1-се нормаға өҫтәмәләр

Тимер юлда хәрби йөктәрҙе оҙатыу буйынса ҡарауылдарҙың личный составы өсөн

Сборҙарҙа әҙерлек үткән запастағы офицерҙар өсөн

1. Икмәктең тәүлек нормаһы һалдаттарҙың икмәккә ихтыяжынан күпкә юғарыраҡ булғанға күрә, икмәкте өҫтәлгә, ғәҙәттә, һалдаттар ашаған миҡдарҙа бирергә, һәм күпмелер икмәкте төшкө аш бүлмәһе тәҙрәһенә өҫтәлгә һалып ҡуйырға рөхсәт ителгән. Икмәкте экономиялау иҫәбенә барлыҡҡа килгән суммаларҙы һалдат өҫтәле өсөн башҡа аҙыҡ-түлек һатып алыуға тотонорға рөхсәт ителгән. Был аҡсаға ғәҙәттә емеш-еләк, кәнфит, һалдаттарҙың байрам ашы өсөн печенье; ҡарауылдарҙа өҫтәмә туҡланыу өсөн сәй һәм шәкәр; уҡыуҙар ваҡытында өҫтәмә туҡланыу өсөн сало һатып алынған. Юғары етәкселек тарафынан кәштәләрҙә кухня яны хужалығын (сусҡа аҙбарҙары, баҡсалар) ойоштороу хупланған, уның продукцияһы 1-се норманан тыш һалдаттарҙың туҡланыуын яҡшыртыуға файҙаланылған. Бынан тыш, һалдаттар ашамаған икмәк йыш ҡына ҡоро паёкка сохарый әҙерләү өсөн файҙаланылған, ул 9-сы нормаға ярашлы билдәләнә (ҡара: түбәнерәк).
2. 150 г яңы һуйылған ит 112 г ит консервалары, 100 г балыҡ 60 г балыҡ консервалары менән алмаштырылған.
3. Ғөмүмән, иллеләп норма булған. 1-се норма база кимәле булып тора һәм, әлбиттә, иң түбәне.

Һалдат ашханаһының яҡынса көнлөк менюһы:

• Иртәнге аш: Арпа бутҡаһы (перловый). Сәй, шәкәр, май, икмәк.
• Төшкө аш: тоҙло помидорҙан салат. Ит һурпаһында бешерелгән борщ. Ҡарабойҙай. Өлөштәргә бүленгән бешкән ит. Кеҫәл, икмәк.
• Киске аш: картуф иҙмәһе (пюре). Өлөштәргә бүленгән бешкән балыҡ. Сәй, май, шәкәр, икмәк.

9-сы норма. Был ҡоро паёк тип атала. Көнбайыш илдәрҙә уны ғәҙәттә хәрби рацион тип атайҙар. Был норманы һалдаттарҙы йылы аш менән тәьмин итеү мөмкинлеге булмаған шарттарҙа ғына бирергә рөхсәт ителә. Киптерелгән паёкты өс тәүлеккә генә бирергә мөмкин. Шунан һуң мотлаҡ тәртиптә һалдаттар ҡәҙимге туҡланыу менән туҡлана башларға тейеш.

Ит консервалары — ул ғәҙәттә быҡтырылған ит (тушёнка), сосиска фаршы, колбаса фаршы, бауыр паштеты. Ит-үҫемлек консервалары — ғәҙәти ит менән бутҡа (һыйыр ите менән ҡарабойҙай бутҡаһы, һарыҡ ите менән дөгө бутҡаһы, сусҡа ите менән арпа бутҡаһы). Киптерелгән паёктан бешерелгән консерваларҙы һалҡын килеш ашарға мөмкин, әммә аҙыҡ-түлекте өс тапҡырға (2-се вариантта өлгөһө) бүлергә кәңәш ителгән:

• иртәнге аш: беренсе — ит үҫемлектәр консервалары банкаһын (265 г), һыу өҫтәп, ҡаҙанда йылытырға. Кружкаға бер пакет сәй, 20 г шәкәр, 100 г галет.
• төшкө аш: ҡаҙанлыҡта ике-өс банкка һыу өҫтәп, ит консервалары банкаһын йылытырға. Кружкаға бер пакет сәй, 20 г шәкәр, 100 г галет.
• киске аш: ҡаҙанлыҡта һыу өҫтәмәйенсә икенсе ит-үҫемлек консерваһын (265 г) йылытырға. Кружкаға бер пакет сәй, 20 г шәкәр, 100 г галет.

Тәүлек әйләнәһенә киптерелгән аҙыҡ-түлек ҡатырға йәшниккә һалынған. Танктар һәм бронемашиналар экипаждары өсөн ҡаптар һыу үткәрмәй торған ҡатырғанан яһалған. Киләсәктә аҙыҡты төрөү материалын кәстрүл сифатында, ә ҡапҡасын таба урынына файҙаланыу маҡсатында, ҡатырға ҡапты герметик һәм металдан эшләү күҙ уңында тотолған.

Совет Армияһында, командирҙарҙан тыш, шәхси составтың тәрбиәүи эше өсөн командирҙың сәйәси бүлек буйынса урынбаҫарҙары (замполиттар) яуап биргән. Тәрбиә эше буйынса занятиелар үткәреү, буш ваҡытта хәрбиҙәрҙең үҙ-үҙҙәрен әҙерләү һәм һәр казармала, һуңғараҡ Ленин бүлмәләре тип үҙгәртелгән, ял бүлмәләре йыһазландырылған

«Ҡыҙыу нөктәләр»ҙәге һәм мөҙҙәтле (срочный) хәрби хеҙмәткәрҙәрҙең даими урынлашҡан урындарында төп ыңғай хис-тойғоларының береһе булып өйҙән туғандарының хаттары торҙо. Срочный хеҙмәт хәрби хеҙмәткәрҙәренең хаттары, ҡайҙа урынлашыуына ҡарамаҫтан — Куба, Вьетнам, Сүриә, Афғанстанда йәки СССР-ҙамы — бушлай ебәрелгән.

СССР территорияһында хеҙмәт иткән хәрби хеҙмәткәргә хат һалыу өсөн конвертта адрес яҙыу тәртибе түбәндәгесә: почта индексы, союздаш республиканы күрһәтеү, өлкә, район, почта бүлексәһе (п/о, булғанда), тораҡ пункт, ғәскәрҙәрҙең йәки көстәрҙең ғәскәри часының номеры, хәрби частың в/ч номеры (мәҫәлән, войсковая часть 54321) в/ч хәрефтәренән һуң, кәрәк булғанда, подразделение литеры (хәреф) яҙылған. СССР-ҙан ситтә хеҙмәт иткән хәрби хеҙмәткәрҙәргә, Совет Армияһы эшселәренә һәм хеҙмәткәрҙәренә хат яҙыуҙа «почта индексы» графаһында конвертта йәки открыткала — ғәскәри частың номеры яҙылыуы айырылып тора. Совет Армияһында ғәскәри частарҙың номеры биш мәғәнәле булғанлыҡтан, ә почта индексы пункттарында алты тура дүртмөйөштө тултырырға кәрәк булғанлыҡтан ғәскәри часть номеры алдына 0 һаны (ноль) ҡуйыла. «Куда» графаһында өҫтәмә мәғлүмәт итеп хәрби частың номеры ҡушымтала яҙылған. Миҫал — Афғанстанда Баграм ҡалаһында урынлашҡан 781-се айырым разведкалау батальонының 2-се разведка ротаһы хәрби хеҙмәткәренә хат яҙыу талап ителгән осраҡта, индекс графаһына «071240» тип яҙыу кәрәк булған. «Куда» графаһында — 71240 «Б» ялан почтаһының ғәскәри часы (Б — подразделение индексы). Конвертта/асылмала хәрби хеҙмәткәр хеҙмәт иткән дәүләтте һәм ҡаланы күрһәтеү тыйылған. Афғанстанға хеҙмәт итергә эләккән һалдаттарҙың күбеһе бының менән файҙаланған. Улар, мине Монголияға хеҙмәт итергә ебәрҙеләр, тип хат яҙған.

Шулай уҡ Совет Армияһында документтар, аҡса ебәреү өсөн фельдъегерь элемтәһе булған.

«Ҡыҙыу нөктәләр»ҙә һәм Афғанстанда төҫлө ҡотлау открыткалары етмәү шарттарында (армия" конверттарында һүрәттәр һәм маркалар булмай, хаҡы — 0,5 һәм 1 тин), открыткаларҙы үҙҙәре эшләгәндәр: сағыу плакат йә ҡаты ҡағыҙлы обой алғандар, уларҙан «асылма» ҡырҡып алғандар ҙа (артына хат яҙыу графаларын һыҙғандар), туда (уңда өҫтә) һәм обратно (уңда аҫта) адрестарын тултырғандар. Билдәләнгән мөҙҙөткә (срочный) хеҙмәткә саҡырылғандарҙың открыткалары бушлай ебәрелгән, почта маркаһы талап ителмәй (хаттарға «Срочный хеҙмәт атҡарыусының хаты» йәки иҫкерәк вариантта — «Һалдат хаты» штампы ҡуйыла), һәм ошондай «үҙ ҡулы менән эшләнгән» открыткалар адресаттарға барып еткән.

•  
  Ғәскәри частың өсмөйөшлө штампы менән конверт (1989 йыл), унда былай тиелә: «Срочный хәрби хеҙмәт атҡарыусының хаты» • ТҮЛӘҮҺЕҘ (БЕСПЛАТНО)»

Кинематографта

Совет киноһында армия темаһына ҙур иғтибар бүленә. Аҫта иң билдәле фильмдарҙың ҡайһы берҙәре һанап кителгән.

• Парад Победы (1945)
• Солдат Иван Бровкин (1955)
• Максим Перепелица (1955)
• Ключи от неба (1964)
• Красная площадь (1970)
• Офицеры (1971)
• Весенний призыв (фильм) (1976)
• В зоне особого внимания (1977)
• Пограничный пёс Алый (1979)
• Ответный ход (1981)
• Случай в квадрате 36-80 (1982)
• Одиночное плавание (1985)
• Атака (1986)
• Сто дней до приказа (1990)
• Делай — раз! (1990)
• Кислородный голод (1991)

Филателияла

СССР-ҙа сығарылған байтаҡ почта маркалары Совет Армияһы темаһына арналған.

Түбәндә маркаларҙың юбилей сығарылыштары бирелгән:

Айырыуса күп һанлы һәм сағыу почта маркалары серияһы СССР Хәрби көстәренең 50 йыллығына сығарылды:

• Униформа Советской Армии
• Ҡалып:D-
• Начальная военная подготовка

• Приказ Министра обороны Союза Советских Социалистических Республик, № 250, от 4 марта 1988 года, Москва, Военное издательство (ВИ), 1989 года, 240 страниц;

	Совет Армияһы Викимилектә
	Совет Армияһы Викияңылыҡтарҙа

• Посвящённый РККА сайт
• YouTube сайтында Советская Армия в фильме «Парад Победы», , 1945 (видео, 00:18:18)
• Путешествие на секретный военный объект СССР (2 части)
• Феськов В. И., Калашников К. А., Голиков В. И. Советская Армия в годы «холодной войны» (1945—1991)
• Видеоматериалы учений ВС СССР

Ҡалып:Виды войск ВС СССР Ҡалып:СССР в темах