Литва Теле

Литва телендә өс миллион самаһы кеше һөйләшә (күпселек өлөшө Литвала йәшәй). Литва теле хәҙерге латыш теле, үле боронғо прус һәм ятвяж телдәре менән һинд-европа телдәре ғаиләһенең балтик төркөмөнә ҡарай.

Литовский язык
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме	lietuvių kalba
Илдәр	Литва, Белоруссия, Польша
Рәсми статусы	Литва  Европа союзы Балтийская ассамблея Региональный или локальный официальный язык:  Польша Подляское воеводство Сельская гмина Пуньск
Идара итеүсе ойошма	Государственная комиссия литовского языка
Был телдә һөйләшеүселәр	свыше 3 млн чел. (2006)
Статус	В безопасности
Классификация
Категория	Языки Евразии
Индоевропейская семья Балто-славянская ветвь Балтийская группа Восточнобалтийская подгруппа
Әлифба	латиница (литовский алфавит)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	лит 400
ISO 639-1	lt
ISO 639-2	lit
ISO 639-3	lit
Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Литва теленең беренсе яҙма ҡомартҡылары һуң ғына, XVI быуатта барлыҡҡа килә, әммә хатта хәҙерге литва теле лә ярайһы архаик характерҙа (бигерәк тә исем үҙгәреше өлкәһендә) ҡалған. Инноватив латыш теле менән сағыштырғанда, фонетик һәм морфологик яҡтан, консерватив литва теле прабалтик теленә күпкә яҡыныраҡ.

Литва теле ике төп һөйләшкә: аукштайт һәм жемайт һөйләштәренә бүленә. Хәҙерге әҙәби литва теле көнбайыш аукштайттар диалектына нигеҙләнгән.

Литва телендә 45 тартынҡы һәм 13 һуҙынҡы фонема (шул иҫәптән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә генә осрағандары ла). Тартынҡыларға йомшаҡлыҡ — ҡатылыҡ буйынса корреляция хас, һуҙынҡылар оҙонлоғо һәм ҡыҫҡалығы буйынса айырыла. Баҫым — хәрәкәтсән һәм тоник, ғәҙәттә, яҙыуҙа билдәләнмәй.

Морфологик төҙөлөшө буйынса литва теле — флектив һәм синтетик тел. Синтаксисы һүҙҙәрҙең сағыштырмаса иркен тәртибе менән характерлана, нигеҙҙә һүҙҙәр тәртибе типологияһы (SVO) төп һанала. Лексика күп осраҡта күптәнән килгән, үҙләштерелгән һүҙҙәр араһында славянизм һәм германизм өҫтөнлөк итә.

Литва яҙма теле 32 хәрефтән торған модификацияланған латин алфавитын файҙалана.

Литвалар теленең үҙатамаһы — lietùvių kalbà — һүҙмә-һүҙ «литвалар теле» тигәнде аңлата. Иҫке текстарҙа lietùviškas liežùvis (литва теленән калька) йәки полякса język litewski атамаһы осрай; литва телендә liežùvis — «тел» тигәне анатомик орган булараҡ ҡына аңлата.

Lietuvà «Литва» һүҙе прабалтик *lei̯tuvā һүҙенән, тәүҙә уны lītus — «берег» тип аңлатҡандар, әммә был этимология семантик күҙлектән көсһөҙ — тарихи Литва яр буйында урынлашмаған булған.

А. А. Шахматов Lietuvà Арморика кельт һүҙен сағыштыра (урта-ирл. Letha, валл. Llydaw < *pḷtau̯-) һәм балттар ул атаманы венет тигән кельт ҡәбиләһенән үҙләштергән, ләкин был гипотеза башҡа ғалимдарҙа хуплау тапмаған.

Ян Отрембский иҫәпләүенсә, *lei̯tuvā һүҙе иң тәүҙә *-ū- — *lei̯tūs нигеҙе булған һәм *lei̯tā (Vilnius — йылға буйындағы урынды аңлата Vilnia) < líeti «ҡойорға». Отрембский был Неман йылғаһы тип иҫәпләй.

К. Кузавинис, Lietuvà һүҙе генетик яҡтан Летаука (Lietauka) гидронимы, Нярис ҡушылдығы атамаһы менән бәйле, тип фараз итә.

С. Каралюнас фаразына ярашлы, Lietuvà һүҙе башта хәрби формирование тигәнде, һәм иҫке исланд. lið, иҫке швед lith, lid һәм leide «ярандар, оҙатып йөрөүселәр, отряд, армия» тигәнде аңлата.

Ареалы һәм һаны

 

Литва теле башлыса Литвала, шулай уҡ литваларҙың бәләкәй генә автохтонлы ауылдарында таралған, тип һанайҙар: Польшаның төньяҡ-көнсығыш төбәктәрендә (2011 йылда 5408 кеше литва телен туған теле тип һанай, 5303 өйҙә ҡуллана), Белоруссияла (2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, 5087 литванан 1597-һе генә литва телен туған тел тип күрһәткән, 277-һе өйҙә аралаша), России (31 295 говорящих на 2010 год), Украинала (2001 йылдан 7207 этник литвалыларҙан 1932-һе литва телен туған тел тип һанай), Латвияла (2011 йылда 24 479 этник литвалыларҙың 1819-ы туған тел тип һанай), шулай уҡ АҠШ-тан сыҡҡан литвалылар (727 мең литва сығышлы халыҡтың 42 306-һы литва телендә һөйләшә), Канадала (2011 йылға ҡарата 7600 кеше, шулар араһынан 7245 кеше өсөн литва теле — берҙән-бер туған тел), Бразилияла, Аргентинала, Уругвайҙа, Бөйөк Британияла, Германияла, Австралияла литва телендә һөйләшеүселәр һаны — 3 001 430 кеше; Литвала 2011 йылға ҡарата литва теле 2597488 кешенең туған теле һәм 302684 кеше өсөн сит тел ине.

XV быуаттан алып Бөйөк Литва кенәзлеге территорияһында поляк теле экспансияһы башлана. Литва субстратында перифериялағы поляк һөйләштәренең бер өлөшө формалаша, уларҙың ҡайһы бер һыҙаттары был субстрат тәьҫире менән бәйле.

АҠШ-та литва теле, тәү сиратта, лексикала инглиз теленең көслө йоғонтоһо менән ҡылыҡһырлана. Мәҫәлән, divòrsas «развод» (< ингл. divorce), kìsas «поцелуй» (< ингл. kiss), kãras «автомобиль» (< ингл. car) — инглизцизмдар файҙаланыла. Семантик калькалар — мәҫәлән, šaukti «звонить» мәғәнәһендә «звать» йәки šaltis «простуда» cold «холод» мәғәнәһендә ҡулланыла. Шул уҡ ваҡытта, тел пуризмы сәйәсәте һөҙөмтәһендә литва әҙәби теленән киткәнлектән, Америка литва телендә славянизм төркөмө һаҡлана. Фонетика өлкәһендә литва әҙәби теле өсөн [h] һәм [f] маргиналь фонемалар ҡулланыу, шулай уҡ интонациялағы үҙгәрештәр билдәләнә. Морфология өлкәһендә хәҙерге заман нигеҙе һәм ҡылым инфинитивының нигеҙе вокализмын унификацияларға ынтылыу, төшөм йүнәлеше (залог) формаларынан ҡасыу, ҡылымдың йомшаҡ һәм ҡаты нигеҙҙәрен ҡатнаштырыу күҙәтелә.

Диалекттары

 

Әҙәбиәт теле ике төп һөйләшкә бүленә: аукштайт һәм жемайт наречиелары (был исемдәр — aukštaičių tarmės һәм žemaičių tarmės — происходят от литовских слов «высокий» һәм «низкий» литва һүҙҙәренән литва һүҙҙәренән килеп сыҡҡан һәм литва телендә һөйләшеүселәрҙең Неман йылғаһы ағымына ҡарата таралып ултырыуын аңлата. Аукштайт диалектында һөйләштәрҙең өс төп төркөмө айырыла: көнсығыш, көнбайыш һәм көньяҡ (дзук), жемайт диалектында — шулай уҡ өс: көнбайыш, төньяҡ һәм көньяҡ. dúona «хлеб» һүҙҙәренең тамырында һуҙынҡылары әйтелешенә ярашлы, көньяҡ жемайт һөйләштәрен йөрөтөүселәрҙе dū́nininkai, төньяҡ-жемайт һөйләшен йөрөтөүселәрҙе — dóunininkai, көнбайыш-жемайт һөйләштәрен йөрөтөүселәрҙе — dónininkai тип атайҙар.

Жемайт һәм аукштайт диалекттары араһындағы айырма боронғо ҡәбилә бүленеше, курш субстратының жемайт диалектына йоғонтоһо, шулай уҡ Жемайтияның Литванан оҙайлы сәйәси бойондороҡһоҙлоғо менән бәйле. Аукштайт диалекты консерватив, ә жемайт теле инновацион, өҫтәүенә ҡайһы бер үҙенсәлектәре буйынса ул латыш теленә яҡынлаша.

Заманса әҙәби литва теле көнбайыш аукштайт диалектына нигеҙләнгән.

Бер үк «Старый золотой алтарь» доғалығының ике сығарылышы. Һул яҡтағыһы 1864 йылда латиница ҡулланып нәшер ителгән һәм йәшерен булған. Уң яҡтағыһы 1866 йылда кириллица ҡулланып нәшер ителә һәм власть тарафынан рәсмиләштерелә һәм түләнә

 

XVI быуаттан литва теле яҙмаһы өсөн быуаттан быуатҡа тиклем бер аҙ үҙгәртелгән латин алфавиты ҡулланыла. 1860-сы йылдарҙың икенсе яртыһында башланған кириллица (а, б, в, г, д, е, ж, з, и, к, л, м, н, о, ô, п, р, с, т, у, ц, ч, ш, щ, ь, ѣ, ю, я, io, iô, й, ў) ҡулланыуҙы индергәндәр һәм 1904 йылда латиницаға әйләнеп ҡайтҡандар.

Литва теленең хәҙерге алфавиты латин алфавитына нигеҙләнгән һәм 32 хәрефтән тора, шуларҙан 23 — латин алфавиты хәрефтәре (Q, W, X хәрефтәре әлифбаға инмәй). Хәҙерге заманда литва алфавиты Йонас Яблонскистың «Грамматика литовского языка» (Lietuviškos kalbos gramatika, 1901) хеҙмәтендә кодланған һәм литва алфавитын поляк алфавитынан алыҫлаштыра. Чех өлгөһө буйынса, v (w урынына), š (sz урынына), č (cz урынына), ž (ż урынына) хәрефтәре ҡулланыла башлаған. Оҙон u ū диакритик макрон ярҙамында, ә оҙон i — y ярҙамында билдәләнә башлаған.

Алғы рәт һуҙынҡылары алдында тартынҡыларҙы палатализациялау яҙыуҙа бер нисек тә өҫтәмә билдәләнмәй, артҡы рәт һуҙынҡылары алдында палатализациялауҙа i: čià хәрефе [t͡ʃʲɛ] — «здесь» файҙаланыла.

 

 

 

 

 

Латыш, прус һәм ятвяж телдәре менән бер рәттән литва теле лә прабалтик телгә барып тоташа.

Литва һәм латыш телдәре араһында бүленеш б. э. т. I быуатында башланған, ә V—VII быуаттар дауамында был телдәр тулыһынса бүленгән. Яҡынса XIII—XIV быуаттарҙа литва телендә төп: аукштайт һәм жемайт наречиелары формалаша, артабан уларҙың тағы үҙ диалекттары барлыҡҡа килгән.

Литва теленең фонетикаһы һәм фонологияһы прабалтик торошо менән сағыштырғанда бик аҙ ғына үҙгәргән.

Мөһим инновациялар булып түбәндәгеләр тора:

• үҙләштереүҙәр арҡаһында z s фонемаһының аллофоны булыуҙан туҡтай һәм үҙ аллы фонема статусына эйә була;
• прабалтик йомшаҡ ť һәм ď XIV быуат тирәһендә č һәм dž күскән;
• XVI быуат тирәһендә ā ō-гә күсә (*brālis > brolis «брат»);
• шартлаулы тартынҡылар алдынан килеүсе һуҙынҡы + n танау тартынҡыһы ойоштормалары йәки пауза менән танау һуҙынҡыларына күсте (ką́sti «кусать» kánda «он кусает» янында); һуңғараҡ назализация юғала; p, b ирен-ирен тартынҡылары янында n танау тартынҡыһы m-ға әйләнгән (tampa «он становится» anka «он слепнет» янында).
• оҙон аҙаҡҡы һуҙынҡылар ҡыҫҡара (*tā́ > tà «та»).

Литва әҙәби теленең тарихын киләһе этаптарға бүләләр:

• I. боронғо осор (XVI—XVIII быуаттар):

1. XVI—XVII быуаттар осоро. Әҙәби телде барлыҡҡа килтереүгә тәүге аҙымдар;
2. XVIII быуат осоро. Әҙәби тел менән халыҡ һөйләштәре араһында өҙөклөк барлыҡҡа килеүе;

• II. яңы осор:

1. XIX быуаттың тәүге яртыһынан 1883 йылға тиклем («Аушра» журналын ойоштороу); әҙәби телдең аҡрынлап көньяҡ-көнбайыш аукштайт һөйләштәре нигеҙенә күсеүе;
2. XIX быуат тамамланыуынан башлап XX быуат башына тиклем (1883—1919); тулыһынса көньяҡ-көнбайыш аукштайт нигеҙенә күсеү, әҙәби норманы тотороҡландырыу;
3. Литва Республикаһы осоро (1919—1940); әҙәби норманы кодификациялау, литва әҙәби телен ҡулланыу өлкәһен киңәйтеү;
4. СССР составындағы Литва ССР-ы осоро (1940—1990); коммуникацияның күпселек өлкәләренә әҙәби телдең үтеп инеүе;
5. Бойондороҡһоҙлоҡ яуланғандан һуң (1991 йылдан алып әлеге көнгә тиклем) осор; коммуникацияның бөтә өлкәләрендә әҙәби телде артабан таратыу.

Литва теленең иң боронғо яҙма ҡомартҡыһы 1503 йылда яҙылған һәм Страсбургта сығарылған «Tractatus sacerdotalis» китабының һуңғы битенә яҙылған («Аве Мария» һәм «Никейский Символ веры») доғаларынан тора. Ул Страсбургта баҫылған китаптың һуңғы битендә яҙылған доғаларҙан («Аве Мария» һәм «Никей дине символы») ғибәрәт. Текст дзукия диалектына таяна һәм, күрәһең, элгәрге төп нөсхәнән күсереп алынғандыр.

Китап баҫыу 1547 йылда, литва теленең үҙәк әҙәби төрөндә (по другим данным — на западном варианте литовского языка яҙылған (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — литва теленең көнбайыш вариантында) һәм Кёнигсбергта (хәҙер Калининград) нәшер ителгән, Мартинас Мажвидас катехизисынан башланған. Китапта «Лёгкая и скорая наука чтения и письма» «Уҡыу һәм яҙыуҙың еңел һәм шәп фәне» тигән тәүге литва дәреслеге бар, унда автор 4 биттә алфавит һәм үҙе уйлап тапҡан бер нисә грамматик термин килтерә. Бөйөк Литва кенәзлеге биләмәһендә сығарылған тәүге китап — 1595 йылда Вильно (Вильнюс) ҡалаһында сыҡҡан һәм әҙәби литва теленең үҙәк вариантында яҙылған Михаил Даукшиҙың католик катехизисы; шулай уҡ ул литва телендә сыҡҡан тәүге китап булып тора.

1620 йылда литва теленең көнсығыш яҙма диалектында («баш ҡала» диалектында) литва теленең тәүге һүҙлеге — Константинас Ширвидастың «Dictionarium trium linguarum» барлыҡҡа килә, һуңынан ул биш тапҡыр баҫылған. 1653 йылда Даниил Клейндың «Grammatica Litvanica» Грамматика дәреслеге нәшер ителә.

З. Зинкявичюс концепцияһына ярашлы, XVII быуатта литва теленең өс әҙәби төрө: прус (көнбайыш аукштайт һөйләштәре нигеҙендә), үҙәк (Кедайняй ҡалаһы тирә-яғының көнбайыш аукштайт һөйләштәре нигеҙендә) һәм көнсығыш (көнсығыш аукштайт һөйләшенә таянған вильнюс койнаһы нигеҙендә) бар. Тәүгеһе — Бәләкәй Литвала, икенсеһе һәм өсөнсөһө — Литваның Бөйөк кенәзлегендә ҡулланылған. Төп вариантта — М. Даукша һәм М. Петкявичюс, ә көнсығыш вариантында — К. Ширвидас һәм Й. Якнавичюс яҙған.

XVIII быуатҡа әҙәби литва теленең көнсығыш варианты Вильнола поляк йоғонтоһо арҡаһында юҡҡа сыға, шул уҡ быуатта үҙәк вариант насарлана; Көнсығыш Пруссияла ғына литва теле үҫешен дауам иткән. Литва телендә нәфис әҙәбиәттең барлыҡҡа килеүе Пруссияла йәшәгән Кристионас Донелайтис исеме менән бәйле.

Литва милли үҙаңының һәм әҙәбит теленең аяҡҡа баҫыуында Август Шлейхерҙың «Руководство по литовскому языку» нем. Handbuch der litauischen Sprache (1856—1857) хеҙмәте мөһим роль уйнай, ул литва теле консерватизмының юғары дәрәжен һәм уның абруйлы боронғо, латин, боронғо грек һәм санскрит телдәре кеүек абруй төрҙәре менән оҡшашлығын күрһәтә. Һуңыраҡ Джавахарлал Неру, литва теле башҡа европа телдәренә ҡарағанда ла санскритҡа яҡыныраҡ тора, тип яҙған. Литва һәм саскрит һүҙҙәренең төгәл тап килеүе лә билдәләнде, мәҫәлән: sūnùs «сын», naktìs «ночь», pãdas «подошва».

 

1795 йылда, Речь Посполитая өсөнсө тапҡыр бүленгәндән һуң, Литва Рәсәй империяһы составына ингәс, Литвала урыҫлаштырыу башлана. Ул ваҡытта литва теленең үҫешенә жемайт диалектында яҙған Симонас Даукантас һәм Мотеюс Валанчюс булышлыҡ итә. 1864 йылда, 1863 йылдың ғинуарҙағы ихтилалынан һуң, Вильна губернаһының генерал-губернаторы Михаил Муравьёв матбуғатта литва латиницаһын тыйыу индерә.

Уның урынына «Граждан шрифты» — И. П. Корнилов әҙерләгән кириллица хәрефтәре менән литва яҙыуы индерелә. Литва китаптары сит илдә, Көнсығыш Пруссияла һәм Американың Берләшкән штаттарында баҫтырылыуын дауам итә. Яза ҡаты булыуға ҡарамаҫтан, китаптар менән илде китап ташыусылар тәьмин итә. 1904 йылда тыйыу бөтөрөлә.

XX быуатта көньяҡ-көнбайыш аукштайт һөйләштәре нигеҙендә берҙәм әҙәби норма булдырыу әүҙем барған. Унификацияла «Аушра» һәм «Варпас» журналдары, шулай уҡ Й. Яблонскис һәм К. Буга кеүек тел белгестәренең эшмәкәрлеге мөһим роль уйнай.

Тел пуризмы тулҡынында Яблонскис литва лексикаһында лакуна тултырырға йәки үҙләштереүҙәрҙе һәм полонизмдарҙы ҡыҫырыҡлап сығарырға тейешле неологизмдар тыуҙырған: añtžmogis «сверхчеловек» (от añt «на, над» и žmogùs «человек», калька с нем. Übermensch), turinỹs «содержание» (от turė́ti «иметь»), degtùkas «спичка» (от dègti «жечь»), mokyklà «школа» (от mókyti «учить»), laĩkrodis «часы» (от laĩkas «время» и ródyti «показывать», dziẽgorius).

Күп һүҙҙәр иҫке текстарҙан йәки һөйләштәрҙән алынған, мәҫәлән, vir̃šininkas «начальник» (өлкән көтөүсе тигән диалект аңлатмаһынан — от viršùs «верх», načalnikas русизмын ҡыҫырыҡлап сығара), mirtìs «смерть» (smer̃tis славянизмын ҡыҫырыҡлап сығара), váistas «лекарство» (liẽkarstvos славянизмын ҡыҫырыҡлап сығара). Әммә бөтә неологизмдар ҙа ҡулланыш тапмай: мәҫәлән, dirbtuvas «машина» (dìrbti «работать»), krautuvė «музей», tolkalbis «телефон» (tolì «далеко» һәм kalbė́ti «говорить» һүҙҙәре), ҡайһы бер үҙләштермәләр mašinà, muziẽjus, telefònas ҡулланыш тапмай һәм телдә һаҡланмай.

Литваның СССР-ға ҡушылыуынан һуң рус теленең литва теленә йоғонтоһо арта. Литва-рус билингвизмы үҫешә. Рус телен белеү ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарағанда ир-егеттәр араһында күберәк таралған була, һәм был СССР-ҙа мотлаҡ хәрби йөкләмә менән бәйле. Рус теле йышыраҡ ҡалаларҙа һәм һуғыштан һуң урыҫ телле халыҡтың күпләп килеүе менән бәйле райондарҙа ҡулланылған.

Рус теле административ өлкәлә литва телен ҡыҫырыҡлап сығарҙы һәм ул, производство инструкцияһы теле сифатында, киң мәғлүмәт сараларында һәм мәғарифта әүҙем ҡулланылған. Быларҙың барыһы ла рус теленән литва теленә үҙләштерелгән һүҙҙәр һәм ҡалыптар ағымын тыуҙырған. Шуның менән бергә Литва милли мәҙәниәте сәскә атҡан һәм литва телен ҡулланыу даирәһе киңәйә барған.

СССР тарҡалғандан һуң, литва теле Литваның дәүләт теле булып китә, ә урыҫ телен файҙаланыу сикләнә; аҙ һанлы милләттәр араһында литва телен белгән кешеләрҙең һаны арта башлай; литва телен контролдә тотоу менән шөғөлләнгән дәүләт учреждениеларының эше әүҙемләшә.

Фонетика һәм фонология

Һуҙынҡылар

Литва монофтонгтары:

Ҡыҫҡа o үҙләштергән һүҙҙәр ҙә генә осрай. Бынан тыш, ҡайһы бер тел йөрөтөүселәр ҡыҫҡа ɛ-ны (асыҡ) e (ябыҡ) һымаҡ әйтәләр. Бөтә морфологик позицияларҙа булмаһа ла, һуңғы булмаған ижектә ɛ һәм a циркумфлекс аҫтында, ҡағиҙә булараҡ, оҙоная.

Литва телендә фәҡәт үҙләштергән һүҙҙәр ҙә генә осраусы алты төп дифтонг (ei, ai, ui, au, ie, uo), һәм шулай уҡ өс дифтонг (oi, ou, eu) бар. ie һәм uo дифтонгтары йыш ҡына редукцияланған икенсе элемент менән ([i̯ə] һәм [u̯ə]) ҡулланыла. Бынан тыш, e, a, u, i һуҙынҡыларының r, l, n, m танау (сонор) өндәре менән ҡушылыуы дифтонглашыу (ярым дифтонгтар) тип иҫәпләнә.

Тартынҡылар

Литва телендә 45 тартынҡы фонема (шул иҫәптән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә генә осрағандарын да индереп). /j/-нан башҡа, бөтә тартынҡылар йомшаҡ палатализацияһына инә.

Литва теленең консонантизм системаһы (фонемаларҙың позицион варианттары йәки үҙләштереүҙәрҙә генә осраған фонемалар йәйә эсенә алынған); һул яҡтағы ярашҡан парҙарҙа — һаңғырау тартынҡылар, уң яҡта — яңғырау тартынҡылар бар):

Веляр тартынҡылар k и g алдынан /n/-дың позицион варианты артҡы телле /ŋ/ хәлендә.

Просодия

Литва телендә баҫым — күсмә һәм тоник (музыкаль баҫымлы). Яҙыуҙа ғәҙәттә баҫым күрһәтелмәй; уҡыу, ғилми әҙәбиәткә һәм һүҙлектәргә ҡағылмай. Ике интонация бар — тик оҙон һуҙынҡылар ижегендә генә билдәләнгән акут (tvirtaprãdė) һәм циркумфлекс (tvirtagãlė). Ҡыҫҡа ижектәр баҫымлы булыуы мөмкин, ләкин интонация менән айырылмай. Акут әйтелешендә ижектең беренсе мораһында, ә циркумфлексҡа — икенсе морала тон күтәрелеүе хас. Яҙмала ҡыҫҡа баҫымлы ижектәр (`) грависы менән билдәләнә; акут һәм циркумфлекс ярашлы юл өҫтөнә ҡуйылған ´ и ${\displaystyle {\hat {}}}$ (͂) менән билдәләнә һәм шуның менән бергә дифтонгтарҙа һәм циркумфлекс интонациялы дифтонг ойоштормаларында ${\displaystyle {\hat {}}}$ (͂) билдәһе ойошторманың икенсе хәрефенә ҡуйыла. Ләкин гравис билдәһе ùi дифтонгында һәм ìr, ùr, ìl, ùl, ìm, ùm, ìn, ùnдифтонглы ойоштормаларҙа акут интонацияһы билдәләнә. Өҫтәүенә, ҡайһы бер һүҙҙәрҙә, төп баҫымдан тыш, ғәҙәттә, һүҙлектәрҙә билдәләнмәгән (šalutìnis kir̃tis) өҫтәмә баҫым йәки хатта шундай ике баҫым бар: мәҫәлән, peñkiasdešimt һүҙендә билдәләнмәгән баҫым икенсе e-ға төшә.

Морфология

Традицион литва телендә ун бер һүҙ төркөмө: исем (daiktãvardis), сифат (bū̃dvardis), һан (skaĩtvardis), алмаш (į́vardis), рәүеш (príeveiksmis), ҡылым (veiksmãžodis), предлог (príelinksnis), союз (jungtùkas), киҫәксә (dalelýtė), ымлыҡ (jaustùkas), өн оҡшатыу (ištiktùkas) бар .

Исем

 

Килеш менән үҙгәрә торған һүҙ төркөмдәренең алты килеше һәм традиция буйынса килеш тип һаналған звательная формаһы айырылып тора:

• vardiniñkas — именительный падеж, төп килеш;
• kilminiñkas — родительный падеж, эйәлек килеш;
• naudiniñ — дательный падеж, төбәү килеш
• galiniñkas — винительный падеж, төшөм килеш;
• į́nagininkas — творительный падеж, сығанаҡ килеш;
• viẽtininkas — предложный (местный) падеж, урын-ваҡыт килеш;
• šauksminiñkas — звательный падеж, саҡырыу килеше.

Бынан тыш, көнсығыш- һәм көньяҡ аукштайт диалекттарында тағы бер нисә килеш: инессив, иллатив, адессив һәм аллатив бар.

 

Литва телендә килеш менән үҙгәрештең 5 төрө айырыла, уларҙың һәр береһе парадигмаға бүленә. Дөйөм алғанда, парадигмалар 12 тәшкил итә.

Килеш менән үҙгәрештең беренсе төрөнә түбәндәге ялғаулы мужской род исемдәре ҡарай: -as (I парадигма), -ias или -j-as (II парадигма), -is или -ys (III парадигма).

I килеш менән үҙгәреш төрө výras «мужчина», vė́jas «ветер» һәм brólis «брат» миҫалында:

Килеш менән үҙгәрештең икенсе төрөнә -us (IV парадигма), -ius или -j-us (V парадигма) ялғаулы мужской род исемдәре ҡарай.

II килеш менән үҙгәреш төрө tur̃gus «рынок» и sõdžius «деревня» һүҙҙәре миҫалында :

Килеш менән үҙгәрештең өсөнсө төрөнә -a (VI парадигма), -ia, -j-a или -i (VII парадигма), -ė (VIII парадигма) ялғаулы женский род исемдәре (шулай уҡ күп булмаған мужской һәм общий род) исемдәре ҡарай .

III килеш менән үҙгәреш rankà «рука», vyšnià «вишня» һәм bìtė «пчела» һүҙҙәре миҫалында:

Килеш менән үҙгәрештең дүртенсе төрөнә -is ялғаулы женский род (IX парадигма) һәм мужской род (X парадигма) исемдәре ҡарай .

IV килеш менән үҙгәреш širdìs «сердце» һәм dantìs «зуб» исемдәре миҫалында:

Килеш менән үҙгәрештең бишенсе төрөнә -uo ялғаулы мужской род (XI парадигма) исемдәре һәм -uo и -ė ялғаулы женский род (XII парадигма) исемдәре ҡарай.

V килеш менән үҙгәреш šuõ — «собака» һәм sesuõ — «сестра» исемдәре миҫалында:

Сифат

Литва телендә сифаттар исемдәр алдында килә һәм улар менән род, һан һәм килештә ярашалар.

Мужской род сифаттарының биш парадигмаға бүленгән ике үҙгәреш төрө бар. Беренсе парадигма буйынса берлектәге төп килештә -as ялғаулы, икенсе парадигмала — -ias ялғаулы, өсөнсө парадигмала — берлектә -is йәки күплектә — -i ялғаулы, дүртенсе парадигмала — берлектә -is йәки -ys һәм күплектә-iai ялғаулы. Сифаттарҙың икенсе төр үҙгәрешенә -us ялғаулы бишенсе парадигма ҡарай.

Мужской род сифаттарының gẽras «хороший», žãlias «зелёный», dìdelis «большой», medìnis «деревянный», gražùs «красивый» һүҙҙәре миҫалында үҙгәреше:

Женский род сифаттарының үҙгәреше бер төрлөрәк, унда дүрт парадигма айырыла. Алтынсы парадигма буйынса берлектәге төп килештә -a ялғаулы, етенсе парадигма буйынса — -ia, һигеҙенсе парадигма буйынса — -i, туғыҙынсыһы парадигма буйынса — -ė ялғаулы сифаттар үҙгәрә.

Женский род сифаттарының үҙгәреше:

Сифаттарҙың сағыштырыу дәрәжәһе формалары -esnis (мужской род), -esnė (женский род): gražùs «красивый» — gražèsnis «более красивый», gražèsnė «более красивая» суффикстарын ҡушыу юлы менән барлыҡҡа килә. Сифаттарҙың артыҡлыҡ дәрәжәһе формалары -iausias (мужской род), -iausia (женский род): gražiáusias «самый красивый», gražiáusia «самая красивая» суффикстары ярҙамында яһала:.

Литва телендә сифаттарҙың үҙенсәлекле — алмаш формалары бар. Алмашлы формалар предметты оҡшаш бихисап әйберҙәр араһынан айырыу йәки алдан билдәле предметҡа күрһәткән саҡта ҡулланыла.

Алмашлы формаларҙы үҙгәртеү ябай сифаттарҙы үҙгәртеүгә ҡарағанда бер төрлөрәк. Айырма тик мужской родта төп һәм төшөм килештәрҙә генә барлыҡҡа килә.

Алмаш-сифаттарының мужской род үҙгәреше :

Алмаш-сифаттарҙың женский род үҙгәреше:

Һан

Литва телендә түбәндәге һан төркөмсәләре айырыла:

• төп (количественные kiẽkiniai);
  • төп (основные pagrindìniai);
  • күплек (daugìniai);
  • йыйыу (kúopiniai);
  • кәсер (trupmenìniai);
• рәт (keliñtiniai).

Берҙән алып егерме бергә тиклемге һандар:

Рәт һандары һәм víenas «один» исем менән род, һан, килештә яраша. 2-9 һандары (һуңғы компоненты 2-9 булған ҡушма һандар)исемдәр менән род һәм һанда яраша. 9-ҙан ҙурыраҡ һандар исемдең күплектә эйәлек килештә булыуын талап итә.

Алмаш

Семантик ҡараштан литва алмаштары түбәндәге төркөмсәләргә бүленә:

• Зат алмаштары (asmenìniai į́vardžiai): àš «я», tù «ты», jìs «он», jì «она», támsta «вы»;
• Ҡайтым (возвратный) алмаштар (sąngražìnis į́vardis): savę̃s «себя»;
• Эйәлек алмаштары (savýbiniai į́vardžiai): manàsis «мой», tavàsis «твой», savàsis «свой»;
• Күрһәтеү алмаштары (pardómieji į́vardžiai): šìs «этот», tàs «тот», anàs «тот»;
• Һорау алмаштары (klausiamíeji-santykìniai į́vardžiai): kàs «кто, что», kóks «какой», kurìs «который»;
• Билдәһеҙлек алмаштары (neapibrėžiamíeji į́vardžiai): kažkàs «кто-то, что-то», niẽkas «некто, нечто»;
• Билдәләү алмаштары (pažymimàsis į́vardis): pàts «сам».

Зат алмаштары (1-се һәм 2-се зат) һәм ҡайтым (возвратный) алмаштары үҙгәреше :

Яғымлы өндәшкәндә jū̃s, pàts, patì, sveĩkas, sveikà, támsta (бер ни тиклем иҫкергән) алмаштары ҡулланыла.

Ҡылым

Литва ҡылымында һөйкәлеш, заман, зат, һан һәм залог (йүнәлеш) категориялары (исем ҡылым формаларында шулай уҡ род һәм килеш) айырыла.

Өс затта (1-се, 2-се һәм 3-сө) һәм ике һанда (берлек һәм күплек) үҙгәрә. Нәфис әҙәбиәттә икелек (двойственный) һан формаларын осратырға мөмкин.

Залог (йүнәлеш)

Литва телендә ике залог: төп (действительный) һәм төшөм (страдательный) айырыла.

Зат менән үҙгәреш

Литва ҡылымдарын зат ялғауҙарына ярашлы өс затҡа бүлеп үҙгәртеү ҡабул ителгән: I (-a), II (-i-) и III (-o).

Заман

Литва телендә ҡылымдың дүрт заманы айырыла: бер тапҡыр үткән заман (būtàsis kartìnis laĩkas), күп тапҡыр үткән заман (būtàsis dažnìnis laĩkas), хәҙерге заман (esamàsis laĩkas) һәм киләсәк заман (būsimàsis laĩkas).

Һөйкәлештәр

Литва телендә дүрт һөйкәлеш бар: хәбәр (tiesióginė núosaka), шарт һөйкәлеш (tariamóji núosaka), бойороҡ һөйкәлеше (liepiamóji núosaka) һәм теләк-өндәү (ситләтелгән) һөйкәлеш (netiesióginė núosaka .

Рәүеш

Литва телендә рәүештәр -(i)ai, -yn, -(i)uoju, -(i)ui, -(i)aip, -iek, -ur, -(i)ais, -(i)om, -(i)omis суффикстары ярҙамында барлыҡҡа килә.

Синтаксис

Ябай һөйләм

Литва теле — номинация ҡоролошо теле. Һүҙҙәр тәртибе ирекле, Һүҙҙәр тәрибе типологияһы төп булып тора, өҫтәүенә, билдәләүсе һүҙ ғәҙәттә билдәләнелеүсе һүҙ алдынан ҡуйыла. «Эйә — хәбәр — тура тултырыусы» һымаҡ һөйләм компоненттарының ғәҙәти тәртибе модификацияһы (үҙгәреүе) һөйләмдең актуаль бүленеше, эйә һәм тура тултырыусының билдәлелеге йәки билдәһеҙлеге һ.б. менән бәйле булыуы мөмкин.

Мәҫәлән, билдәһеҙлек менән характерланған яҙма телдәге (эйәлек килеш) генитив эйә ғәҙәттә ҡылым артынан килә: Pàs šeiminiñką ateĩdavo visókių žmonių̃ «K хозяину приходили всякие люди» (буквально: «K хозяину приходило всяких людей»); йәнле һөйләү телмәрендә был ғәҙәти һәм бындай эйә препозицияла, әммә был осраҡта уға фраза баҫымы төшә. Билдәһеҙ эйәле һәм билдәле тура тултырыусылы һөйләмдәрҙә ғәҙәттә «тура тултырыусы — хәбәр — эйә»: Móters žvil̃gsnį patráukė tolumõj pasiródęs žmogùs «Взгляд женщины привлёк показавшийся вдалеке человек» тәртибе ҡулланыла.

Компоненттар араһындағы синтаксик бәйләнештәр литва телендә өс ысул: һүҙ үҙгәреше формалары, ярҙамсы һүҙҙәр һәм йәнәшлек менән белдерелә. Ябай һөйләмдең элементар схемаһы — ҡылым төркөмө менән (иң ябай осраҡта — зат формаһындағы ҡылым) ҡушылған исем төркөмө (иң ябай осраҡта — исем төп килештә). Һәр төркөм йә бөтөнләй булмауы, йә һүҙбәйләнештәрҙә йәйелдерелеүе мөмкин. Йәйелдерелеү ҡағиҙәләрен бойомға ашырыу иң тәүҙә һөйләмдәге һүҙҙәр тәртибе менән билдәләнә. Һөйләмдең кире трансформацияһы, ғәҙәттә, уның структураһының ярайһы уҡ үҙгәреүенә бәйле түгел; һорауҙың үҙгәреүе йыш ҡына һүҙҙәр инверсияһына йәки махсус һорау киҫәксәләре индерелеүенә ҡайтып ҡала.

Әгәр хәҙерге заманда bū́ti «быть» хәбәр-бәйләүсе ҡылым менән күрһәтелһә, ул 3-сө затта төшөп ҡалыуы ихтимал: Jis yra mokytojas / Jis mokytojas «Он — учитель». Тәҡдим билдәлелек йәки ваҡыттан тыш хәлде белдергән осраҡта ғына бәйләүсе ҡылым төшөрөлмәй, мәҫәлән: Lietuva yra respublika «Литва — республика».

Ҡушма һөйләмдәр

Юғарыла тасуирланған ябай һөйләм төҙөлөшө циклик ҡабатланып, теркәүесле теҙмә ҡушма һөйләмдәр (теркәүестәр йә булмаһа башҡа һүҙ төркөмдәре менән бәйләнгән) йәки теркәүесһеҙ ҡушма һөйләмдәр йәки эйәртеүле ҡушма һөйләмдәр (эйәртеүле теркәүестәр һәм башҡа юлдар менән бәйләнгән) ҡушма һөйләмде барлыҡҡа килтереүе мөмкин. Иң мөһим теҙеү теркәүестәре — ir̃ «i», bet «юҡ», õ «ә», ә эйәртеүле теркәүестәр — kàd, jóg «нимә», nes «ibo», caĩ, kadà «ҡасан», nórs «шулай ҙа».

Литва телендә ҡушма һөйләмгә тиң сифат ҡылым (причастие) конструкцияһы киң таралыш алған, мәҫәлән, Svečiaĩ išvažiãvo sáulei patekė́jus «Гости уехали, когда взошло солнце» (дословно: «Гости уехали солнцу взошедши» Байыусы ҡояшҡа тиклем ҡунаҡтар таралышты), Diẽnai brė́kštant šìlas nubuñda «На рассвете бор просыпается» (дословно: «Дню брезжа бор просыпается») Таң атҡанда, ҡарурман уяна.

Лексика

Литва телендәге семантик өлкәләрҙең күбеһендә һинд-европа сығышлы боронғо лексика өҫтөнлөк итә, уны йәш буйынса дөйөм һинд-европа (avìs «овца»), балтик-славян (líepa «липа»), дөйөм балтик (šaknìs «корень»), көнсығыш-балтик (lietùs «дождь»), төп литва (žmonà «жена») телдәренә бүлеп ҡарарға мөмкин.

Литвала славян телдәренән: боронғо урыҫ, поляк, белорус һәм урыҫ телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр байтаҡ. Бында, мәҫәлән, muĩlas «мыло», slyvà «слива», agur̃kas «огурец», česnãkas «чеснок», vyšnià «вишня», kõšė «каша», blỹnas «блин», tur̃gus «рынок» һәм башҡа һүҙҙәр инә.. Шул уҡ ваҡытта теге йәки был үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ниндәй славян теленән килеүен һәр ваҡыт асыҡлап та булмай. Литва әҙәби теле составының яҡынса 1,5%-н славянизмдар тәшкил итә, көнсығыш һәм көньяҡ диалекттарында улар тағы ла күберәк. Тәүге русизмдар литва теленә урыҫ телендә танау тартынҡыларын юғалтҡанға һәм редукцияға бирелгәндәр төшкәнгә тиклем (X быуат) эләгә башлай. Полонизмдарҙың иһә күпләп артыуы XVII—XVIII быуаттарға тура килә. Атап әйтндә, поляк теленән arbatà «чай», rỹžiai «рис», põpierius «бумага» һүҙҙәре килгән.

Үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең икенсе ҡатламы — иң боронғолары — гот теленән (ýla «шило»), һуңыраҡ боронғо немец теленән (gãtvė «улица»), немец һәм инглиз телдәренән (kambarỹs «комната», spìnta «шкаф») килгән. Германизмдар литва теле һүҙлек составының яҡынса 0,5 % тәшкил итә. Шулай уҡ латин һәм грек сығышлы интернационализмдар бар (cìklas, schemà и т. п.). 1990 йылда Литва бойондороҡһоҙлоғон алғандан һуң инглиз теленең йоғонтоһо көсәйә («йәш» инглизцизмдар: autsaideris «аутсайдер», biznismenas «бизнесмен», dizaineris «дизайнер»), һөҙөмтәлә үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең «һәләкәтле йоғонтоһо» тураһында дискуссия барлыҡҡа килде.

Пуристик тенденциялар (XIX быуатта һәм XX быуаттың беренсе яртыһында әҙәби телде нормалаштырғанда) интернационализмдарҙың литва варианттарына алмаштырылыуына килтерҙе: progrèsas урынына pirmžengỹstė «прогресс», inteligeñtas урынына арšviestū̃nas «интеллигент», teãtras урынына žeimỹstė «театр», korespondeñtas урынына žinpaišỹs «корреспондент».

XXI быуат башында литва теленең һүҙлеге үҙләштерелгән һүҙҙәр иҫәбенә лә, шулай уҡ эске ресурстар иҫәбенә лә тулылана, был осраҡта күп кенә яңы семантик өлкәләр (сәйәсәт, спорт, массауи мәҙәниәт, фән, техника, бизнес һ.б.) башлыса үҙ саралары менән хеҙмәтләндерелә. Күп кенә яңы күренештәрҙең атамалары сифатында ике лексема — боронғо лексикаға нигеҙләнгән һәм үҙләштерелгән: hámburgeris урынына mėsаĩnis «гамбургер», pámpersas урынына saũskelnės «памперс»; fáilas bylà «файл» көнәркәшлек итә. Иҫке һинд-европа лексикаһын һаҡлап ҡалыуҙа яңы һүҙҙәр ижад итеү өсөн боронғо элементтарын әүҙем ҡулланыу литва һүҙлегенең төп үҙенсәлеге булып тора.

 

Литва теленең «Ключ к литовскому языку» (лат. Clavis linguae Lituanicae) «Литва теленә асҡыс» тәүге грамматикаһын Константинас Ширвидас яҙған. Ул шулай уҡ поляк-латин-литва һүҙлеген Dictionarium trium linguarum (1620 йыл тирәһе) төҙөгән.

Һуңғараҡ, XVII—XVIII быуаттарҙа, литва теленең күп кенә: Даниил Клейндың Grammatica Litvanica (1653), К. Сапунастың Compendium grammaticae Lithvanicae (1643, К. Шульц 1673 йылда нәшер иткән), Ф. В. Хаактың Vocabularivm litthvanico-Germanicvm et germanico-litthvanicvm (1730, грамматик ҡушыымтаһы менән), Якоб Бродовскийҙың Lexicon germanico-lithvanicvm et lithvanico-germanicvm, Филипп Руигтың Littauisch-Deutsches und Deutsch-Littauisches Lexicon (1730), Кристиан Готлиб Милькеның Littauisch-deutsches und Deutsch-littauisches Wörterbuch (1800) грамматикалары һәм һүҙлектәре донъя күргән.

XIX быуат уртаһынан литва теленең мәғлүмәттәрен сағыштырма-тарихи тел ғилеме әүҙем файҙалана башлай, уны сағыштырма-тарихи тел ғилеменең Август Шлейхер, Август Лескин, Карл Бругман, Адальберт Бецценбергер, Фердинанд де Сосюр, Вильгельм Томсен, Иосиф Юлиус Миккола, Йозеф|Й. Зубатый, Ян Михал Розвадовский, Филипп Фёдорович Фортунатов, Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ кеүек мэтрҙары, шулай уҡ үҙ литва ғалимдары — Фридрих Куршат, Антанас Баранаускас, Казимерас Яунюс, Альбертас Юшка, Йонас Юшка (1815) тикшерә.

Ике һуғыш араһындағы осорҙа Йонас Яблонскис, Казимерас Буга, П. Скарджюс, Антанас Салис һәм П. Йоникас эшләгән Каунас Бөйөк Витовт университеты литуанистиканың мөһим үҙәктәренең береһенә әүерелә. Икенсе донъя һуғышынан һуң Юозас Бальчиконис, Йонас Паулаускас, Й. Круопас, К. Ульвидас, Й. Казлаускас, Зигмас Зинкявичюс, Витаутас Мажюлис, Й. Палёнис, В. Урбутис, Ю. Пикчилингис, А. Паулаускене, А. Валецкене, В. Гринавецкис, К. Моркунас, В. Амбразас, А. Ванагас, А. Гирденис, С. Каралюнас, А. Сабаляускас, Борис Александрович Ларин, Михаил Николаевич Петерсон, Владимир Николаевич Топоров, Вячеслав Всеволодович Иванов, Олег Николаевич Трубачёв, Юрий Владимирович Откупщиков, Анатолий Павлович Непокупный, Эрнст Френкель, Христиан Швейгаард Станг, Ян Отрембский кеүек ғалимдар литуанистиканы алға үҫештерә. Шулай уҡ литуанистиканы өйрәнеүгә Ян Сафаревич, Чеслав Кудзиновский (Польша), Павел Трост (Чехия), Райнер Эккерт (Германия), Витторе Пизани (Италия), Кнут-Олоф Фальк (Швеция) үҙ өлөшөн индерә.

 

Википедияла
литовском телендә бүлек бар

Ҡалып:Wiktionarycat

 

Викиһүҙлектә «Список Сводеша для литовского языка» мәҡәләһе бар

	Литва теле Викимилектә
	Литва теле Викияңылыҡтарҙа
	Литва теле Викигид

• Булыгина Т. В., Синёва О. В. Литовский язык // Балтийские языки. — М.: Academia, 2006. — С. 93-155.
• Дини П. Балтийские языки. — М.: ОГИ, 2002.
• Грамматика литовского языка. — Вильнюс: Мокслас, 1985.
• Mathiassen T. A Short Grammar of Lithuanian. — Columbus: Slavica Publishers, Inc., 1996.
• Otrębski J. Gramatyka języka litewskiego. — Warszawa: PWN, 1958.
• Vaičiulytė-Romančuk O. Wykłady z gramatyki opisowej języka litewskiego. Morfologia. — Warszawa: Wydział polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2009. — ISBN 978-83-89663-09-2

• Первое онлайн-издание (2005) Академического словаря литовского языка в 20 томах (1941—2002)
• литовско-русский и русско-литовский онлайн словари
• Простановка ударения в произвольном тексте 2017 йыл 23 ноябрь архивланған.
• Всё о литовском языке, Литве и литовской культуре
• Система ударений в литовском языке
• Балтийские языки
• Статистические языковые особенности и их гендерные различия на примере литовского языка
• Литовские глаголы в трех основных формах 2017 йыл 29 июль архивланған.
• Проверка на знание литовских глаголов 2017 йыл 29 июль архивланған.

Ҡалып:Балтийские языки Ҡалып:ЯзыкиЕС

Ҡалып:Избранная статья