پان‌فارسیسم
پان‌فارسیسم (اینگیلیسجه: Pan-Persianism)(آنادولو تورکجه‌سی: Pan-Farsizm) — بیر نؤوع شوونیستی و عیرقچی دۆشۆنجه و حرکتدیر.
بۇ دۆشۆنجه اساسیندا ایران تکجه آریاچی‌لیک یۇردو ساییلیر و ایراندا یاشایان اوْ بیری میلّتلری فارس ائتمه‌گه چالیشماق تؤوصیه اوْلونور. بۇ باخیشین تملی، فارس نیژادینین اۆستونلوگو اساسیندا قۇرولوبدور.
پان‌ایرانیسم و پان‌فارسیسم شوْونیستی دۆشۆنجه‌لری ایراندا پهلوی‌لرین ایش اۆستۆنه گلمه‌سینده بؤیوک روْلو اوْلوب و بۇ دؤورده اؤزۆنو گۆجلندیریب‌دیر. پهلوی دؤورانی‌نین تحصیلی کیتابلاریندا و چوْخلو آیری یازیلاردا، بۇ دؤورانین ضیالیلاری مازنلره، آذلار، کۆردلره، بلوچلارا و لوْرلارا اوْ بیری میلّتلره و اوْنلارین دیللرینه، محو ائتمک مقصدی ایله حمله ائدیردیلر. فارس دیلیندن باشقا دیللری و اوْنلاری دانیشانلاری آرادان آپارماغا چالیشیردیلار و یئر آدلارین دَییشمه‌گه بؤیوک ماراق گؤستریردیلر.
پان‌فارسیسم نه‌دیر؟
پان فارسیسم، کسروی دئمیشکن، بیر بایراق، بیر دین، بیر دیل، بیر دؤولت و بیر کۆلتۆره مؤعتقیددیر. بۇ باخیشا اساساً ایراندا دیل و کۆلتۆر آیریلیقلاری «میلّی وحدت»ه بؤیۆک ضربه ساییلیر و گَرک فارسلاشدیرما طریقی ایله آرادان گؤتۆرۆلسۆن. بو دۆشۆنجه‌ده تۆرک، کۆرد، بلوچ، عرب و… ایراندا یاشایان میلّت‌لرین کۆلتۆرۆ گرک دفن اوْلونا و یئرینه فارس دیلی و کۆلتۆرۆ قوْیولا. بۇ باخیشین اساسیندا غئیری فارسلار ایراندا «قوْناق» و «مۆستأجیر» ساییرلار و فارسلار ائو صاحیبی بیلینیرلر، بۇ «ایسم» اساسیندا تۆرک‌لرین اؤز آنا دیللرینه سئوگیسی، فارس دیلینه و میلّی وحدته توْخونماق ساییلیر.
پان فارسیسم و پان ایرانیسم
پان فارسلار باخیشلارینا گؤره ایرانین یاری‌دان چوْخونو غئیری فارس خالقلار تشکیل وئرمک اۆچۆن اؤزلرینی پان‌ایرانیست آدی آلتیندا گیزله‌دیرلر و بئله بیر ایدّیعا ایره‌لی سۆرۆرلر کی بیز بؤیۆک ایرانا ال تاپماق اۆچۆن چالیشیریق، بۇ شوعارین آلتیندا « «ایران=فارس و فارس=ایران» شوعاری یاتیب و سوْن هدف فارسلارین اۆستۆن اوْلماغی نظره آلینیر. تریبون سایتی‌نین یایدیغی یازی‌دا پان ایرانیسم، پان فارسیسم‌ین بیر پارچاسی کیمی بیلینیب.
مهران باهارلی‌نین نظری اساسیندا «پان فارسیسم» و «پان ایرانیسم» قاوراملاری‌نین هر ایکی‌سینی ایشلتمک اوْلار. پان فارسیسم ایکی معنادا ایشله‌نه بیلر، خاریجی پان فارسیسم (بؤلگه‌ده اوْلان فارس‌دیللی‌لرین بیرلشمه‌سی) کی بۇ معنادا ایراندا یاشایان فارسلار، افغانیستان و تاجیکیستان‌دا یاشایان فارس‌لارلا کۆلتۆرل، ایقتیصیادی و… بیرلیک‌لرینی گئنیشلندیرمک اۆچۆن چالیشیرلار. بۇ ایستک ایرادسیز ساییلا بیلر، ایکینجی معنادا داخیلی پان فارسیسم (غئیری فارسلاری فارسلاشدیرما) ایراندا یاشایان اوْبیری خالقلارین کیملیگین دانیر و یوخ ائتمه‌گینه چالیشیر. پان فارسیسم بۇ معنادا پهلوی زامانیندا باشلایاراق، گئنیش صورت‌ده ایراندا یاییلیب و مدرسه‌لرده و مِدیالاردا تبلیغ اوْلونور.
پروفسور اصغرزاده بۇ حرکت‌لری «آریانیست راسیسم» آدی‌لا تانیتدیریر. دوْکتور جاواد هئیت‌ینده دۆشۆنجه‌سی بئله‌دیر کی ایراندا کئچمیشی پرستیش ائتمه‌گه باغلی اوْلان میلّی‌لیک اصلینده فارس‌چیلیغین ایفراطی دۆشۆنجه‌سی‌دیر کی پان ایرانیسم کیمی تبلیغ اوْلونور. همچینین اوْنلاری نئچه یئرده «آریایی راسیست» کیمین آدلاندیریب. صالح کامرانی بۇ دۆشۆنجه‌لری شوونیزم‌له باغلی بیلیر.
پان فارسیسم‌ین یارانماسی
ایراندا مشروطیت اینقیلابیندان اؤنجه خالق سولطانین رعیّتی حساب اوْلونوردولار و «ایران‌لی» اولماغین شرطی دؤولتین تابعیّتی و ایسلام دینی‌ایدی. ایرانین آیدینلاری باتی‌نین ایره‌لی‌لشمه‌سینی گؤرۆب اؤز گئری قالماق عیلتی‌نی آختارماغا باشلادیلار. اوْنلار اؤلکه‌نین گئری‌لمه زامانین مۆسلمان عرب‌لرین هۆجومو و ساسانی ایمپیراتورلوغونون سوقوطو بیلدیلر و او زامانا قاییتماق و او زامانی یئنی‌دن یاراتماغا چالیشدیلار.
پان فارسیسم‌ین یارانماسیندا خاریجی اؤلکه‌لر اؤزل‌لیک‌له اوروپالیلارین بؤیۆک روْللاری اوْلوب. اوروپالی‌لار، مۆسلمانلارین آراسیندا ایختیلاف سالماق اۆچۆن، تۆرک له عرب قاباغیندا، فارسلاری بیر اوْیونجاق کیمی اوْیناتماغا باشلادیلار. «کاوه» محفیلی «انجمن میهن پرستان ایران» (ایرانین میهن‌پرست‌لر انجۆمنی) بۇ قوْنودا هامیدان فعال ایمیش. تقی‌زاده، کاظم‌زاده ایرانشهر، پورداوود، قزوینی و… «آریا» نیژادینین تبلیغی ایله مشغول اوْلوبلار. سید حسن تقی‌زاده اؤز خاطیره‌لرینده کاوه درگی‌سی‌نین مالییه‌لشدیرمه‌گینده آلمان‌لیلارین یاردیمینا ایشاره ائدیر «آلمان‌لی‌لار هزینه ساری‌دان هئچ زاد اسیرگه‌میردیلر و آسانلیق‌لا پول وئریردیلر». احسان یار شاطر یازیر کی بۇ اوروپالی‌لار ایدی‌لر کی «ایرانین اسکی تاریخی‌نین کشفینه و اؤزل‌لیک‌له ایفتیخارلی هخامنیش‌لر دؤورانی‌نین یادیگارلارینین کشفینه» نائیل اوْلدولار.
قاجارلار دؤورۆنون سوْنوندا یازیلمیش سردینس رایت‌ین کیتابی (اینگیلیس‌لی‌لر ایراندا) همچینین جان ملکوم‌ون یازدیغی (ایران تاریخی) آدلی کیتاب اینگیلیس‌لی‌لرین سیاسی روْلونو آیدین صورت‌ده گؤسترمک‌ده‌دیر. او کیتاب‌لار گؤستریرلر کی ایسلام منفی‌دیر (نقاتیو) و بیر اوْد کیمین ایرانین کۆلتۆر و تمدّونون یاندیریب و محو ائدیب.
ایراندا ناسیونالیسم دۆشونجه‌لری‌نین باشلانماغی اوْ دؤوره‌دن باشلانیر کی بیر نئچه ایران‌لی ضیالی اوْن‌دوْققوزونجو عصرین سوْنوندا و ایگیرمینجی عصرین اوّلینده باتی‌دا اوْلان سیاسی دۆشونجه‌لرله تانیش اوْلدولار و اوْنلاری ایراندا عمله کئچیرتمه‌گه چالیشدیلار. ایلک اؤنجه ایراندا ناسیونالیست لیبرال ایدی سوْنرالار مذهبی دۆشونجه‌لر اوْنون اؤنۆنده قالخدیلار. ریضاخان زامانیندان سوْنرا ایراندا کئچمیش پرستیش‌کاری اوْلان ناسیونالیست گئنیشلندی.
ایسلام – مسیحیت ساواشی
کلرمون تاریخی مجمعی ۱۵ آقوْست ۱۰۹۵-جی ایلده فرانسه ده، ایکینجی پاپ اوربانوس زامانیندا تشکیل تاپدی و او آسیا و آفریقا مۆسلمانلاری علئیهینه جهاد فتواسی صادیر ائله‌دی. بۇ فتوا صلیبی ساواشلارینی آردیندا گتیردی. بۇ ساواش‌لار اوْن اۆچۆنجو یۆزایللیگین اوْرتاسیناجان داوام ائتدی. موْغول‌لار دؤورانیندا مسیحی‌لر چالیشیردیلار کی آسیادا اوْلان مسیحی‌لر و اِرمنی‌لردن ایستیفاده ائده‌رک سارایا نوفوذ ائتسینلر.
روْنسانس دؤورۆ
گیوم اده، فرانسه‌لی کیشیش، سولطانیه شهری‌نین ایکینجی اوْسقوْفو اوْلاراق، ۱۳۲۴-جۆ ایلدن ۱۳۴۴-جۆ ایله دک بۇ شهرده یاشاییب و سوْنرالار «مۆسلمانلاری آرادان قالدیرما» آدلی کیتابینی یایدی کی اوْندا مۆسلمان اؤلکه‌لری‌نین ایشغالی دقیق صورت‌ده شرح اوْلموشدور. سلجوق تۆرکلری قوسطنطنیه‌نی فتح ائدن‌دن سوْنرا، مۆسلمان‌لاردان قوْرخو لاپ درینلشدی و اوْنلاری پارچالاماق نقشه‌سی داها گۆجلندی. اوْ زامان‌لار اوروپالی‌لار صفوی دؤولتینه یاردیم ائتمه‌گه جان آتیردیلار، تا دالدان عوثمانی دؤولتینه ضربه یئندیرسین‌لر. فارسلار اوْنلارین هدف‌لری اۆچۆن یاخشی ابزار سایلیردیلار. دئمه‌لی پان ایرانیسم و پان فارسیسم، ایرانین سهمی ایدی، اوروپانین ایستعمارچیلیق دؤورانیندان. مشروطه اینقیلابیندان سوْنرا، قاجارین سوْن شاهی‌نین گۆجۆ ضعیف‌له‌میشدی، و اوْ بیری طرفدن، روسیه‌ده (اینگیلیس‌ین ایراندا رقیبی) دئوریم باش وئرمیشدی، بۇ زاماندا اینگیلیستان بۇ یارانمیش بؤیۆک فۆرصت‌دن ایستیفاده ائدیب، اؤز قوللوقچوسو اوْلان ریضاشاهی حاکیمیته یئتیردی.
بونون‌لا برابر هخامنشی – ساسانی حؤکومتی‌ده فارسلارین اوروپالی‌لارا یاخینلیغی و مۆسلمانلارلا دۆشمان‌لیغی اۆچۆن گئنیش صورت‌ده تبلیغ اوْلونوردو. بۇ دۇروم ایرانین نفتی و خاورمیانه‌ده ایستیراتژیک موقعیتیندن فایدالانماق اۆچۆن بؤیۆک ایمکان یارادیردی. بۇ یوْل ایله اینگیلیستان ایکی بؤیۆک هدفه چاتیردی: ۱- ایرانین نفتی‌نی و باشقا ثروت‌لرینی آپارماق؛ ۲- آیدینلارین و میلت‌ین ذهنینی آریاپرست‌لیک خورافه‌لرله قاتماق. بونون عیانی اورنَگی تقی‌زاده ایدی. او دئییردی کی «ایران گرک هم ظاهیرده و هم باطین‌ده، جیسماً و روحاً فرنگی {اوروپالی} اوْلا و لاغئیر.».
یئنی دؤورلرده
رضا سوادکوهی، یوْخسا ریضا پالانی، اینگیلیس گۆجلری واسیطه‌سی ایله ایش اۆستۆنه گتیریلدیگینه باخمایاراق اینگیلیس حاکیمیتی گرکلی گؤردوگۆ زامان ریضاخانین قولاغیندان توتاراق ائشیگه آتماغی دا گرکلی سایمیش. بئله‌لیک‌له موتّفیق گۆج‌لر (آمریکا بیرلشمیش ایالتلری، اینگیلیس و روسیه ایتیفاقی) ایران ممالیکی محروسه‌سینه هۆجوم ائتدیک‌لری زامان، ۱۹۴۱ اینجی ایل (۱۳۲۴ شهریور آیی نین ۲۵ -ده) اینگیلیس حاکیمیتی ریضاخانی بیر ایت کیمی قولاغیندان توتاراق موریس آداسینا دوْغرو یوْلا سالمیش. دئمک، اینگیلیس حاکیمیتی بۇ داورانیشی ایله ریضا پالانی‌نین هارادا ساخلادیلماسینی دا بلیرله‌مه‌گه چالیشمیش. بۇ ائشیگه آتمادا فارس مدنیت راسیست‌لیگی‌نین محمدریضا تیمثالیندا قوْروناجاغینی دۆشۆنن فارس فاشیست و فارس مدنیت راسیست‌لری سس‌لرینی بیله چیخارابیلمه‌میش‌لر. بونلارا باخمایاراق ریضا پالانی (رضا سوادکوهی) موریس آداسیندا قورد قوش‌لارا یئم اوْلدوق‌دان و مۆتفیق گۆجلری ایران ممالیکی محروسه‌سینی ترک ائتدیک‌لریندن سوْنرا بیر اویوق (شبح/ فارس مدنیت راسیست‌لری نین دیلی ایله دئییلرسه، آرامگاه) دئیه تهرانین یاخینیندا، رئی شهرینده ریضاخان خاطیره‌سینه تیکینتی تیکمه‌گه و فارس مدنیت راسیست‌لیگی‌نی جانلاندیرماغا چالیش‌میش‌لار.
ریضاخانین گۆجلنمه‌سینده تجدۆد حیزبی‌نین (حزب تجدد) اؤنملی روْلو اوْلوب‌دور. بۇ حیزبین برنامه‌لرینده فارس‌دیلینی آیری دیللره اۆستۆنلۆک وئریب و بۆتۆن اؤلکه‌ده یایماق اؤنملی یئر توتوب.
بو دؤورده اۆچ نوفوذلو گۆنده‌لیک پان‌فارسلارین ایلک آددیملارین آتماق‌دا گۆجلۆ روْل اوْیناییب‌لار: ایرانشهر، کی حسن کاظم‌زاده، لندنده اوْلان ایرانین سفیرلیگی، ایدوارد براون‌ون حامی‌سی، و بیر دموکراتین قارداشی کی خیابانی زامانیندا تبریزدن تبعید اوْلونموشدور. ۱۳۰۱ -دن ۱۳۰۶ -جی ایله دک برلین شهرینده یاییلب‌دیر. فرنگستان کی مشفق کاظمی ۱۳۰۳ -دن ۱۳۰۵-ه دک آلمان‌دا یاییب و آینده کی محمود افشار سیستانی ۱۳۰۴-ده تهراندا تمل‌ین قوْیدو.
آینده گۆنده‌لیگی «مطلوب ما: وحدت ملی ایران» یازی‌سی‌لا باشلانیردی:
بیزیم ایده‌آلیمیز ایرانین میلّی وحدتین حیفظ ائتمک‌دیر… میلّی وحدتین ایده‌آلی‌دیر کی آلمانین بؤیۆک میلّت و ایمپیراتورلوغونون یارادیلماسینا باعیث اوْلدو… ایرانین میلّی وحدتیندن منظور سیاسی ایستیقلال و اراضی بۆتؤولۆگون حیفظ ائتمه‌سی‌دیر. آما میلّی وحدتین کامیل ائتمه‌گیندن مقصدیمیز بودورکی بۆتۆن مملکت‌ده فارس دیلی گئنیشلشسین، یئرلی فرق‌لیلیک گئییم، اخلاق و… آرادان قالدیریلسین، و ملوک‌الطوایفی بۆتۆنلۆک‌له آرادان گئتسین. کۆرد، لوْر، قاشقای، عرب، تۆرک، تۆرکمن و… بیربیریندن فرق‌لری اوْلماسین، هر بیریسی آیری-آیری گئییمده و فرق‌لی دیل‌ده اوْلماسین. … بیزیم عقیده‌میزه ایراندا دیل، اخلاق، لیباس و… بیرلیک اوْلمازسا بۇنون هر آن بیزیم سیاسی ایستیقلال و اراضی بۆتۆنلوگه قوْرخوسو وار. اگر بیز ائله‌یه‌بیلمه‌یک بۆتۆن بؤلگه‌لر و طایفالاری بیرشیکل ائدک، یانی هامینی بۆتۆن معنادا ایران‌لی ائدک، قارانلیق گله‌جک اۆزریمیزده‌دیر. اوْنلار کی ایرانین تاریخینه باغلی‌دیرلار، اوْنلار کی فارس دیلینه و ادبیاتینا باغلی‌دیرلار، اونلار کی شیعه مذهبینه ماراقلی‌دیرلار گرک بیله‌لر کی اگر بۇ مملکتین بیرلیک ریشته‌سی قیریلسا اوْندان هئچ نه قالمایاجاق. اوْندا هامی هم‌رأی و بیرسسله ایسته‌مه‌لی‌ییک و چالیشمالی‌ییق کی فارسجا بۆتۆن ایراندا یاییلسین و اؤزگه دیل‌لرینین یئرینه اَیلشسین. بۇ ایش قاباغا گئتمز مگر هر یئرده ایبتیدایی مدرسه‌لرده، ایجباری و پول‌سوز عومومی اؤیرَتیم‌له و بۇنون ایجرایه کئچمک اۆچۆن وساییل حاضیرلاماق‌لا، فارسجانی و ایران تاریخین بوتون مملکت‌ده اؤیرتمک بیزیم اصلی و سوْن یوْلوموزدور ولی بعضی آیری یوْل‌لاردا کی ایکینجی درجه‌لی اهمییته مالیک‌دیرلر ذهنیمه چاتیر کی «آینده»نین گلن سایلاریندا شرح ائده‌جه‌گم. اؤرنک اۆچۆن دمیر یوْلو تیکمک‌له بۆتۆن مملکت اۆچۆن سۆرعت‌لی و اوجوز گل-گئت وسیله یارتمالی‌ییق کی قوزئی و گۆنئی، دوْغو و باتی‌دا یاشایان خالقلار بیربیرینه چوْخ قاریشسین‌لار، گرک مین‌لرجه کیتاب و اۆرگه یاتان ریساله اۇجوز قیمت‌له فارس دیلینده بۆتون مملکت اؤزل‌لیک‌له آذربایجان و خوزیستان‌دا یایلسین. گرک یاواش-یاواش کیچیک و اوجوز قزِت‌لری یایماق‌لا میلّی دیلی مملکتین لاپ اوزاق نوقطه‌لرینده گئنیشلندیرک. بۆتون بونلار دؤولتین یاردیمی‌لا مۆمکۆن‌دۆر و گرک نظم‌لی بیر خریطه اۆزۆ ایله اوْلسون. ائله‌مک اوْلار بعضی فارس دیللی ائلاتی اؤزگه‌دیل‌لی‌لر آراسینا گؤندریلسین و اوْرادا کندلی ائدیلسین و عوضینده اؤزگه دیللی ائلات‌لار اؤز یئرلرینده فارس دیللی بؤلگه‌لرینه کؤچۆرولسون. جوغرافیایی آدلار کی اؤزگه دیل‌لرینده‌دیر و چنگیز و تئیمورون تاخت و تازینین یادیگاری‌دیر گرک فارسجایا چئوریلسین.
افشار یئنه‌ده همین گۆنده‌لیک واسیطه‌سی‌له دئییر کی بیزیم تمل گؤرَو و وظیفه‌لریمیز بیر مرکزی و گۆجلۆ دؤولت یاراتماق، فارس دیلینی غئیرفارس توْپلوم‌لار آراسیندا یایماق و عرب و تۆرک قبیله‌لرین سینیرلاردان (مرزلردن) ایچری بؤلگه‌لره کؤچۆرتمک‌دیر.
تاریخیچی کسروی ده آینده گۆنده‌لیگینده یازدیغی مقاله‌لرده بۇ قوْنویا ماراق‌لی‌ایدی. کسروی ایلک اؤنملی اثری آذری، یا زبان باستان آذربایجان کیتابینی خیابانی‌نین اینقیلابیندان سوْنرا یازدی تا ثابیت ائتسین کی آذری، آریایی اصیل دیلی، تۆرک‌لرین یۆرۆشوندن سوْنرا آرادان گئدیب. او نتیجه توتور کی ایندیکی تۆرکجه خاریجدن تحمیل اوْلوب، و گرک یئرین فارسجایا وئره. بۇ دۆشونجه‌نین باشچیلاریندان اوْلان میرزا آقاخان کرمانی ایران‌لیلارین کیملیگین زردوشت دینی و آریا نیژادیندا بیلیردی. دوْکتور جواد شیخ‌الاسلامی ده بۇ باره‌ده بئله یازیر کی آذربایجان خالقینی فارس دیللی ائتمک اۆچۆن گرک آذربایجانلی اوشاقلار، آنالاریندان و عاییله‌لریندن آیریلا و فارس عاییله‌لرینه تاپشیریلا تا بؤیۆدۆکدن سوْنرا فارس دیلینده دانیشالار.
پان‌فارسیسم‌ین اساسلاری
۱- -مادلار و پارت‌لار حؤکومتی‌ندن قاباق اوْلان غئیری آریایی تاریخی سیلمک.
۲- ایراندا یاشایان تۆرک‌لر، عرب‌لر و باشقا غئیر آریایی خالق‌لارا، آریایی باستانی سوْی و کؤک تعریف ائتمک.
۳- ایرانین گئرچک دۇرومونو، یوخاری‌داکی بندلره یاخین‌لاشدیرماق (فارس‌دیلی‌ندن باشقا دیللری محو ائتمک، یئرآدلارین فارسلاشدیرما و…)
۴- عربی – ایسلامی تمدونون و تۆرک‌لرین حؤکومتی‌نین تاثیرین ضعیف گؤسترمک و عئینی حال‌دا هخامنشی، ساسانی و صفویه حؤکومتی‌نین نقشینی بؤیۆک گؤسترمک. صفوی‌لری سئومک‌له تۆرکلری سئومه‌مک اوْنا گؤره یارانیب کی، صفوی‌لر اوروپا قودرت‌لری‌له عوثمانلی حؤکومتی علئیهینه چالیشیردی. بۇ اساس‌دا پان‌فارس‌لار چالیشیرلار، صفوی‌لرین کؤکۆنو تۆرک یوخ فارس گؤسترسینلر.
مختار حدیدی، ۲۵۰۰ ایللیک شاهنشاهلیق جشن‌لری له ایلگیلی مقاله‌سینده بئله یازیر:
اوْن‌دوْققوزونجو عصرده آریالارین کئچمیشینی پرستیش ائتمه‌گین باشلاماسی و اوْنون پهلوی دؤورۆنده گئنیشلنمه‌سی، بیریتانیا، ایران و هیندده ایستعماری هدف‌لری‌نین گئنیشلنمه‌سی‌له سیخ ایلگی‌سی واریدی. بیریتانیانین سیاست‌چی‌لری ایران و هیندوستان‌دا اؤز ایقتیصادی، سیاسی اۆستۆنلوک و اوْلماقلارین توجیه ائتمک اۆچۆن و اصلینده ائورنسل ایمپیراتورلوغون قوروب و گئنیشلندیرمک اۆچۆن بۇ دۆشونجه‌نی گئنیشلندیریردیلر کی ایران‌لی‌لار، هیندلی‌لر و اوروپالی‌لار «آریایی» و یا «هیند اوروپالی» بیر نیژاددان‌دیرلار بلکه بۇ واسیطه‌ایله اوْنلارین دۆنیایا و ایران‌لا هینده آجیناجاق‌لی اۆستۆنلوگو شیرین اوْلسون و موستملکه‌چی‌لیگین خوشاگلمز اۆزو «بیراولان نیژاد» نظریه‌سی آلتیندا گیزلی قالسین. ایران‌داکی آریایی کئچمیشینی عیبادت ائتمک دالغاسی و ۲۵۰۰ ایل شاهنشاهی (هخامنیش‌لردن بۇ اۆزه)، هم هخامنیش‌لردن اؤنجه ۴۰۰۰ ایل تاریخی یاددان چیخارتماق‌دادیر و هم ۱۴ عصر ایراندا یاشایان مذهبی اینکار ائدیر.
راسیسم
پان فارسلارین دۆشۆنجه‌لرینده بۆتون ایران فارس کؤکن‌لی‌دیرلر و سوْنرادان بعضی منطقه‌لرده فارس دیلی اونودولوب و اوْنون یئرینه مثلاً، تۆرکجه گئنیش‌لشیب. بونا اساساً بۇ موهاجیم دیل‌لر آرادان گئتمه‌لی و میلّت اؤز حقیقی دیللرینه (فارس دیلینه) قاییتمالی‌دیرلار.
ایسلام‌دان اؤنجه و سوْنراکی تاریخ
پان فارسلار ایرانین بۆتون یاخشی‌لیق‌لارینی ایسلام‌دان اؤنجه‌کی تاریخ‌ده اوْلان هخامنشی‌لر و ساسانی‌لره باغلاییرلار و بۆتون پیس‌لیک‌لری ایسلام، عرب و تۆرک‌لرین بوْینونا آتیرلار و اوْنلاری لعن و نیفرین ائدیرلر.
عرب‌لر «سوسمارخور» (کرتنکله یئیَن) و تۆرک‌لر «مهاجمان وحشی» (وحشی موهاجیم‌لر) آدلانیرلار. پان فارسلار بوردا بؤیۆک تناقوض‌لارلا اۆز به اۆز دۆرلر. مثلاً، حمله زامانی بۇ قاورام‌لاردان فایدالانیرلار، سوْنرا مجبوردورلار صفوی‌لره و نادیر شاها آریایی سوْی وئرمه‌گه چالیشالار و یا اوْنلاردان تعریف ائدن‌ده تۆرک لردن آد آپارمایالار. آیری اؤزل‌لیک بۇدور کی یامان دئینده «تۆرک» قاورامیندان فایدالانیرلار و یاخشی سؤز دئینده «تُرک زبان» (تۆرک دیللی) قاورامیندان فایدالانیرلار.
پان‌فارسیسم‌له اوْبیری پان‌لارین فرقی
چوْخلو پان نهضت‌لری، ادبیات و کۆلتۆرل چالیشمالاردان باشلانیر و موساعید بیر دۇروم‌دا سیاسی حرکت‌لره چئویریرلر و سیاسی دۆنیادان اوزاق دۆشن‌دن سوْنرا، یئنی‌دن اینجه‌صنعت و ادبیات مئیدانی‌نا قاییدیرلار. پان آمریکائیسم ۱۸۲۸-جی ایلده پانامادا سیموْن بولیوار قوردوغو سمیناردا باشلاندی و ۱۸۹۰-جی ایلده پان آمریکائیسم ایتتیفاقی رسمن تأسیس اوْلدو. بۇ ایتیفاقین گؤردۆگو ایش‌لردن، بیر کیتاب ائوی تأسیسی و توریسم و آلیش–وئریشه یاردیمی ایدی.
پان‌ایسلامیسم، کیلاسیک صورت‌ده جمال‌الدین افغانی‌نین حرارت‌لی دانیشیق‌لاری و بیلدیریش‌لرینه باغلی‌ایدی و عوثمانلی زامانی ایکینجی سولطان عبدالحمیدین حیمایتی آلتیندایدی.
پان‌عربیسم و پان‌آفریقائیسم، ایستیعمار قاباغیندا دورماق روحو کیمی ساییلیر. بوگون عرب بیرلیگی و آفریقا اؤلکه‌لر بیرلیگی بۇ دۆشۆنجه‌لرین سمبولیک و تشریفاتی نوماینده‌سی‌دیر.
پان‌فارسیسم بیر ادبی نهضت و یا سیاسی حرکت‌دن قالخماییب. بۇ پان، باتی اؤلکه‌لری‌نین صرف ائتدیگی گۆج اساسیندا یارانیب و ۱۲۹۹ کودتاسی نتیجه‌سینده قودرتی اله کئچیریب. موقاییسه اۆچۆن بیلمک لازیم‌دیر کی پان نهضت‌لری‌نین بؤیۆک اکثریتی، ان آزی نهضتی‌نین ایلک باشلانقیج گۆن‌لرین‌ده، غئیری دؤولتی و مۆستقیل ماهیت‌لری وار. بۇ دۇروم پان فارسلارین آلمان و اینگیلیس کومَگی‌له یارانماق‌لاری‌لا چوْخ فرق‌لی‌دیر. پان فارسلارین تأکید ائتدیک‌لری سمبول، فارس دیلی‌دیر. اۇنلارین پیس شانسیندان ایرانین یاری‌دان چوْخو فارس‌دیللی دئییل‌لر بلکه آیری دیل‌ده دانیشیرلار.
پان‌فارسیسم تکجه پان ژرمنیسم‌له اوخشارلیغی وار. چۆنکو اصلینده پان فارسلار، فارسلارین بیر اؤلکه‌ده ایتیحادینا یوخ، غئیری فارسلارین دیللری و کۆلتۆرونون آرادان آپارماغی اۆچۆن چالیشیر.
پان فارسلارین ایستک‌لری نئجه حیاتا کئچیر؟
۱- قانون یازماق (فارس دیلی، ایرانین آنایاساسی اساسیندا رسمی دیل حساب اوْلونور و او بیری دیل‌لرین تحصیلی اۆچۆن هئچ بیر ایجبار یوْخدور)
۲- غئیری قانونی ممنوعیت‌لر (قانون اساسیندا آیری دیل‌لر غئیری رسمی صورت‌ده تدریس اوْلونا بیلر و سینما، درگی و… آیری دیل‌لرده آزاد صورت‌ده یاییلابیلر، آنجاق بونلارین قاباغی دا آلینماق‌دادیر)
۳- تاریخ‌دن سوئی ایستیفاده (پان فارسلار بۇگۆن‌کۆ یاشاییشی شاهنامه اساسیندا حاضیرلاییر و اوْبیری میلّت‌لرین تاریخینی ازیب آلچالدادیرلار و…)
۴- غئیری فارسی دیل‌لرین پرستیژین آزالتماق اۆچۆن سایکوْلوژی دؤیۆش (جنگ روانی)، اؤرنک اۆچۆن تۆرک‌لره «ترک خر» دئییرلر و دیل‌لرینی «ناقیص» حساب ائدیرلر.
۵- غئیری فارسی دیل‌لرین آرادان آپارماق اۆچۆن چالیشماق.
۶- صیرف فاشیستی پلان‌لار
۷- آموزیشی–تحصیلی سیستم
۸- قورخوتماق
آیری دۆشۆنجه‌لری حذف ائتمک
پان فارسلار چالیشیرلار کی ایراندا اوْلان آیری دۆشۆنجه‌لری و سس‌لری کسسین‌لرَ، بۇ یوْل‌دا دؤولتین گۆجۆندن و بۆتۆن تخریباتی گۆج‌لردن فایدالانیرلار. اؤرنک اۆچۆن پرویز ورجاوند ایرانین پرزیدنتی محمد خاتمی‌یه بئله بیر نامه یازیر کی گرگ ایراندا یاییلان فارسجا-تۆرکجه درگی‌لر تئزلیک‌له باغلانا و اوْنلارین علئیهینه جیدّی آددیم‌لار آتیلا یوخسا مملکتین میلّی کیملیگی بؤیۆک خطرده‌دیر.
آیری اؤرنک‌ده «شرق» قزِتی دوْکتور حسین صدیق‌ی «کسروی»نی نقد ائتدیگی کیتابی یایماق اۆچۆن «پان تُرکیست» و ایرانین دۆشمانی آدلاندیریب و دؤولت‌دن ایسته‌ییب کی بئله کیتاب‌لارین یاییلماسی‌نین قاباغی تئزلیکجه آلینسین.
پان فارسلار و یا آریایی راسیست‌لرین بؤیۆک باشلاری
قزت‌لر
کاوه، ایرانشهر، فرنگستان
عالیم‌لر و سیاست‌چی‌لر
میرزا فتحعلی آخوندوف، جلال‌الدین میرزای قاجار، میرزا آقاخان کرمانی، سئیید احمد کسروی، سئیید حسن تقی‌زاده، دوْکتور ارانی، حسین کاظم زاده ایرانشهر، ملک‌الشعرای بهار، ابراهیم پورداود، سئیید رضا میرزاده عشقی، فرخی یزدی، عارف قزوینی، ذبیح بهروز، صادق هدایت، دوْکتور محمود افشار، محمد علی فروغی، سلیمان میرزا اسکندری، داور، تیمور تاش، اردشیر جی
اوروپالی‌لار
سردنیس رایت، جان مِلکوم، کنت گوبینو، ارنست رِنان
آذربایجان تۆرکلری ایله دۆشمان‌چیلیق
ایراندا تۆرک‌لرله دۆشنمان‌چی‌لیق تاریخ سینیرلاریندا قالخیب افسانه و اوسطوره ایله باغلی‌دیر. فردوسی‌نین شاهنامه‌سی‌نین کؤکۆ ایران‌لی‌لارلا توران‌لی‌لارین دۆشمانچیلیغی اۆستۆنده قوْیولوب. یانلیش یوْلا گئتمه‌گی گؤسترمک اۆچۆن «ره به ترکستان بردن» تۆرکۆستانا یوْل گئتمک کیمی مَثل ایفاده اوْلونور. حاق یئمک و زور دئمک اۆچۆن «ترکتازی» قاورامیندان فایدالانیلیر.
بعضی‌لری بونون اۆچۆن ریضاخانین قاجارلار حؤکۆمتی ایله دۆشمان‌چیلیغینی دلیل گتیریرلر. آیری باخیش‌لا بۇ دۆشمان‌چی‌لیغین سببین باش آچماق اۆچۆن آذربایجانین مشروطه اینقیلابی و شئیخ محمد خیابانی قیامینا دیقّت یئتیرمک لازیم‌دیر. بونلار وثوق‌الدوله‌نین ۱۹۱۹ قراردادی علئیهینه‌ایدی. او زامان آذربایجان اوروپا یوْلوندا اوْلدوغو اۆچۆن ان آییق جاماعاتا صاحیب ایدی، بۇ اعتیراض‌لار باعیث اوْلدو تا تۆرک‌لردن نیفرت، اینگیلیس‌لی‌لر و اوْنون قوللوق‌چولاری‌نین آراسیندا چوْخالسین و ایران اۆچۆن تعریف‌له‌نن یئنی هؤویّت اۆچۆن ان بؤیۆک دۆشمان کیمی تعریف اوْلونسون. بۇ مسأله مسیحیت – ایسلام ساواشی ایله‌ده اۆست–اۆسته دۆشۆردۆ.
ریضاخان ایش اۆستۆنه گلیب خفَقان ایل‌لرده آذربایجان خالقی اؤز دوْغما دیلی و کۆلتۆرل حاق‌لاریندان محروم ائدیلدی. اوْنون وارلیغی و باجاریغی اؤز ساغلام تکامول یوْلونو تاپمادان تاپدالانیب آرادان چیخاریلدی و اوْنون ان یاخشی اینسانی خیصلت‌لری دانیلیب مسخره‌یه قوْیولدو.
۱۹۴۵ ایلینده آذربایجان ایشغال اوْلوناندان سوْنرا پهلوی رژیمی آذربایجان‌دا کیتاب یاندیرما مراسیمینه کئچدی. بۆتۆن تۆرکجه یازیلان کیتاب‌لار -مضمونونا باخمایاراق- توپلانیب یاندیریلدی، تۆرکجه یازارلار و شاعیرلر زیندانا سالینیب و یا سۆرگۆنه یوللاندیلار. بۇ ایللردن آذربایجان‌دا «دیرَنیش ادبیّاتی» یاراندی.
جلال آل احمد ایراندا گئدن تۆرک دیلی ایله دۆشمانچیلیغی بئله توصیف ائدیر:
"... آما حاقلاری یوْخدور اؤز آنادیللرینی اینجه‌صنعت، کۆلتۆر، مطبوعات و ایلگیلی آراجلاردا و توْپلومسال خدماتدا ایشله‌ده‌لر. مجبوردورلار فارسجادان فایدالانالار. یانی اوْخول‌لاردا، رادیوْدا، تلویزیوندا و مطبوعاتدا و دؤولتله نامه‌لشمه‌ده آنادیللری‌نین ایشلنمه‌سی قاداغادیر. ..... و ایندی ۴۰ ایلدن چوْخدور ایران حؤکومتلری‌نین بۆتۆن چالیشمالاری تۆرک دیلی‌نین محو ائتمه‌گینده‌دیر، آرتیق محو ائتمکدن باشقا اوْنو آذری آدلاندیریرلار، تحمیلی دیل سانیرلار…
۲۰۰۶ اینجی ایلده جوما گۆنۆ مای آیی‌نین ۱۲-سی‌نده "ایران" قزتی اوشاقلار صحیفه‌سینده "نه ائدک کی بؤجک‌لر بیزی بؤجک ائتمه‌سین‌لر؟" مقاله‌سینده بؤجک‌لرله موباریزه اۆچۆن ۸ یوْل اوشاق‌لارا اؤیره‌دیلمیشدی و یوللاری کاریکاتوْرلا تصویره چکیلمیشدی. کاریکاتورلارین بیرینده، اوشاق بیر بؤجک‌له دانیشیر و بؤجک اوشاغین دیلینی آنلامیر و تۆرکجه‌ده دئییر کی "نمنه". بۇ آددیم ایراندا یاشایان تۆرک‌لره آچیق ایهانت اوْلاراق تۆرک‌لر طرفیندن بؤیۆک اعتیراض‌لا جاواب‌لاندی.
آریایی راسیسم چالیشیر ایراندا یاشایان تۆرک‌لرین دیلینی آیری-آیری دیل حساب ائتسین، عئینی زاماندا گیلکی، مازنی، لری و باشقا دیللری فارس دیلی کیمی تقدیم ائتمه‌گه چالیشیر. بۇ باخیش‌لا چالیشیلیر کی همدان، قزوین، ساوه، تهران، ایصفاهان، شیراز و… تۆرک‌لری‌نین دیلینی بیر-بیریندن آیری گؤسترسین. اؤرنک اۆچۆن اوْنلار قاشقای دیلی، سونقور دیلی، افشار دیلی و یا زنجان تۆرکجه‌سی، همدان تۆرکجه‌سی و… یانلیش آدلاندیرمالاردان فایدالانیرلار. بۇ آدلاندیرمالار سیاسی یؤندن پروبلملی و ایستعماری مضمون‌لودور.
بیرده باخ
ائشیک باغلانتی‌لار
- haberakademi[دائمی اولو باغلانتیلی]
- news.az Archived 2010-01-21 at the Wayback Machine.
- "İran Azerilerinden karikatür tepkisi" NTV
- "İran ile Azeriler arasında karikatür krizi" Sabah
- Iranian Azeri Turks face concern cultural discrimination
- Attack on Azeri protesters demanding right to education in their mother tongue
- Tabriz Demonstrators Demand Right To Education In Azeri
- Iran and the challenge of diversity Archived 2011-12-25 at the Wayback Machine.
- "Turkish and Arab domination over Iran in the remote past was declared the main historical obstacle to the continuity of the glorious Persian empire"
- Racism in Iran's Football Stadiums. Open Letter to Mr Joseph S. BlatterPresident, Fédération Internationale de Football Association (FIFA) from 44 academics and NGO leaders, September 3rd, 2010[دائمی اولو باغلانتیلی]
- Azerbaijan Since Independence – Page 460 Svante E. Cornell – M.E. Sharpe, 2010 – 512 pages After the summer 2003 demonstrations, the Iranian government cracked down on student as well as nationalist organizations. A 19-year-old Azeri girl was executed by Iranian authorities in July 2003 for her role in the protests (―Ethnic Azeri Student Leader Killed in Iran—Paper, BBC Monitoring International Reports, ۲۲ ژوئیه ۲۰۰۲). In an earlier incident, in January 2000, Iranian forces had opened fire on a demonstration in Tabriz (―Azeri TV Says Iranian Police Opened Fire During Rally in Tabriz, BBC Summary of World Broadcasts, ۱۰ ژانویه ۲۰۰۰).
- صادق زیباکلام: خیلی از ما ایرانی‌ها، نژادپرست هستیم Archived 2016-03-04 at the Wayback Machine.
- پروفسور علیرضا اصغرزاده: «ناسیونالیسم فارس در ایران» +ویدیو
- نژاد و نژادپرستی در ایرانِ معاصر – دکتر علیرضا اصغرزاده+ویدیو
- لابی پان فارسیزم در اروپا و آمریکا[دائمی اولو باغلانتیلی]
- زنجان به کابوس پان فارسیسم تبدیل شده است ; امروز زنجان فردا قزوین[دائمی اولو باغلانتیلی]
- گسترش لجام گسیخته پان فارسیسم در بلوچستان غربی[دائمی اولو باغلانتیلی]
- زبان کشی طراحی شده وکاملا سیستماتیک در ایران Archived 2012-04-14 at the Wayback Machine.
- شوونیزم فارس مرزهای جهل و جنون را درنوردیده است[دائمی اولو باغلانتیلی]
- در محکومیت عرب ستیزی و سرکوب هموطنان عرب زبان Archived 2012-05-13 at the Wayback Machine.
- حاکمیت هژمونی دشنام و مشروعیت تجارت فحش در کالای طنز فارسی! Archived 2012-05-13 at the Wayback Machine.
- نگاهی به راسیسم دولتی فارسها در ایران Archived 2012-05-13 at the Wayback Machine.
- فاشیستها به کودکان در مدارس این گونه می‌آموزند تورکها همه غلام،عمله ومزدورفارسها بودند Archived 2012-05-12 at the Wayback Machine.
قایناقلار
منابع
This article uses material from the Wikipedia تۆرکجه article پان‌فارسیسم, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). عکسی بللیلشدیریلمزسه، ایچینده‌کیلر CC BY-SA 4.0 لیسانسی آلتیندادیلار. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki تۆرکجه (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.