قافقاز

روم تاریخچی‌سی قای قولی سوْلین اؤزونون "دۆنیا معجزه‌لری حاق‌دا" اثرینده یازیر کی، ساکالار قافقاز داغلارینی "کرووکاس" آدلاندیریر، و بۇ، سکیفجه "قاردان آغاران" دئمک‌دیر.

 

قافقازین شرق سرحددی‌نین خزر دنیزی، غربی‌نین ایسه قارا دنیز اوْلدوغو قبول ائدیلیر آنجاق شیمالی و گونئی سرحدلری حاقیندا کونسنسوس یوْخدور. شیمال‌دا فیزیکی-جوغرافی سرحد کوما-مانیچ چؤکک‌لییی، حاضیرکی اینضیباطی بؤلگویه گؤره ایسه کراسنودار و ایستاوروپول ویلایتلری‌نین و داغیستانین شیمال سرحدلری حساب ائدیلیر. بعضاً قافقازا شرطی اوْلاراق کالمیکیا دا داخیل ائدیلیر.

شیمالی قافقازین بؤیوک حیصّه ‌سینین تاریخی-ائتنوقرافیک اوْلاراق روس چؤللرینه و آشاغی وولقابویونا داها یاخین اوْلدوغو نظره آلیندیق‌دا ایسه قافقازین شیمال سرحددینی کوبان چایی بویونجا، کوما، مالکئ و تئرئکا تپرین‌دن کئچیرمک اوْلار. بئله‌لیک‌له کراسنودار ویلایتی‌نین جنوبو، آدیگئی، قاراچای-چرکز، کاباردین-بالکار،و داغیستانین بؤیوک بیر بؤلومو بۇ بؤلگه‌یه داخیل اوْلور.

جنوب سرحدلرینی سیاسی اوْلاراق آذربایجان جومهوریتی، ائرمنیستان و گورجیستان ایله ایران و تورکیه‌نین سرحدلری تشکیل ائدیر.

قافقازین چاغداش اراضیسی ۴۴۰.۴ مین km² تشکیل ائدیر. اهالی‌سی ۳۰ میلیون. نفردیر.

قافقازین فیزیکی-جوغرافی مؤقیعتی

فیزیکی-جوغرافی بؤلگویه گؤره آسیایا عایید ائدیلیر، لاکین بۇرادا یئرلشن اؤلکه‌لر آوروپانی سئچیم ائتمیش لر و اوْنون قۇروملارینا داخیل ائدیلمیشدیر. قافقاز مۆلاییم و سوبتروپیک ائنلیکلرین تماس زوناسیندا یئرلشیر.

تا قدیم‌دن قافقاز بیزانس ایمپیراتورلوغو، ساسانیلر، عرب خیلافتی، آلتین اوردو، روسیه ایمپیراتورلوغو و اوروپا کیمی قوه‌لرین سیاسی و مدنی توققوشماسینا شاهیدلیک ائتمیشدیر، آنجاق هئچ بیری بۇ اراضییه تماماً حؤکم ائتمه‌یه نایل اوْلمامیش‌دیر. بؤلگه زنگین یئرآلتی خام ماده احتیاطینا صاحیب‌دیر و تاریخی اوْلاراق تیجارت یوْللارینین کسیشمه نقطه‌سی اوْلموش‌دور. تاریخی ایپک یولو بورادان کئچمیشدیر.

بۇرادا دا بؤیوک کۆتله‌لرین حرکتینه الوئریش‌لی کئچید یوْخدور. بئله‌جه غرب و اوْرتا قافقازلار دیک، سوْن درجه کله-کؤتور و کئچید وئرمین خۆصیّتلری سببی‌له روسیهیا قارشی مقاومت گؤسترن قافقازلیلارین سوْن سیغیناجاقلارینی تشکیل ائتمیشدیر. شرق قافقازلار ایسه، داریال کئچیدین‌دن آبشئرون یاریماداسینا قدر اۇزانار. 

داریال کئچیدی

قافقازین ایکی اهمیت‌لی و هر واخت آچیق اوْلان کئچیدی واردیر. بۇنلاردان بیری داریال کئچیدی‌دیر. کئچیدین دنیز سوییه‌سیندن یۆکسک‌لییی ۲۳۷۹ متردیر. ولادیکافکاسی تفلیسه باغلایان و روسلارین "گورجو عسگری یوْلو" دئییلن یوْل دا بۇ کئچیددن کئچیر. یوْل عئینی کئچیدده آخماق‌دا اوْلان تئرئک چایینین آنا قوْلونو ایزلییر. اوْرتا و جنوب سئقمئنتلری اۆزرینده اوْسئتلئر (اوْسئتینلئر) یاشاییرلار. بۇ کئچید قافقازی سیاسی، عسگری و حتی اجتماعی ایستیقامتلردن ایکی آنا پارچایا آییریر. گورجوستانین باغلانماسیندان سوْنرا بۇ کئچیدین اهمیتی داها دا بؤیوموش‌دور. کئچید قافقازی اله کئچرمک ایستین روسیه اۆچون هم گورجوستانلا علاقه‌نی داواملی آچیق ساخلاماق و هم ده غرب قافقازداکی چرکز-آبخازلار ایله شرق قافقازداکی چئچئنلر و داغیستان‌لیلار آراسینداکی ایشداش‌لیغی کسمک باخیمیندان حیاتی بیر اهمیت داشیماق‌دا ایدی.

دمیرقاپی کئچیدی

داریال‌دان باشقا ایکینجی اهمیت‌لی کئچید دربندیر. بو کئچید خزر دنیزی ساحلی بویونجا اۇزانیر و گئنیش‌لییی ۱.۵ ایله ۳۰ km آراسیندا دییشیر.

 

بۇرادا یاشایان خالقلار دیللرینه گؤره ۳ قروپا بؤلونور: 

• تورک خالقلاری: آذربایجان تورکلری، قاراچای‌لیلار، بالکارلار، کومیکلار، نوغایلار، قوموقلار.
• هیند-آوروپا خالقلاری: ائرمنیلر، تاتلار، داغ یهودیلری، اوستینلر و روسلار.
• قافقاز دیل‌لی خالقلار: آبخازلار، آدیگئیلر، چرکزلر، کاباردینلر، چئچئنلر، اینقوشلار، لزگیلر، آوارلار، دارگینلر، لاکلار، گورجولر و باشقلاری.

ایسلام (شیعه و سون‌نی‌لیک) و مسیحیت‏ دینلری اساس دینلردیر. موسوی‌لیک دینی‌نین نماینده‌لری ده مؤوجوددور. تاریخی اوْلاراق قافقاز مزدیسنا دینی‌نین مرکزلریندن ساییلیر.

طبیعی شرایطی، زنگین طبیعی احتیاطلارا مالیک اوْلان قافقاز بؤلگه و چیفتلیک (مزرعه) صنایع-آقرار کاراکتری داشیییر. اۆستون یئری صنایع توت‌سا دا قافقاز بولگه نین‌دا کند چیفتلیک (مزرعه) دا گۆج‌لو اینکیشاف ائتمیشدیر. بؤلگه اراضیسینده اۆستون یئری تولید صنایع ساحه‌لری تۇتور. نفت-قاز ، فیلیز ، هیدروئنئرژی، رئکرئاسییا احتیاطلارینین ایستیفاده‌سی اساسیندا قافقازدا نفت-قاز صنایع‌سی گۆج‌لو اینکیشاف ائتمیشدیر. اوْنون ایری مرکزی آذربایجانین باکی صنایع رایونون‌دا بۇرادا ایلده ۵۰ میلیون. تونا قدر نفت ، ۲۶ میلیون م³ قاز (۲۰۱۰-جو ایلده) حاصیل اوْلونموش‌دور. شیمالی قافقازدا نفت-قاز تولیدی اساساً چئچئنیستان، داغیستان، کراسنودار و ایستاوروپول‌دا اینکیشاف ائتدیریلیر. اوّللر نفت و قازی روسیه نین دیگر رایونلارینا گؤندریردیلر، حاضیردا همین یئرلرده ایستیفاده ائدیلیر. باکی، کراسنودار، مایکوپ‌دا نفت ائمالی فابریکالاری یئرلشیر.

الکتریک انرژی‌سی اساساً یئرلی یاناجاق و سئس-لر حسابینا اینکیشاف ائتدیریرلیر. آذربایجان‌دا و ائرمنیستان‌دا ایستی‌لیک الکتریک مرکزلاری اۆستونلوک تشکیل ائدیر. علاوه اوْلاراق ائرمنیستان‌دا متسامور آئس فعالیّت گؤستریر. بؤلگه اۆچون تهلوکه یارادیر. آذربایجان‌دا درئس-لر مینگچئویر، شیروان، باکی‌دا فعالیّت گؤستریرلر. ایئم-لر گنجه، سومقاییت شهرلرینده‌دیر. سوْن ایللر اؤلکه‌نین مۆختلیف رایونلاریندا مودول الکتریک مرکزلار تیکیلمیش‌دیر (آستارا، قوبا و س.). ان ایری سئس-لر کاسکاد شکلینده کور چایی اۆزرینده سالینمیش‌دیر. مینگچئویر، شمکیر، یئنی کند، ترتر چاییندا سرسنگ سس، آراز چایینین نخچیوان ایران سرهددینده بیرگه سئس سالینمیش‌دیر. سوْن ایللرده آذربایجان‌دا آلتئرناتیو انرژی قایناق‌لریندن ایستیفاده آرتیر. گورجوستان‌دا ایستی‌لیک مرکزلاری ایله یاناشی هم ده چوْخ سایدا سئس فعالیّت گؤستریر. اوْنون اینقوری، ریونی، کور چای اۆزرینده سئسلر واردیر. شیمالی قافقازدا الکتریک انرژیسینین اساس حیصّه ‌سینی ایئس-لر وئریر. ترک، سولاک و ب.چایلار اۆزرینده سس-لر تیکیلیب‌دیر.