حئیوان

Animals زامان محدوده‌سی: Cryogenian – Present, 670 –0Ma Had'n Archean Proterozoic Pha.
علمی قوروپلاشدیرما
دامنه:	Eukaryote
Unranked:	Amorphea
Unranked:	Opisthokont
Unranked:	Holozoa
Unranked:	Filozoa
عالم:	حئیوان کارل لینه, 1758
Phyla
List of animal phyla Porifera Subkingdom Eumetazoa Ctenophora Placozoa Cnidaria †Trilobozoa Bilateria (unranked) Xenacoelomorpha †Proarticulata Nephrozoa (unranked) Superphylum Deuterostomia دریسیتیکان‌لیلارata Hemichordata خوْردالیلار ایلکین آغیزلیلار (unranked) Superphylum Ecdysozoa Cycloneuralia یومرو قۇردلار Nematomorpha Kinorhyncha Loricifera Priapulida Onychophora بوغوم‌آیاق‌لیلار سۇ آییلاری Spiralia (unranked) Superphylum Gnathifera چنه‌لی سوْلوجانلار Chaetognatha Rotifera Superphylum Mesozoa Dicyemida Monoblastozoa Orthonectida Superphylum Rouphozoa Gastrotricha یاستی قۇردلار Superphylum Lophotrochozoa حلقوی قۇردلار بریوزویلار Brachiopoda Cycliophora Entoprocta مولیوسکلار Nemertea تروبکالیلار
سینونیم‌لر
Metazoa

عنعنه‌وی اولاراق حئیوانلار کونسومئنت (حاضر عضوی بیرلشله‌مه‌لرله قئیدالالانلار) و دایماً حرکت ائدنلر حساب ائدیلیرلر. آنجاق علمه پاسسیو حیات کئچیرن حئیوانلار دا معلومدور.

حئیوانلار عالمی چوْخ چئشیتلی و زنگیندیر. عالیملرین سون حسابلامالارینا گؤره یئر اووزونده یاشایان حئیوان نوعلرینین سایی ۲ میلیوندان آرتیقدیر. حئیوان نوعلرینی اولوشتوران اؤزللیکلر ایستر بؤیوک- کیچیکلیگینه، ایسترسه ده کوتله (آغیرلیق و هئیکل باخیمیندان) اعتیباریله چوْخ موختلیف دیر. میثال اۆچون ممه لی حئیوانلاردان اولان گؤی بالینانین آغیرلیغی ۱۵۰تون، بیر توور سیچانین آغیرلیغی ایسه ۳ قیرام دیر. حئیوانلار هم ده خاریجی وداخیلی قورولوشونا، چوْخالما و گلیشمه سینه، داورانیشینا گؤره موختلیف دیر. بۇ فرقلیلیگی آیدین تصور ائتمک اۆچون فیلی، تیسباغانی و آغجا قانادی (بیر توور میلچک) موقاییسه ائتمک کیفایتدیر. حئیوانلار هر یئرده، یئر اووزرینده، تورپاقدا، سودا، هاوادا یاشاماغا اویغونلاشمیشدیر. بیرچوخ حئیوان بیتکی لرده، دیگر حئیوان اورقانیزم لرینده، حتتا اینسان اورقانیزمینده یاشاییر. بوتون حئیوانلار یاشادیقلاری چئوره شرطینه اویغونلاشمیشدیر. هاوا حیات طرزی (اوچماق حیاتی) ایله علاقه دار قوشلاردا، یاراسالاردا (خفاش)، بؤجکلرده قانادلار گلیشمیشدیر، سو حیاتی ایله علاقه دار اولاراق سوروشکن بدن فورماسی، اووزگجلر (بالیقلاردا) ویا کورَک شکیللی اطرافا (بالینادا، سوایتی ده) گلیشمیشدیر. اونا گؤره ده حئیوانین خاریجی قورولوشونا گؤره اونون هانسی موحیط ده یاشاماسینی، نئجه حرکت ائتمه سینی و بَسینینی (یِمینی) نئجه تاپماسینی بللی ائتمک مومکوندور. حئیوانلار عالمیندن بحث ائدن علم زوولوقیا "Zoologiya" آدلانیر. یونونانجا "zoon" حئیوان، "logos" علم، تعلیم ائتمکدیر. "زوولوقیا" حئیوانلار عالمینین موختلیف لیگینی، اونلارین قورولوشونو و حیات فعالیتینی، یاشادیقلاری چئوره ایله علاقه سینی، فردی و تاریخی گلیشمه(تکامول) قانونونا اویغونلوقلارینی اؤیرَنیر. حئیوانلاری قورولوشونون ساده و مورکب لیگینه، منشأینه گؤره موختلیف سیستماتیک قوروپلارا آییرمیشلار. حئیوانلار عالمینده ان عالی سیستماتیک واحید تیپ آدلانیر. گونوموزده حئیوانلار ۲۳ تیپه آیریلیر. هر تیپ ایسه بیر ویا نئچه صینیف لارا بؤلونور. بۇ قایدا اووزره صینیف لار دسته لره، دسته لر فصیله لره، فصیله لر جینس لره، جینس لر ده توورلره (نوع لره) آیریلیر. سؤز گلیمی، ممه لیلر صینیفینین ییرتیجیلار دسته سینه آیت لر، پیشیک لر و اییلار فصیله لری داخیلدیر. حئیوانلارین دوغال (طبیعی) تصنیفاتی (تاکسونومی) ایله حئیوانلارین سیستماتیکاسی مشغول اولور. بۇ علم حئیوانلار عالمینین تکامولونو (گلیشمه سینی) عکس ائتدیریر. بیز حئیوانلارین "مورفولوقیا" و "فیزیولوقیا"سینی ساده دن مورکبه دوغرو (ایبتیدائیدن عالیه دوغرو) اؤیرندیکجه، دوغادا (طبیعتده) گئدن گلیشمه سوره سینین (پروسه سینین) دوغرولوغونو درک ائدیریک. زولوقیا حئیوانلار عالمینین قورونماسینین و اونلاردان یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سینین علمی اساسینی تشکیل ائدیر.

حئیوانلار هاوادا، سودا، تورپاقدا، بعضیلری ایسه بیتکی، حئیوان و اینسان اورقانیزمینده یاشار. دوغادا یاشایان چئشیتلی توورده حئیوانلارین هر بیری اؤزو اۆچون هم بسلنمه، پ (تغذیه)، هم ده گیزلنمه یئوا) تۇتور. حئیوانلار عمومی جانلیلار عالمینین تکامولونده بیتکیلرین چارپاز (چپ-راست، اویان بویان) توزلانماسیندا، اونلارین توخوملارینین یاییلماسیندا، تورپاق عمله گلمه پروسه سینده، اونون عضوی مادّه لرله زنگینلشمه سینده اؤنملی رول اوْیناییر. حئیوانلار اؤلموش حئیوان جَمدکلرینی (لشینی)، بیتکی قالیقلارینی یئمکله و بیر چوْخ سو حئیوانلاری سویو تمیزلمکله دوغادا تمیزله ییجی (سانیتار) فعالیتی گؤستریر. حئیوانلار اینسانین حیاتیندا دا بؤیوک رول اوْیناییر. هله ایبتیدایی اینسانلار حئیوانلارین اتیندن، دریسیندن، سومویوندن ایستیفاده ائدیردیلر. زامان کئچدیکجه اینسانلار تدریجاً موختلیف حئیوانلاری اهلی لشدیرمیش و اونلارین نسلیندن مالدارلیق، قویونچولوق، قوشچولوق، آریچیلیق، ایپکچیلیک و… تصروفاتلاری (محصول لاری) یاراتمیشلار. بۇ تصروفاتلار جمعیتی ارزاق و یونگول صنایعی، خام مالی ایله تأمین ائدیر. حئیوانلار هابئله طبیعته گؤزللیک وئرن، اونو زنگین استتیک (ذوق منبعینه) چئویرن جانلی وارلیقلاردیر. دوغادا اونلارین قورونوب ساخلانیلماسی، چوْخالماسی و جمعیت اۆچون یارارلی ایستیفاده ائدیلمه سی چوْخ واجیب مسئله دیر. بونونلا بئله مئشه لره، تارلالارا، باغلارا، ائو حئیوانلارینا، حتتا اینسان ساغلیغینا ضرر وئرن حئیوانلاردا آز دئییلدیر. طبیعت اۆچون و اینسانا فایدالی اولان حئیوانلارین سایینی آرتیرماق، قوروماق و اونلارا دوزگون قوللوق ائتمک، و ضررلی حئیوانلارا قارشی موباریزه آپارماق اۆچون بیز حئیوانلارین حیاتینی و اونلارین طبیعتده کی رولونو یاخشی بیلمه لییک. اودا معلومدور کی، حئیوانلارین اینسان حیاتیندا رولو زامان کئچدیکجه دئییشمیشدیر. مثلاً، وحشی حئیوانلارین اینسان اۆچون بسین (تغذیه) منبعی کیمی اهمیتی چوْخ آزالمیش، بونون عوضینده موختلیف حئیواندارلیق تصروفاتی اینکیشاف ائتدیریلمیشدیر. موعاصیر طبابت زوولوژی تدقیقاتلارسیز تصور ائتمک اولماز، چونکی بیر چوْخ خسته لیکلرین تؤره دیجیلری (قوتورلوق گنه سی، مالاریا پارازیتی (انگلی)، قارا جیگر سُوروجوسو، اؤکوز سولیتِری، کُوک باکتریلری و…) حئیوانلاردیر. البته، بۇ خسته لیکلره قارشی موباریزه آپارماق اۆچون اونلارین تؤره دیجیلری و کئچیریجیلرینین (حامیل لرینین) نوع ترکیبی، مورفولوژی، بیولوژی و اکولوژی خصوصیتلری دریندن تدقیق ائدیلمیشدیر. دیگر طرفدن، اینسان اۆچون خییرلی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی، اونلاردان تصروفاتدا یارارلی ایستیفاده اولونماسی و عومومیتله، وحشی حئیوانلارین قورونوب ساخلانماسی چوْخ اؤنملی مسئله دیر.

حئیوانلار بیتکی‌لرله بیر چوْخ اوخشارلیغا مالیک‌دیر. هر ایکیسی‌ده حوجره لی قورولوشا صاحیبدیر، هر ایکیسینده حوجره لر توخوملاری و توخوملار ایسه اورقانلاری عمله گتیریر. بسلنیرلر، تنفس ائدیرلر، چوْخالیرلار، بؤیورلر و گلیشیرلر. بونونلا برابر، حئیوان‌لارلا بیتکی‌لر آراسیندا اؤنملی فرقلرده واردیر. حئیوان‌لار حاضیر عضوی مادّه لرله بسلنیر، اکثر بیتکی‌لر ایسه عضوی ماده لَری غیری عضوی مادّه لردن اؤزلری حاضیرلاییر. بیتکی‌لردن فرقلی اولاراق، حئیوانلاردا سینیر (عصب) سیستمی موجوددور و حئیوانلار حرکت ائدیر. گؤستریلن اوخشار و فرقلی جهتلرله یاناشی، ایبتیدایی قورولوشا مالیک اورقانیزملرین بعضاً حئیوانلار عالمینه، یوخسا بیتکیلر عالمینه عایید ائدیلمه سی چتینلیک تؤره دیر. حئیوانلارلا بیتکیلر آراسیندا اولان بؤیوک اوخشارلیقلار تصادوفی اولماییب، اونلارین بیر اجداددان گلیشمه سینی گؤستریر.

 

اوْنورغالی لار ویا کلله لی لر، حئیوانلار عالمینین ایپلیک لی لر (نخاع لی لار) (حئیوانلارین ان یاخشی تانیلان قوروپودور و یاخلاشیق ۴۵۰۰۰ توور تانینمیشدیر) شعبه سینه عایید بیر آلت شعبه دیر. اوْنورغالی لارین ان بلیرگین خوصوصیتی، بیربیرینی تعقیب ائدن اونورقالاردان دوزلمیش بیر اونورقا سوتونونا مالیک اولمالاریدیر. اونورقا سوتونو چوْخ قووَتلی بیر دستک، و عئینی زاماندا اَییله بیلن بیر قورولوشدور. باش، گؤوده و قویروق اولماق اووزوندن اوچ قیسما آیریلمیشدیر. بۇ ستونون ایچینده بورو فورمالی مرکزی عصب سیستمی یئرلشیر. قافا تاسینین ایچینده موحافیظه ائدیلن قارماشیق قورولوشلو بیر بئیین لری واردیر. قیغیرداقلی(غضروف لو) بالیقلار، سوموکلو بالیقلار، ایکی یاشایانلار، سورونگن لر، قوشلار و ممه لی لر کلله لی قوروپو ایچینده دیر

 

گروه	عکس	Subgroup	Estimated number of described species
اوْنورغالی		بالیق	32,900
		سۇدا-قۇرودا یاشایانلار	7,302
		سوروننلر	10,038
		قوشلار	10,425
		ممه‌لیلر	5,513
	Total vertebrate species: 66,178
Invertebrates		حشراتلار	1,000,000
		مولیوسکلار	85,000
		Crustacean	47,000
		کاقاانقان	2,000
		هؤرومچکیمی‌لر	102,248
		Velvet worm	165
		لیمولیده	4
		Others	68,658
	Total invertebrate species: 1,305,075
Total for all animal species: 1,371,253

• قوش
• ممه لی لر
• سوموکلو
• دایناسور

https://en.wikipedia.org اینگیلیسیجه ویکی‌پدیا