Milad

‏חג המולד‏‎, yun. Χριστούγεννα, ing. Christmas, rus. Рождество Христово) — hər il İsanın doğulmasının qeyd edilməsi üçün, əsasən 25 dekabrda keçirilən, geniş mədəni ənənələri olan və bütün dünyada həm də qeyri-xristian olan milyonlarla insan tərəfindən qeyd edilən bayram. Xristian təqviminin mərkəzində dayanan bu bayram advent və ya milad orucu ilə başlayır və Milad mövsümünü başladır ki, bu da Qərbdə on iki gün davam etməklə On ikinci gecə ayinləri ilə tamamlanır. Müasir dövrdə Milad bir çox ölkələrdə ümummilli bayram səviyyəsində qeyd olunur, həmçinin, bir çox qeyri-xristian xalqlar da bu bayramı qeyd edirlər.

Milad
Milad Doğulma səhnəsi, Almaniya
Rəng	ağ
Növ	xristian, mədəni
Həsr olunub	İsanın doğulması
Tarix	25 dekabr, 19 yanvar, 24 dekabr, 6 yanvar
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Baxmayaraq ki, müasir tarixçilər İsanın doğulması hadisəsinin e.ə. 7 və ya 2-ci illər arasında baş verdiyini deyirlər, bu hadisənin ay və gün tarixi dəqiq bilinmir. Onun doğulması haqqında dörd Kanonik İncildən yalnız ikisində məlumat verilir. IV əsrin əvvəllərində Qərb Kilsələri Miladı 25 dekabrda qeyd etməyə başladılar, daha sonra isə bu təqvim Şərq kilsələri tərəfindən də qəbul edildi, lakin bəzi Şərq kilsələri Miladı Yuli təqvimi ilə 25 dekabrda qeyd edirlər, ki, müasir Qriqori təqvimi ilə bu tarix yanvar ayına təsadüf edir. Milad tarixi erkən xristianların İsanın doğulduğuna inandıqları gün seçilmiş və ya əvvəllər politeist dinlərin festivallarının (məs. Qədim Roma politeizmində Qış festivalı) vaxtına uyğunlaşdırılmışdır; daha sonra isə "İsanın həqiqət günəşi olması" haqqında Bibliya məlumatı ilə əsaslandırılmışdır.

Bayram ənənələri müxtəlif ölkələrdə paqan, xristianlıqdan əvvəlki və xristianlıq ənənələri, həmçinin folklor mənşəli müxtəlif ayinlər əsasında formalaşmışdır. Müasir bayram ənənələrinə hədiyyə vermə, Milad musiqisi və tamaşaları, Milad açıqcalarının verilməsi, kilsə mərasimi, xüsusi yemək, Milad ağacı, Milad işıqları, doğulma səhnələri, girlandalar, çələnglər, zınqırovlar da daxil olmaqla Milad bəzəkləri daxildir. Həmçinin bayrama xas olan, Milad ərəfəsində uşaqlara hədiyyələr paylayan və sabit görünüşü olan Milad ata, Müqəddəs Nikolay, Şaxta baba, Santa-Klaus, Körpə İsa kimi fiqurlar da vardır. Hədiyyələrin verilməsi və Milad bayramının bir çox digər aspektləri iqtisadi fəallığın artması ilə bağlı olduğundan, bayram pərakəndə satıcılar və bizneslər üçün əlamətdar hadisəyə və əsas satış dövrünə çevrildi. Hədiyyə bağışlama və digər ənənələrinə görə, Milad həm xristian, həm də qeyri-xristian ölkələrində iqtisadiyyata ciddi təsir göstərərk, canlanma və inkişafa səbəb olur.

"Milad" bayramın adının ərəb dilindən tərcümə formasıdır. Əksər müsəlman xalqaları kimi azərbaycanlılar da bu bayramı Milad (Doğulma) adlandırırlar. Xristian Qərb xalqları, o cümlədən ingilislər isə bayramı "Krismas" (Christmas) adlandırırlar. Christmas sözü iki sözün "Christ" və "mass" sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlməklə, "İsanın messiyası" mənasını verir. Orta ingilis dilində "Cristemasse", qədim ingilis dilində isə "Crīstesmæsse" kimi səslənən söz mənbələrdə ilk dəfə 1038-ci ildə, daha sonra isə 1131-ci ildə İsa messiyası ilə bağlı qeyd alınmışdır. "Crīst" (tam formada Crīstes) sözü, ivrit dilindəki "məsh olunmuş" mənasını verən "Māšîaḥ" (מָשִׁיחַ) sözünün yunan dilinə tərcüməsi olan Xristos (Χριστός) sözü əsasında yaranmaqla latın dilindəki Yevxaristiya bayramı ilə əlaqəli "mæsse" ilə əlaqəlidir. Tarixən "Kristenmas" (Christenmas) forması da işlənmişdir ki, lakin bu ad da hazırda arxaik və dialektik xüsusiyyət daşımaqla, orta ingilis dilindəki "Cristenmasse" — hərfi tərcümədə "Xristian messiyası" sözündən gəlməkdədir. "Xmas" "Krismas" sözünün abreviaturu olmaqla yunan dilindəki "Xristos" (Χριστός) sözündəki initial "chi" (X) hərfinin qısaldılması əsasında yaranmışdır və orta ingilis dilindəki "Χρ̄es" (burada "Χρ̄" "Χριστός" sözünün abbreviaturasıdır) sözünə uyğun gəlir.

Digər adları

Tarixən Milad bayramı müxtəlif xalqlar arasında müxtəlif adlarla tanınmışdır. Anqlo-sakson tayfaları arasında bayram "qışortası" adıyla tanınmış, bəzən isə "Nātiuiteð" (latın dilindəki "nātīvitās" sözündən törəyib) adlandırılmışdır. Bayramın bilinən digər adı "Doğulma" – "Nativity" isə latın dilində "nātīvitās" sözündən yaranmışdır. Qədim ingilis dilində "Gēola" ("Yule") sözü xristian Miladının qeyd edildiyi Dekabr-Yanvar aylarına aid edilir. Qədim fransız dilinə, latın dilində olan nātālis (diēs) – "doğum günü" sözündən keçmiş olan "Noël" və ya "Naël" sözü XIV əsrdən "Noel" (və ya "Nowell") şəklində ingilis dilində də işlənməyə başlamışdır.

354-cü il Xronoqrafiyasında 25 dekabrın xristian liturgiyasına əsasən İsanın doğulma günü kimi qeyd edilməsi haqqında ilk məlumat vardır. Bu hadisə, artıq Şərq kilsələrinin İsanın doğulmasını Epifaniya ilə əlaqədar olaraq 7 yanvarda qeyd etdiyi dövrdə, Romada baş vermişdi. Bayramın 25 dekabrda qeyd edilməsi, Şərq kilsələri tərəfindən daha gec qəbul edilmişdir: Antioxiyada IV əsrin sonlarında, təxminən 388-ci ildə Yohannes Xrisostomos tərəfindən , daha sonrakı dövrdə isə İskəndəriyyədə. Lakin, görünür Qərbdə İsanın doğulmasının 6 yanvarda qeyd edilməsi 380-ci ilə kimi davam etmişdir. 245-ci ildə Origen Leviticus 12:1–8 şərh edərək qeyd edirdi ki, Müqəddəs mətnlərdə yalnız, baş aşpazı asdırmış Fironun (Genesis 40:20–22), Vəftizçi İohannın başını vurdurmuş Herodun (Mark 6:21–27) və başqa günahkarların doğum gününü belə qeyd etməsi bildirilir, İyeremiya (Jeremiah 20:14–15) və İov (Job 3:1–16) kimi müqəddəslərin isə onları lənətləməsi göstərilir. 303-cü ildə Arnobiusun tanrıların doğum gününün qeyd edilməsi ideyasına rişxənd etməsi göstərir ki, onun Milad bayramı haqqında heç bir məlumatı yox idi. Lakin, Miladın İsanın tanrı kimi yox, insan kimi doğulmasını qeyd etmək məqsədilə keçirildiyi nəzərə alındıqda bu məlumatın müasir Milad bayramı ilə bir əlaqəsinin olmadığı bildirilir. Şimali Afrikadakı Donatistlərin də Miladı qeyd etməsi düşünməyə əsas verir ki, bayramın əsası məhz 311-ci ildə kilsənin yaranmasından sonra qoyulmuşdur.

Miladla bağlı ən məşhur adətlər, İsanın doğulması hadisəsindən asılı olmayaraq, əsasən sonradan xristianlığı qəbul etmiş əhalinin qədim paqan dini ənənələri, xüsusilə qış festivallarına məxsus adətlər üzərində formalaşmışdır. Yule zamanı yandırılan Yule kötüyü və Saturnalia festivalından qalmış hədiyyə paylama da daxil olmaqla qədim paqan adətləri əsrlər ərzində xristianlıq adətləri ilə qaynayıb-qarışmışdır. Bayrama hakim olan əhvali-ruhiyyə də onun yarandığı dövrdən inkişaf etmiş, bəzən orta əsr dövlətlərinə uyğun karnavalsayağı süst və sərxoş xüsusiyyət daşımış, XIX əsrin islahatlarından sonra isə daha çox ailə və uşaqlara yönəlik mövzular üstünlük təşkil etmişdir. Bundan başqa, Milad Puritanlar kimi bəzi Protestant qrupları tərəfindən, həddən artıq paqan və qeyri-bibliya məzmununa görə rədd edilmişdir.

 

Paralel bayramlarla əlaqəsi

Erkən xristianlıq dövründə, qış festivalları, xüsusilə qış gündönümünə təsadüf edən günlər Avropanın paqan mədəniyyətlərində çox məşhur idi və əhali arasında böyük təmtəraqla qeyd olunurdu. Bayramın əsas səbəblərindən biri o idi ki, qış vaxtı kənd təsərrüfatı işləri az olurdu və insanlara qalan yeganə iş bayram edərək yazda yaxşı havanın olması üçün tanrılara dua etmək idi. Müasir Milad ənənələri məhz həmin festivalların ənənələri əsasında yaranmaqla, hədiyyə vermə və Milad oyunları Roma Saturnaliası, Milad ağacı, işıqlar və xeyriyyəçilik Roma Yeni ilindən Yule kötüyü (tonqal qalanma ənənəsi) və Milad yeməkləri german tayfalarının paqan festival ənənələrindən götürülmüşdür.

Skandinaviya xalqlarının paqan ənənəsində qış festivalı Yule adı ilə qeyd edilir və dekabrın sonu – yanvarın əvvəllərinə təsadüf edir. Şimali Avropada paqan ənənələri çox güclü olduğundan, burada onlar xristianlaşmadan sonra da öz təsirini qoruyub saxlaya bilmişdir, məsələn, Kolyada Milad tamaşalarında öz əksini tapmışdır. Skandinaviya xalqları indi də Miladı "Jul" adlandırırlar. İngilis dilində "Yule" sözü "Milad" sözünün sinonimi kimi işlədilir və bu sözün istifadəsi ilk dəfə 900-cü ildə qeydə alınmışdır.

Dies Natalis Solis Invicti

"Dies Natalis Solis Invicti" ifadəsi "Məğlubedilməzin günəşin doğum günü" mənasını verir və Roma imperatoru Avrelian bu festivala qatılaraq, 25 dekabrda onun təntənəli açılışını qeyd edir, qış festivalları mövsümünün başladığını bildirirdi. İmperator Konstantinin hakimiyyəti dövründə erkən xristian yazarları bu festivalı xristianlığa uyğunlaşdıraraq, Malachi 4:2-də qeyd edilən "günəşin salehliyi" ifadəsi ilə izah etməyə başladılar. Özünün "Heretiklərin aşkarlanması və rədd edilməsi" əsərində İriney (130–202) qeyd edir ki, İsanın doğulması 25 martda baş vermişdir və doğulmadan 9 ay sonra baş verərək, 25 dekabra tuş gələn İsanın çarmıxa çəkilməsi hadisəsinə istinad edir. İrineyin qeyd etdiyi doğulma hadisəsi indi Müjdə hadisəsi kimi məşhurdur və yaz ekinoksu ilə əlaqədar olmaqla, Miladı qış gündönümü ilə üst-üstə gətirib çıxarır. "De Pascha Computus" (243) adlı anonim əsərdə yaradılışın 25 martda baş verdiyi bildirilir, İsanın doğulmasının isə (bu yerdə işlədilən "nascor" sözü başqa mənada da istifadə edilə bilər) Yaradılış kitabında günəşin yaradılmasına uyğun olaraq 28 martda baş verdiyini bildirir. Bibliyanın tərcümələrindən birində oxuyuruq: "O ki, Rəbbin gözəl və ilahi yaratdığıdır, günəşin yaradıldığı 28 mart, Çərşənbə günü, Məsih olaraq doğulmuşdur. Bu səbəbdən də peyğəmbər Malaxay onun haqqında insanlara müjdə verərək demişdir: 'Sizin üçün salehlik günəşi yaradılacaq və şəfa onun qanadlarında sizə təqdim ediləcək. '"

IV əsrdə 25 dekabrın qeyd edilməsini təbliğ edən Yohannes Xrisostomos məsələ ilə bağlı demişdir:

"Lakin bizim Rəbbimiz də dekabr ayında doğulub…Yanvar təqvimindən səkkiz gün əvvəl [25 Dekabr] …, Lakin, onlar həmin günü 'Məğlubedilməzin doğum günü' adlandırırlar. Həqiqətən də, kim bizim Rəbbimiz qədər yenilməzdir?…Yox, əgər onlar həmin günü Günəşin doğum günü adlandırırlarsa, O, Ədalət Günəşidir."

Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Tanrı olaraq Günəşin doğum günün qeyd edilməsindən fərqli olaraq, astronomik günəşin doğulmasının qeyd edilməsinin "həmin dövrdə 25 dekabr və ya həmin ərəfəyə təsadef etməsini Roma tqviminə salınması, həmçinin dini Sol bayramının Mİladdan əvvəl qeyd edilməsi haqqında heç bir tarixi fakt məlum deyildir." Tomas Talli qeyd edir ki, "Campus Martius"da (274) imperator Avrelianın 25 dekabrda günəş tanrısına həsr edilmiş "Məğlubedilməz günəşin doğum günü"nü qeyd etməsi haqqında məlumat olmasına baxmayaraq, güman ki, ironik olaraq qış gündönümü heç bir reb günündə qeyd etmirdilər. "Xristian fikri üçün Oksford kompanyonu"nda "Məğlubedilməz Günəşin doğum günü" və "İsanın doğulması" arasındakı münasibətlərdə qeyri-müəyyənliyə münasibət bildirilərək qeyd edilir ki, İsanın doğum gününün 25 dekabrda qeyd edilməsi nəzəriyyəsinin, onun yaradılmasının 25 martda baş verməsi dini inancı əsasında formalaşması fikri 25 dekabrın Avrelianın fərmanından əvvəl xristian bayramı kimi qeyd edilməsini düşünməyə imkan verir.

Bayramın yaranması

Romada tərtib edilmiş 354-cü il Xronoqrafiyası adlı şəkilli əlyazmada Milad bayramının 25 dekabrda qeyd edilməsi haqqında ilk məlumatlar vardır. Şərqdə erkən xristianlar İsanın doğulmasını, əslində İsanın vəztizi ilə əlaqəli olmasına baxmayaraq, Epifaniyanın tərkibində (6 yanvar) qeyd edirdilər.

Arianizm tərəfdarı olan imperator Valensin (328–378) Adrianopol savaşında öldürülməsindən sonra, Milad xristian şərqində dirçəlməkdə olan katolisizmin bir hissəsi kimi təbliğ edilirdi. Bayram Konstantinopolda 379-cu ildə, Antioxiyada isə 380-ci ildə təqdim edilmişdir. 381-ci ildə Qriqori Nazianzinin yepiskop seçilməsindən sonra bayram bir müddət qeyd edilmir və 400-cü ildə Yohannes Xrisostomos tərəfindən yenidən xalqa təqdim edilir.

 

Orta əsrlər

 

Erkən orta əsrlərdə Milad bayramı, qərb xristianlığında əsasən maqların ziyarəti üzərində qurulmuş Epifaniya bayramının kölgəsində qalırdı. Lakin orta əsrlər təqvimlərində Miladla bağlı bayram günləri üstünlük təşkil edirdi. Miladdan əvvəlki qırx gün "Müqəddəs Martinin qırx günü" adı ilə qeyd edilirdi (bu qırx gün 11 noyabrda "Turslu Müqəddəs Martin günü" ilə başlayır) və bu bayram hazırda Advent adı ilə məlumdur. İtaliyada keçmiş Saturnalia ənənələri Adventə uyğunlaşdırılmışdır. Təxminən XII əsrdə bu ənənələr Miladın On İki Gününə (25 dekabr-5 yanvar) uyğunlaşdırılmışdır ki, müasir liturgik təqvimdə bu günlər Müqəddəs On İki Gün və ya Kristmastid adlandırılır.

800-cü ildə Böyük Karlın tacqoyma mərasiminin Milad günü həyata keçirilməsindən sonra həmin günün dəyəri daha da qabardılmağa başlamışdı. 855-ci ildə Milad günü Şəhid Kral Edmund məsh edilmiş, 1066-cı ildə isə İngiltərə kralı I Vilyamın tacqoyma mərasimi baş tutmuşdur.

İnkişaf etmiş orta əsrlər dövründə bayram o qədər məşhurlaşmışdır ki, xronikalar müntəzəm olaraq müxtəlif maqnatların bayramı qeyd etməsini xəbər verirdilər. 1377-ci ildə İngiltərə kralı II Riçardın ev sahibliyi etdiyi Milad bayramı mərasimində on iki camış və üç yüzdən artıq qoyun yeyilmişdi. Yule qabanı orta əsrlərdə Milad bayramlarının əsas simvollarından biri olmuşdur. Xüsusi rəqqas qrupları tərəfindən ifa edilən Milad tamaşaları da həmin dövrlərdə məşhurlaşamağa başlamışdır. Bu tamaşalar başçı müğənni və onun ətrafında düzülmüş digər ifaçılar tərəfindən xor şəklində ifa olunurdu. Həmin dövrün bir çox yazarları isə bu tamaşaların əxlaqsız məzmun təşkil edərək Saturnalia ənənələrini Yule ənənələrinə qarışdırması səbəbiylə tənqid edirdilər. "Qarışıqlıq" – sərxoşluq, əxlaqsızlıq və qumar da bayram ənənələrinin əsas aspektlərini təşkil edirdilər. İngiltərədə hədiyyə verilməsi adəti Yeni il günü tətbiq edilirdi.

Bütün orta əsrlər dövründə Milad daşsarmaşığı, pirkal və digər həmişəyaşıl bitkilərlə əlaqələndirilmişdir. Hədiyyə verilməsi isə, yalnız qanuni əlaqəsi olan şəxslər arasında həyata keçirilirdi. İngiltərədə yemək, rəqs, musiqi ifası, idman oyunları və kart oyunları Miladın əsas ənənələri kimi inkişaf etdirilmiş, XVII əsrdən etibarən isə zəngin naharlar, dəbdəbəli maskalar və tamaşalar daha məşhur olmuşdur. 1607-ci ildə İngiltərə kralı I Ceyms tamaşanın Milad gecəsi təşkil edilməsi və məhkəmə üzvlərinin də tamaşada iştirakı haqqında qərar vermişdi. Bu hadisə Avropada XVI–XVII əsrlər islahatları zamanı baş vermişdi və bu zaman protestantlar hədiyyə paylayan fiquru Körpə İsa və ya Kristkindlə dəyişərək tarixi də 6 dekabrdan Milad gecəsinə keçirmişdilər.

XVIII əsr islahatları

 

Protestant islahatlarından sonra puritanlar kimi bir neçə kiçik xristian qrupları Milada qarşı çıxaraq onu katolik uydurması kimi dəyərləndirir, "papalığın atributu" və "Apokalipsis heyvanının əskisi" adlandırırdılar. Katolik kilsəsi isə buna bayramın dini yönümünü daha da qabartmaqla cavab verirdi. İngiltərə kralı I Karl cəngavərlərini və zadəganları, keçmiş Milad alicənablığını yaşatmaq üçün qış ortasında öz ərazilərinə getməyə yönləndirmişdi. 1647-ci ildə İngiltərə Vətəndaş Müharibəsi yekununda girdəbaşların qalib gəlməsi və I Karlın məğlub edilməsindən sonra puritan hakimiyyəti Miladı qadağan etmişdi.

Miladın qadağan edilməsi bir çox şəhərlərdə üsyanlara səbəb olmuş, üsyançılar bir müddət Kenterberi şəhərini nəzarət altına ala bilmiş və yolları pirkallar, monarxiya tərəfdarı sloqanlarla bəzəmişdilər. "Milada bəraət qazandırılması" (London, 1652) kitabında puritanların səsləndirdikləri fikirlərə qarşı çıxılaraq qədim ingilis Milad ənənələri, nahar, alovda alma bişirmə, kart oyunları, "kəndçi-oğlanlar"la və "cariyələr"lə rəqslər, həmçinin Milad tamaşaları təbliğ edilir. Stüartlar monarxiyasının bərpa edilməsindən sonra İngiltərə kralı II Karl Miladın qeyd edilməsinə qoyulmuş qadağanı aradan qaldırdı, lakin bəzi din xadimləri hələ də bayramı qeyd etməkdən imtina edirdi. Şotlandiya kilsəsi də bayramı qeyd etməkdən boyun qaçırırdı və baxmayaraq ki, 1618-ci ildə I Yakov bayramın qeyd edilməsi haqqında göstəriş vermişdi, kilsə yenə də cüzi mərasimlə kifayətlənirdi. 1640-cı ildə "kilsənin bütün batil ənənələrdən təmizlənməsi" adı ilə Şortlandiya Parlamenti rəsmən Milad bayramının qeyd edilməsini qadağan etdi. Bu vəziyyət 1958-ci ildə Miladın Şotlandiyada ictimai bayram elan edilməsinə kimi davam etdi.

ABŞ-də koloniyalar dövründə Yeni İngiltərə puritanları protestantların Milada qarşı sərt tənqidlərini yaymaqla məşğul idilər. Bunun nəticəsi olaraq, Bostonda 1659–1681-ci ildə Milad bayramı mərasimləri qanundan kənar elan edilmişdi. 1681-ci ildə bu qadağa ziyarətçilər üçün ingilis qubernator Ser Edmund Endros tərəfindən aradan qaldırılmışdı və artıq XIX əsrin ortalarında Bostonda Milad bayramını qeyd etmək dəbdə idi.

Həmin dövrdə Virciniya və Nyu-Yorkun xristian mülklərində bayram azad şəkildə qeyd edilirdi. Pensilvaniyanın alman dilli əhalisi, Pensilvaniyanın Betleyem, Nazaret və Lititz şəhərlərində, Şimali Karolinanın Vaxoviya qəsəbələrində məskunlaşan Moravian kilsəsi nümayəndələri də bayramı böyük təntənə ilə qeyd edirdilər. Betleyemdə yaşayan moravianlar ABŞ-də ilk Milad ağacını qurmuş və çox güman ki, ilk Doğulma səhnəsini yaratmışdılar. ABŞ İstiqlal müharibəsindən sonra Milad bayramına olan rəğbət bir qədər azalmışdır. 26 dekabr 1776-cı ildə, Milad bayramının səhəri Corc Vaşinqton Hessen (alman) muzdluları üzərinə hücum etmiş və Trenton döyüşü baş vermişdi. Həmin dövrdə Milad bayramı Almaniyada ABŞ-la müqayisədə daha məşhur idi.

 

XIX əsr

XIX əsrin əvvəllərində yazıçılar Tüdorlar dövrünün Milad bayramını səmimiyyətlə tərifləyirdilər. 1843-cü ildə Çarlz Dikkens yazdığı "Milad tamaşası" novellası ilə Milad "ruhunu" və Milad mövsümü əfvalını sevdirməkdə yardım etmişdir. Bu ani məşhurluq Miladı, ailə, yaxşı niyyətlilik və şəfqət təbliğ edən bayram kimi daha da sevdirmişdir.

XVIII əsrin sonları – XIX əsrin əvvəllərində dini qurumların insanlar üzərində təsirlərinin azaldığı bir dövrdə, Dikens, Miladı, kilsə və dini ehkam əsaslı bayram olmaqla yanaşı, həm də ailə birliyini əsas alan bir bayram kimi təbliğ etməyə çalışmışdır. Dikkens, təsvir etdiyi Milad bayarmı ilə bu gün Qərb mədəniyyətində qeyd edilən, ailənin bir yerə toplanması, mösüm yeməkləri və içkiləri, rəqslər, oyunlar və bayram əfval-ruhiyyəsi kimi Milad bayramı ənənələrinin yaranmasında ciddi təsirə malik olmuşdur. Əsərdə istifadə olunmuş "Şən Miladlar" ("Merry Christmas") ifadəsi isə sonradan əsas bayram təbriki kimi məşhurlaşmışdır. Bu hadisələr Oksford hərəkatı və Anqlo-Katolisizmin inkişafı, keçmiş dini ənənələrin və mərasimlərin dirçəldilməsi dövrünə təsadüf etmişdir. 1843-cü ildə Ser Henri Kol tərəfindən ilk Milad açıqcası nəşr etdirilmişdir. Milad tamaşaları isə yenidən Vilyam Sendis tərəfindən "İlk Noel", "Üç gəmi gördüm", "Müjdəçi mələklərin nəğməsini dinləyin" və "Tanrı Xoş Milad bəxş etsin, Cüntlmen" "Qədim və Müasir Milad Tamaşaları" (1833) ilə başladılmış, Dikensin "Milad tamaşası" ilə isə məşhurlaşdırılmışdır.

 

Britaniyada Milad ağacı XIX əsrin əvvəllərində, kral III Georqun xanımı Şarlotta Meklenburq-Strelitz tərəfindən Hanoverin birləşdirilməsindən sonra məşhurlaşmağa başlamışdır. 1832-ci ildə gələcək kraliça olan Viktoriya işqılarla, naxışlarla bəzədilmiş, ətrafına hədiyyələr yığılmış Milad ağacı haqqında arzularını qələmə almışdır. 1841-ci ildə Viktoriyanın kuzeni şahzadə Albertlə evlənməsindən sonra Britaniyada Milad ağacı bəzəmə ənənəsi daha da yayılmağa başlamışdır.

1848-ci ildə Britaniya kral ailsəinin Vindzor sarayında Milad ağacı ətrafında şəklinin "Illustrated London News" qəzetində nəşr edilməsi sensasion xəbər kimi qəbul edilmişdir. Bu şəklin redaktə edilmiş versiyası 1850-ci ildə ABŞ-də təkrar nəşr edilmişdir. 1870-ci illərdən etibarən isə Milad ağacı ABŞ-də ictimailəşməyə başlamışdır.

1820-ci illərdə Vaşinqton İrvinqin "Coffri Krayonun Qaralama Dəftəri" və "Qədim Milad" kitablarında bir neçə qısa Milad hekayəsinin nəşr edilməsi ilə ABŞ-də Milada olan maraq yenidən artmağa başlamışdır. İrvinqin hekayələrində ahəngdar, isti-qəlbi ingilis Milad şənlikləri təsvir edirdi.

1822-ci ildə ABŞ şairi Klement Klark Mur "Müqəddəs Nikolayın Səfəri" şeirini yazmışdı (daha çox ilk misrası olan "Miladdan əvvəlki gecə" adı ilə məşhurdur). Şeir, hədiyyə dəyişmə və iqtisadiyyata böyük təsiri olan mövsümi Milad alış-verişinin məşhurlaşmasına səbəb olmuşdur. Bu, həm də bayramın dini dəyəri və iqtisadi önəmi arasında mübarizənin başlamasına səbəb olmuşdur. Harriyet Biçer-Stounun 1850-ci ildə nəşr edilmiş "Yeni İngiltərədə ilk Milad" kitabında Miladın əsl mahiyyətinin əyləncələr arasında itməsindən bəhs edilir.

Bayram ənənələrinin bəzi ştatlarda hələ də kifayət qədər yayılmadığı 1856-cı ildə, Henri Uodsvort Longfello qeyd edirdi ki, "Milad ənənələrinin yayıldığı əsas mərkəz Yeni İngiltərədir". Lakin keşmiş aqressiv puritan əfval-ruhiyyəsi də öz yerini hər il artmaqda olan mehriban və səmimi bayram mühitinə verirdi. 1861-ci ildə Ridinq, Pensilvaniyada qəzetdə qeyd edilirdi ki, "Bizim Miladı inkar edən presviterian dostlarımız da öz kilsələrinin qapılarını açaraq birlikdə Xilaskarın növbəti doğum gününü qeyd edirlər."

1864-cü ildə yayımlanmış xəbərdə bildirilirdi ki, ilk dəfə olaraq İllinois, Rokfold Konqreqasional Kilsəsi "tamamilə puritan mpvqqeyində olmasına baxmayaraq" Milad yubileyini qeyd edir. 1860-cı ildə, Yeni İngiltərə də daxil olmaqla, 40 ştat Miladı rəsmi bayram elan etmişdir. 1875-ci ildə Lui Pranq Milad açıqcasını amerikanlara təqdim etmişdir. Buna görə də, o, "Amerikan Milad açıqcalarının atası" adlandırılır. 1885-ci ildə Milad rəsmən ABŞ-də federal bayram elan edilmişdir.

 

Bir çox qeri-xristian ölkəsi də daxil olmaqla, Milad bayramı əksər dünya ölkələrində ictimai bayram şəklində qeyd edilir. Bəzi qeyri-xristian ölkələrində (məs. Honkonq) Milad bayramı keçmiş koloniya dövründə yayılmış, bəzilərində isə xristian azlıqların mədəni təsiri nəticəsində qeyd edilməyə başlamışdır. Yaponiya kimi, xristianların azlıq təşkil etdiyi bəzi ölkələrdə isə bayramın hədiyyə paylama, Milad bəzəkləri və Milad ağacı kimi dünyəvi xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirilir.

Əfqanıstan, Əlcəzair, Azərbaycan, Bəhreyn, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Butan, Kamboca, Çin (Makao və Honkonq xaric), Komor adaları, İran, İsrail, Yaponiya, Küveyt, Laos, Liviya, Maldiv adaları, Mavritaniya, Monqolustan, Mərakeş, Şimali Koreya, Oman, Pakistan, Qətər, Səhra Ərəb Respublikası, Səudiyyə Ərəbistanı, Somali, Tacikistan, Tayland, Tunis, Türkiyə, Türkmənistan, Özbəkistan, Vyetnam və Yəməndə Milad rəsmi dövlət bayramı deyil. Bütün dünyada dəbdəbəli şəkildə qeyd edilən Milad müxtəlif ölkələrdə yerli ənənələrin təsiri ilə fərqli şəkildə qeyd edilir.

Xristian ənənələrinin güclü olduğu ölkələrdə yerli və regional mədəniyyətlərin təsiri ilə müxtəlif Milad mövsümü bayramları formalaşmışdır. Xristianlar üçün Milad dini mərasimlərində iştirak, mövsümün başlanğıcını simvolizə etdiyi üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Milad və Pasxa arasındakı dövr əsas və ən böyük dini mərasimlərin keçirildiyi dövrdür. Katolik ölkələrində Miladdan əvvəl dini ziyafətlərin və paradların təşkil edilməsi ənənəsi vardır. Lakin qeyri-xristian ölkələrində də Santa Klaus və digər Milad personajlarının iştirakı ilə bayram mərasimləri təşkil olunur. Bütün bayram günləri ərzində ailənin bir yerə toplanması və hədiyyə verməsi icra oluna bilər. Hədiyyə vermə bütün ölkələrdə ən məşhur Milad ənənələrindən biridir. Bundan başqa 6 dekabr Müqəddəs Nikolay günü və 6 yanvar Epifaniya günündə də hədiyyə vermə həyata keçirilir.

 

İsanın doğulmasının anılması

  Əsas məqalələr: Bakirə Məryəmin doğması və İsanın doğulması

Xristianlar Milad bayramı ilə Əhdi-Ətiqdəki məsih haqqında peyğəmbər xəbərlərinə əsasən İsanın Bakirə Məryəmdən doğulmasını qeyd edirlər. Bibliyada İsanın doğulmasını təsvir edən iki məlumat vardır. Bu məlumatlara iki cür yanaşma mövcuddur ki, onlardan birinə əsasən bu məlumatlar bir-birindən tamamilə fərqli olub, fərqli informasiyanı çatdırır. Digər bir yanaşmaya əsasən isə bu məlumatlar eyni hadisənin müxtəlif aspektlərini işıqlandırır. Bu məlumatlar Matfeyin İncilində 1:18, Lukanın İncilində isə 1:26 və 2:40 hissələrində yerləşir. Bibliya məlumatına görə İsa, Bakirə Məryəm tərəfindən əri İosifin köməkliyi ilə Betleyemdə dünyaya gətirilmişdir.

 

Qəbul edilmiş məşhur ənənəyə əsasən Doğulma tövlədə, heyvanların arasında baş vermişdir. Luke 2:7-də qeyd edilir ki, "içəridə onlar üçün otaq olmadığına görə onu paltara bükərək yemliyin içinə qoydu" (KYV) və "heç yerdə qonaq otağı tapa bilmədiyinə görə, o, tövlədə doğdu və uşağı paltara bükərək yemliyin içinə qoydu" (YBV). Mələklər Betleyem ətrafındakı müşədə çobanlara yeni doğulmuş körpə haqqında xəbər verirlər və onlar uşağı görən ilk insanlar olurlar. Doğulma hadisəsinin məşhur versiyasında üç zəngin adam və ya üç kralın (Melçior, Kaspar və Baltazar) da Körpə İsanı tövlədə ziyarət etdikləri bildirilsə də, bu məlumat Bibliya ilə o qədər də üst-üstə düşmür. Matfeyin İncilinə görə kimliyi dəqiqləşdirilməmiş üç maq və ya astroloq, İsanın doğulmasından sonra ailənin yaşadığı evə gələrək (Matthew 2:11), Körpə İsaya qızıl, büxur və başqa hədiyyələr gətirirlər. Bu ziyarətçilər, hazırda daha çox Betleyem ulduzu adı ilə tanınan mistik bir ulduz gördüklərini və həmin ulduzun yəhudilərin yeni kralının doğulması haqqında xəbər verdiyini bildirirlər. Bu ziyarətin qeyd edildiyi və 6 yanvara təsadüf edən Epifaniya bəzi kilsələrdə Milad mövsümünün formal sonu kimi qəbul edilir.

Xristianlar Miladı müxtəlif şəkildə qeyd edirlər. Buna baxmayaraq həmin gün bütün kilsələrdə liturgik ilin əsas dini mərasimlərindən biri həyata keçirilir. Bəzi xristian məzhəblərində dini mərasim çərçivəsində uşaqlar və heyvanların iştirakı ilə kifayət qədər realist "Doğulma" səhnələri və ya Milad tamaşaları da təşkil olunur. İncəsənətdə "Doğulma" səhnələrinin çəkilməsi ilə bağlı qədim və geniş xəttli bir rəssamlıq ənənəsi də formalaşmışdır. Doğulma səhnələri adətən Məryəm, İosif və Körpə isanın iştirakı ilə, tövlədə, üç zəngin adam, çobanlar və onların quzuları, mələklər və Betleyem ulduzunun ətrafında təsvir edilir. Bəzi xristian ailələri bu cür təsvirləri kişik fiqurlardan istifadə edərək evlərində də yaradırlar. Şərq Ortodoks Kilsəsində Miladdan əvvəl 40 günlük Doğulma bayramının qeyd edilməsi ənənəsi vardır ki, bu, Qərb kilsəsində dörd həftəlik Adventə uyğun gəlir. Milada son hazırlıq işləri Milad ərəfəsi adlandırılan gündə əyata keçirilir ki, bir çox ailələr həmin günü Miladdan əvvəlki son gecədə qeyd edirlər.

 

Bayram bəzəkləri

  Əsas məqalə: Milad ağacı

Milad üçün xüsusi bəzəklər hazırlanmasının qədim tarixi var. Hələ XV əsrdə Londonda Milad ərəfəsində bütün evlərin sahillərin, küçələrin, kilsələrin və həmişəyaşıl ağacların bəzədilməsi ənənəsinin olması haqqında məlumatlar vardır. Daşsarmaşığının ürək formalı yarpaqları doğulmaqda olan İsanı simvolizə edir, pirkal isə paqanizm və cadugərlərə qarşı müdafiə xüsusiyyəti daşımaqla, onun tikanları İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı başına qoyulmuş tikanlı tacı, qırmızı giləmeyvələri isə İsanın qanını təmsil edir.

Milad səhnələri X əsr Romasından məlumdur. Onlar 1223-cü ildən Assizli Fransisko tərəfindən məşhurlaşdırılmış və sürətlə bütün Avropada yayılmışdır. Daha sonrakı dövrdə xristian xalqlar arasında yerli ənənələrə uyğun, Polşada Krakov Milad körpələr evləri (Krakovun tarixi-memarlıq binalarının təsvirinə əsaslanır), İtalyan (Neapolitan, Genuya, Bolonese) presepiləri və ya cənubi Fransada, Provans ərazisində əldə hazırlanan rəngli santon adlı fiqurlar kimi müxtəlif bəzəklər formalaşdırılmışdır. Dünyanın bəzi hissələrində, xüsusilə Siciliyada, Müqəddəs Frensisin ənənəsinin davamı olaraq canlı doğulma səhnələrinin yaradılması adəti də vardır. Uşaqların hazırladıqları kağız zəncirlərdən təsirlənərək yaradılmış ilk kommersiya məqsədli Milad bəzəkləri 1860-cı illərdə Almaniyada istehsal edilmişdir. Milad səhnələri qurmağın məşhur olduğu ölkələrdə, insanlar Milad bəzəklərini şəxsi istəklərinə uyğun olaraq dəyişdirərək daha maraqlı və realistik Doğulma səhnələri qurmağa çalışırlar.

Ənənəvi olaraq Milad bəzəklərində istifadə olunan rənglər qırmızı, yaşıl və qızılı rənglərdir. Qırmızı rəng İsanın çarmıxa çəkilməsi zamanı axıdılmış qanını, yaşıl rəng və xüsusilə həmişəyaşıl ağaclar əbədi həyatı, qızılı isə Miladla əlaqələndirilən ilk rəng olmaqla maqların hədiyyələrini və zadəganlığı simvolizə edir.

 

Milad ağacı, VIII əsr bioqrafı Riponlu Stefanın qeyd etdiyi kimi Almaniyada missioner fəaliyyəti göstərərkən Müqəddəs Bonifasinin (634–709) Torun şərəfinə ağ şama sitayiş edilməsinin (bu ağacın üçbucağı xatırladan forması paqanizmdə cənnətin təsviri hesab olunsa da, xristianlıqda Müqəddəs Üçlüyə uyğunlaşdırılmışdır), Qış Gündönümündə həmişəyaşıl ağacların budaqlarının istifadəsi və üç ağaca sitayiş kimi paqan ənənələri və rituallarının xristianlaşdırılması kimi qəbul edilir. İngilis dilli mənbələrdə Milad ağacı (Christmas tree) ifadəsi ilk dəfə 1835-ci ildə qeyd edilir. Müasir Milad ağacı ənənəsinin XVIII əsrdə Almaniyada başladığı güman edilsə də, bunun XVI əsrdə Martin Lüter tərəfindən yaradıldığını düşünənlər də vardır.

Bu adət, əvvəlcə İngiltərə kralı III Georqun xanımı kraliça Şarlotta tərəfindən, daha geniş şəkildə isə Kraliça Viktoriyanın hakimiyyəti dövründə Şahzadə Albert tərəfindən İngiltərədə yayılmışdır. 1841-ci ildən etibarən Milad ağacı bütün Britaniyada geniş yayılmağa başlamışdır. Milad ağacı bəzəmək ənənəsi 1870-ci illərdə ABŞ-də da yayılmağa başlamışdır. Milad ağacları xüsusi olaraq hazırlanmış Milad işıqları və ornamentlərlə bəzədilirdi.

XIX əsrdə Meksikanın yerli bitkilərindən olan puansettiya Miladla əlaqələndirilmişdir. Digər məşhur bayram bitkiləri olaraq, omela, qırmızı amarillis, şlümbergera və milad kaktusunun adını çəkmək olar. Evi Milad ağacı, girlandalar və həmişəyaşıl bitkilərlə yanaşı bu bitkilərlə də bəzəmək mümkündür. Milad bəzəkləri ənənəsinə evlərin xaricinin də bəzədilməsi daxildir ki, bunun üçün Milad işıqlarından, qar adamı və Milad fiqurlarından istifadə edilir.

Digər Milad bəzəkləri zənglər, şəkərlər, şəkər çətirlər, corablar, çələnglər və mələk fiqurlarıdır. Çələng və şəkərlərin eyni pəncərədə asılması daha çox alışılmış mənzərədir. Həmişəyaıl ağacların budaqlarından toxunan çələnglər Advent ərəfəsində hazırlanır. Hər pəncərə qarşısında yandırılan şamlar, xristianların İsa Məsihin dünyanın əsas işığı olduğuna inamlarını əks etdirir.

Bundan başqa şəhər küçələri Milad işıqları və rəngarəng bayraqlarla bəzədilər, şəhərin mühüm yerlərində Milad ağacları bəzədilər. Milad hədiyyələrini bükmək üçün xüsusi Milad motivli kağızlar da istehsal olunur. Bəzi ölkələrdə, Milad bəzəkləri 5 yanvarda keçirilən On ikinci gecə gününə kimi saxlanılır.

Mahnı və himnlər

 

Jingle Bells

ABŞ bəstəkarı Ceyms Pyerpont tərəfindən 1857-ci ildə bəstələnmiş "Jingle Bells" mahnısı ən məşhur Milad mahnılarından biridir.

---

Bu faylın oxunmasında problem var? Bax media kömək.

Dövrümüzə çatmış ən erkən Milad himnləri IV əsr Romasına aiddir. Milan arxiyepiskopu Ambrose tərəfindən yazılmış "Veni redemptor gentium" kimi latın himnləri ciddi şəkildə Arianizm dini nəzəriyyəsini əks etdirirdi. İspan şairi Prudentius (vəf.413) tərəfindən yazılmış "Corde natus ex Parentis" ("Ata sevgisi doğuldu") mahnısı indi də bəzi kilsələrdə ifa edilir.

IX–X əsrlərdə Şimali Avropa monastırlarında Milad "nəsr"ləri formalaşdırılmış və Klervosklu Bernardın rəhbərliyi altında inkişaf etdirilmişdir. XII əsrdə parisli rahib Müqəddəs Viktor məşhur mahnılar əsasında ənənəvi Milad himnlərinə yaxın olan Milad musiqiləri yazmağa başlamışdır.

XIII əsrdə Assizli Fransiskonun təsiri ilə Fransa, Almaniya və xüsusən İtaliyada yerli dillərdə Milad musiqisi ifa etmənin güclü ənənələri formalaşmışdır. İngilis dilində ilk Milad himnləri 1426-cı ildə Şorpşirdən olan keşiş Con Oudli tərəfindən yazılmışdır ki, onun on iki Milad himni sıraladığı və həmin himnlərin evdən-evə gəzən küçə ifaçıları tərəfindən səsləndirildiyi bəliidir.

Bizim xüsusi Milad himnləri kimi tanıdığımız musiqilər Milad bayram tədbirlərində ifa edilmək üçün əsasən yerli xalq musiqisi əsasında yaradılmışdır. Yalnız sonrakı dövrlərdə Milad himnləri həm də kilsələrdə ifa edilmişdir. Ənənəvi olaraq Milad himnlərinin musiqisi orta əsr akkord strukturuna əsaslanır ki, bu da onların unikal musiqi xarakterinin əsasında dayanır. "Personent hodie", "Good King Wenceslas" və "The Holly and the Ivy" kimi bəzi himnlərdə birbaşa orta əsrlər dövrünün izlərini müşahidə eləmək mümkündür. Həmin əsərlər hələ də səslənən ən qədim musiqilər sırasındadır. Məşhur "Adeste Fideles" (O Come all ye faithful) himni indiki halında XVIII əsrdə formalaşsa da, onun sözlərinin XIII əsrdə yarandığı güman edilir.

Şimali Avropada Protestant islahatlarından sonra Milad tamaşaları daha da məşhurlaşmışdır və Martin Lüter kimi bəzi islahatçılar tamaşalar yazaraq onların ifasına marağı daha da artırmışlar. XIX əsrdə tamaşalara qarşı yenidən marağın yaranmasına kimi, onlar daha çox kənd icmaları arasında qorunub saxlanmışdılar. XVIII əsr ingilis islahatçısı Çarlz Uizli musiqinin ibadətdə əhəmiyyətini dərk edirdi. Ən azı üç Milad tamaşasına mətn yazan Çarlz, eyni zamanda xeyli psalm üçün də musiqi bəstələmişdir. Onlardan ən məşhuru əvvəl "Hark! How All the Welkin Rings" adlandırılmış, daha sonra isə "Hark! the Herald Angels Sing" adıyla tanınmışdır.

Feliks Mendelson Uizlinin sözlərinə musiqi yazmışdır. 1818-ci ildə Avstriyada Mohr və Qruber Oberndorfdakı Müqəddəs Nikolas kilsəsi üçün "Silent Night" (Sakit gecə) musiqisini yazmaqla janra əsaslı əlavələr etmişlər. Vilyam Sendinin "Qədim və Müasir Milad Himnləri" (1833) bir çox hazırda klassik hesab edilən ingilis himnlərini özündə əks etdirməklə Viktorian dövrünün festival mədəniyyətini təmsil edir.

XVIII əsrin sonlarından etibarən tamamilə dünyəvi xüsusiyyət daşıyan mövsümi Milad mahnıları meydana çıxmağa başlamışdır. Məşhur "Deck the Halls" mahnısı 1784-cü ilə aid edilir, Milad mövsümünün ən məşhur musiqisi olan "Jingle Bells" isə 1857-ci ildə yazılmışdır. XIX–XX əsrlərdə yerli ənənələrə əsaslanan Afro-Amerikan spiritual musiqiləri daha çox məşhurlaşmağa başlamışdır. Bir çox Milad mahnılarının caz və blyuz versiyaları işlənib hazırlanmışdır.

Ənənəvi mətbəx

 

Ailə ilə birgə yeyilən ənənvi Milad yeməyi bayram ənənələrinin mühüm hissələrindən biri olmaqla ölkədən-ölkəyə dəyişən xüsusiyyətlərə malikdir. Bəzi ölkələrdə Milada xas olan xüsusi yeməklər vardır, məsələn, Siciliyada bayram masasına 12 növ balığn qoyulması ənənəsi vardır. Birləşmiş Krallıq və onun ənənələrindən təsirlənmiş ölkələrdə Milad nahar süfrəsində hind quşu və ya qaz, ət, ət suyu, kartof, tərəvəzlər, bəzən isə çörək və şərab olur. Milad naharı üçün xüsusi desertlər də hazırlanır ki, bunlardan da ən əsasları Milad pudinqi, şirin peçenyelər və meyvəli piroqlardır.

Polşada və digər Şərqi Avropa ölkələrində, həmçinin Skandinaviya ölkələrində balıq əsas milad yeməyi olsa da, zəngin ailələr Milad süfrəsinə ət yeməkləri də qoyurlar. Almaniya, Fransa və Avstriyada isə qaz və qaban əti sevimli Milad yeməyi hesab olunur. Mal əti, donuz əti və toyuq əti də dünyada Milad süfrəsinin ən məşhur nemətlərindən hesab edilir. Malta ənənəsində Gecəyarısı ibadəti və Milad mövsümü ərzində şokolad və şabalıdla, yerli içki olan "Imbuljuta tal-Qastan" təqdim edilir. Slovaklar ənənəvi olaraq "potica" , fransızlar "bûche de Noël", italyanlar isə "panettone" adlı Milad şirniyyatı hazırlayırlar. Miladda şəkər və şirniyyatların yeyilməsi bütün dünyada məşhurlaşmış, bu isə alman stolleninin, marzipan pirojnasının və Yamayka rum meyvə piroqlarının yayılmasına gətirib çıxarmışdır. Portağal şimal ölkələrində nadir tapılan nadir bitkilərdən biridir ki, Milad süfrəsi ilə əlaqələndirilmiş və Milad yeməklərinə əlavə edilmişdir.

Açıqcalar

 

Milad ənənələrindən biri də bayram günündən əvvəlki həftə ərzində dostlara və ailə üzvlərinə üzərində şəkillər, xoş sözlər və bayram təbrikləri olan Milad açıqcaları verməkdir. Londonda 1843-cü ildə Ser Henri Kol tərəfindən nəşr edilmiş ilk Milad açıqcası da daxil olmaqla, Milad açıqcaları üzərində yazılan ən məşhur təbrik "Milad bayramınız və Yeni İliniz mübaərk!"dir ("wishing you a Merry Christmas and a Happy New Year"). Bütün dünyada məşhur olan açıqca göndərmə ənənəsi, müasir dövrdə E-kartlar göndərmə ilə əvəzlənmişdir.

Milad açıqcaları Miladla bağlı sənət əsərlərinin təsviri və ya xüsusi olaraq açıqca üçün dizayn edilmiş təsvirlərin yerləşdirilməsi ilə hazırlanır. Açıqcalar üçün mövzular birbaşa bayramın dini ənənəsi ilə əlaqədar olan İsanın doğulması təsvirləri və ya Betleyem ulduzu, həm Müqəddəs ruhu, həm də Yer üzündə sülhü təmsil edən ağ göyərçin kimi xristian simvollarından götürülə bilər. Digər açıqcalar isə daha çox dünyəvi xarakter daşıyır və onlarda Milad ənənələri, Santa Klaus kimi mifik bayram personajları, bayramla əlaqələndirilən, şam, şəkər, şam ağacı kimi əşyalar, bayram tədbirləri, qar səhnələri və ya şimal ölkələrinin vəhşi həyatı təsvir olunur. Həmçinin yumoristik və nostalji açıqcalar da nəşr olunur.

Bəzi açıqcalarda şeir parçaları, dualar və ya Bibliyadan hissələr çap edilsə də, bəzi açıqcalar dini məzmundan tamamilə uzaq olduqlarından onlarda yalnız təbrik sözləri yazılır.

Xatirə markaları

  Əsas məqalə: Milad markaları

Bəzi ölkələrdə Miladla bağlı xüsusi xatirə markaları da çap olunur və poçtların Milad açıqcalarını göndərərkən istifadə etdikləri həmin açıqcalar filatelistlər arasında kifayət qədər məşhurdurlar. Milad möhürlərindən fərqli olaraq bu markalar dövrü xarakter daşımaqla, bütün il boyu istifadə olunur.

1898-ci ildə Kanadada İmperator Penni Poçtunun açlışı münasibətilə xüsusi marka nəşr edilmişdir. Markada yer kürəsinin xəritəsi və "XMAS 1898" yazısı vardı. 1937-ci ildə Avstriyada iki Milad markası çap edilmişdi ki, onların da üzərində qızıl gül və zodiak işarələri təsvir olunmuşdu. 1939-cu ildə Braziliyada çap edilmiş xüsusi Milad markalarında üç kral və Betleyem ulduzu, mələk və körpə, Cənub xaçı və körpə, ana və körpə təsvir edilmişdir. Həm ABŞ Poçt Xidməti həm də Kral Poçtu hər il dövrü Milad markaları çap edirlər.

•  
  Kanada, 1898
•  
  Avstriya, 1957
•  
  ABŞ, 1982
•  
  SSRİ, 1991

Hədiyyə vermə

Hədiyyə vermə müasir Milad ənənələri arasında ən geniş yayılanlardan biri olmaqla bütün dünyada məhz bu dövrdə iqtisadiyyatın genişlənməsinə səbəb olur. Hədiyyə vermə adəti dekabr ayının sonlarında keçirilən Qədim Roma bayramı olan Saturnalianın əsas xüsusiyyətlərindən biri olmuş və güman ki həmin dövrdə Milada da təsir etmişdir. Miladda insanlar əsasən Müqəddəs Nikolayla bağlı ənənəyə əsaslanaraq hədiyyə bağışlayırlar. Hədiyyələr əsasən körpə İsaya maqlar tərəfindən hədiyyə edilmiş qızıl, zinət əşyalar və digər əşyalar ola bilər.

Hədiyyə paylayan personajlar

  Əsas məqalə: Santa Klaus

 

Bəzi personajlar sırf Milad bayramı və onun hədiyyə vermə adəti ilə əlaqədardır. Onlardan daha çox Santa Klaus (Müqəddəs Nikolay — Saint Nicholas adının niderland dilinə uyğunlaşdırılmış versiyası) adıyla məşhur olan Milad Ata, Père Noël, Weihnachtsmann, Müqəddəs Nikolay və ya Sinterklaas, Körpə İsa – Christkind, Kris Kringle, Joulupukki, Babbo Natale, Müqəddəs Bazil və Şaxta Babanın adlarını çəkmək olar.

Müasir dövrdə bu personajlar arasında ən məşhuru qırmızı geyimli Santa Klausdur. Santa Klaus adı Müqəddəs Nikolay adının niderland dilinə uyğunlaşdırılmış versiyası olan Sinterklaas sözündən gəlməkdədir. Müqəddəs Nikolay müasir Türkiyə ərazisində yerləşən qədim Mira şəhərinin yepiskopu olmuşdur. Müqəddəslərə xas olan digər xüsusiyyətlərlə yanaşı Müqəddəs Nikolay uşaqlara qayğı, alicənablıq və hədiyyə paylaması ilə də yadda qalmışdır. Onun adı ilə bağlı olan və 6 dekabrda geyd edilən bayramda da bir çox ölkələrdə insanlar bir-birinə hədiyyə bağışlayırlar.

Müqəddəs Nikolay adətən yepiskop geyimində və köməkçilərinin müşayətində görünür. Artıq XIII əsrdə Müqəddəs Nikolay Niderlandda məşhur idi, Şimali və Mərkəzi Avropada isə onun adından hədiyyə paylama ənənəsi vardı. XVI–XVII əsrdə protestant islahatları zamanı hədiyyə verən personaj Kiçik İsa ilə əvəz olundu, hədiyyə bağışlama tarixi isə 6 dekabrdan Milad gecəsinə dəyişdirildi.

Santa Klausun müasir obrazı ABŞ-də, daha dəqiqi Nyu-Yorkda formalaşmışdır. Obrazın dəyişdirilməsində Vaşinqton İrvinq və Alman-Amerikan karikaturisti Tomas Nast (1840–1902) mühüm rol oynamışlar. ABŞ İstiqlal müharibəsindən sonra Nyu-Yorkun bəzi sakinləri şəhər üçün ingilislərlə əlaqəli keçmişi olmayan simvollar axtarırdılar. Nyu-York şəhərinin isə əsası əslində holland kolonistlər tərəfindən Nyu-Amsterdam şəhəri olaraq qoyulmuş və hollandların Sinterklaas ənənəsi buraya da yayılmışdı.

 

1809-cu ildə Nyu-York Tarix Cəmiyyəti toplanaraq "Nieuw Amsterdam" şəhərinin mühafizəkar müqəddəsini "Sancte Claus" adlandırdılar. 1810-cu ildə Amerikada ilk təsviri zamanı Santa Klaus yepiskop xalatı geyinmişdi. Lakin sonradan onun obrazı inkiaşf etdirilərək daha müasir formaya salınmışdır. 1863-cü ildən başlayaraq Nast ənənəvi olaraq Santa Klausun yeni imicini təsvir etməyə başladı. 1880-ci illərdən etibarən Santa Klaus cübbəli və ağır görünüşlü ingilis Milad Ata obrazından bizim indi tanıdığımız şən obraza çevrilməyə başlamışdır. 1920-ci illərdən başlayaraq bu təsvir standartlaşdırılmağa başlamışdır və bu günə qədər həmin şəkildə qəbul edilməkdədir.

Santa Klaus obrazı, Şən, kök, saqqallı kişi olan və Miladın xeyirxah ruhunu daşıyan Milad Ata obrazının əsasında yaranmışdır. İlk dəfə XVII əsrdə İngiltərədə qeyd edilən bu obraz hədiyyə paylamaqdan daha çox şənlik və sərxoşluqla əlaqələndirilirdi. Viktorian Britaniyasında onun təsviri bir qədər də inkişaf etdirilmişdi. Fransız "Père Noël"i də oxşar cizgilərə sahib olmaqla Santa imicinə uyğun idi. İtaliyada Santa Klaus obrazına uyğun personaj Babbo Natale olsa da, hədiyyə paylayan əsas fiqur Epifaniya gecəsi peyda olan La Befanadır. La Befana körpə İsaya hədiyyə gətirmək üçün yola çıxsa da azıb yolu itirmişdi. İndi isə, müasir İtaliayada o, bütün körpələrə hədiyyə paylayır. Bəzi mədəniyyətlərdə Santa Klaus Knecht Ruprecht və ya Qara Peter obrazları ilə əvəz edilir. Santa Klausun payladığı hədiyyələrin elflər tərəfindən hazırlandığına inanılır. Santa Klausun həyat yoldaşı isə Mrs. Klaus adlandırılır.

Müqəddəs Nikolayın ABŞ-də Santa Klausa çevrilməsi tarixi haqqında bəzi mübahisələr vardır. Bəziləri qeyd edirlər ki, Müqəddəs Nikolay Cəmiyyətinin əsası 1835-ci ilə kimi yox, əsrin ortalarında, ABŞ İstiqlal müharibəsindən xeyli sonra qoyulmudur. Lakin Nyu-Amsterdamda nəşr edilmiş "uşaq kitabları, dövrü mətbuat və jurnalları" tədqiq edən Çarlz Cons bildirir ki, həmin nəşrlərdən nə Müqəddəs Nikolay, nə də Sinterklaas haqqında heç bir məlumat yoxdur. Lakin, heç də bütün tədqiqatçılar Consun 1978-ci ildə kitab kimi nəşr olunmuş bu tədqiqatı ilə razı deyillər. Nyu-Brunsvik Teoloji seminariyasından Hovard G. Heycman qeyd edir ki, Sinterklaasın qeyd edilməsi hələ Hadson vadisində ilk məskublaşma dövründən başlayaraq Nyu-Yorkda məşhur olub.

Bəzi Latın Amerikası ölkələrinin (Venesuela və Kolumbiya kimi) müasir ənənəsində Santa Klaus hazırladığı hədiyyələri Körpə İsaya verir və o da uşaqlara çatdırır ki, bu da dini ənənələr və müasir ABŞ ənənələrinin sintezidir.

Cənubi Tirol (İtaliya), Avstriya, Çexiya, Cənubi Almaniya, Macarıstan, Lixtenşteyn, Slovakiya və İsveçrədə Kristkind (Azərbaycan dilində Körpə İsa, çex dilində Ježíšek, macar dilində Jézuska, slovak dilində Ježiško) uşaqlara hədiyyə paylayır. Yunan körpələr isə öz hədiyyə paylarını Yeni il gecəsi Müqəddəs Bazildən alırlar. Alman ənənəsində "Weihnachtsmann" müasir Santa Klaus obrazına oxşamır. O, adətən yepiskop xalatı geyinir və kiçik hədiyyələr (şəkər, qoz və meyvə) paylayır.

İrineyin (130–202) Xrist nəzəriyyəsinə görə 25 mart İsanın əziyyətləri ilə əlaqələndirilir, doqquz ay sonra Doğulmanın baş verdiyi nəzərə alındıqda bu hadisə 25 dekabra təsadüf edir. Romalı Hippolit də həmçinin İsanın doğulmasını 25 dekabr, əziyyətlərini 25 mart olaraq göstərir. Sekst Yuli Afrikan (160– təxm.240) sonradan İsanın doğum gününün ən yayğın qeyd edildiyi gün olaraq bilinən 25 dekabrı məhz doğum günü kimi təsdiq edir. 25 dekabrın İsanın doğum günü olaraq təklif edilməsi məsələsinin köklərində nəyin durması məsələsi qaranlıq olaraq qalmaqdadır. Various dates were speculated: may 20, April 18 or 19, March 25, January 2, November 17 or 20. Həmçinin 20 may, 18 və ya 19 aprel, 25 mart, 2 yanvar, 17 və ya 20 noyabrın da İsanın doğum günü olması haqqında müzakirələr mövcuddur. Hazırda 25 dekabr bütün dünyada əsas Milad tarixi kimi qəbul olunur, ermənilər (Erməni Qriqoryan Kilsəsi, Erməni Katolik Kilsəsi) arasında isə Miladın 6 yanvarda qeyd edilməsi qəbul edilmişdir.

Əhdi-Cədid kitablarından Lukanın İncilində İsanın doğum tarixini hesablamağa xidmət edəcək məlumat verilir, bunun üçün, Yohannes Xrisostomosun şərhinə görə, Yelizavetanın Vəftizçi İohanna hamiləliyinin altıncı ayını Müjdə tarixi kimi qəbul etmək gərəkir ki, bu halda da, Milad dekabra təsadüf edir. Tertullian (öl.220) Miladı Roman Afrikası Kilsəsinin əsas bayramı kimi qeyd etmir. 221-ci ildə yazılmış "Chronographai" adlı mənbədə Sekst Yuli Afrikan qeyd edir ki, İsa yaz ekinoksu dövründə yaradılmışdı. Roma təqviminə görə ekinoks 25 marta təsadüf edirdi və bu halda Milad dekabra təsadüf edir.

İsanın doğulması Luke 2:11-də belə təsvir edilir: "Dedilər ki, Xilaskar Davudun şəhərində sizlər üçün Məsih olan Rəbb dünyaya gəldi." Bundan başqa, Tanrının, insanlığın günahlarını bağışlamaq üçün insan cildində dünyaya gələməsi də Milad bayramı üçün əsas səbəblərdən biridir.

IV əsrin əvvəllərində Romada tərtib olunmuş kilsə təqvimində Milad bayramı 25 dekabrda göstərilir, digər bayramlar isə günəş təqvimi ilə düzülür. Hicmansa görə "Bu, Romada kilsə rəhbərliyini cənub gündönümünü, 25 dekabrı Məsihin miladı təyin etməyə və şimal gündönmünü Vəftizçi İohannın doğum günü kimi qeyd etməyə, bundan əlavə, ekinoksu müvafiq nəzəriyyəni təsdiqlətən amil kimi təqdim etməyə əsas verən…kosmik simvolizmdi." Usener və başqaları qeyd edirlər ki, xristianların bu günü bayram günü kimi seçmələrinin səbəbi qədim Roma bayramı olan Sol Invictusla üst-üstə düşməsidir. Lakin, müasir tədqiqatçı S. E. Hicmans qeyd edir ki, "Onlar öyrəndikdə ki, paqanlar həmin günü Sol Invictus doğum günü adlandırırlar, bu onları narahat etmədi və həmin günü Milad günü kimi seçmələrinə təsir etmədi."

Təxminən 386-cı ildə Yohannes Xrisostomos Antioxiyada mərasim keçirərək 25 dekabrı Şərq kilsələri təqviminə də uyğunlaşdırır, bundan əlavə, İsa nəzəriyyəsini (Luke 1:26) elan edərək, Zaxarilərin Kəffarə günü zamanı yerinə yetirdikləri və yəhudi təqvimi ilə Etanim və ya Tişri (Leviticus 16:29, 1 Kings 8:2) (sentyabrın sonu, oktyabrın əvvəlləri) dövrünə təsadef edən kəffarələrin tarixini əsas alaraq Yelezavetanın Vəftizçi İohanna hamiləliyinin altı ayının (Luke 1:10-13) Müjdə tarixi olduğunu bildirir. Sürüləri izləyən çobanlar haqqında bəhs edilərkən də "gecənin şaxtasında" ifadəsinin işlədilməsi (Genesis 35:19-21, Micah 4:88) də, Betleyem yaxınlığında Qurban məbədində çobanlıq edən bu şəxslərin Doğulma hadisəsinə məhz qışda şahid olduqlarını sübut edir.

XVIII əsrin əvvəllərində bəzi alimlər fərqli fikirlər səsləndirmişlər. İsaak Nyuton qeyd edirdi ki, Milad, xristianların Malachi 4:2-yə əsasən "Saleh Günəş" adlandırdıqları şəxsin doğumu və cənub gündönümünə uyğun gələn, romalıların bruma adlandırdıqları və 25 dekabrda qeyd etdikləri bayramdır. 1743-cü ildə alman protestant ziyalısı Pol Ernst Yablonski qeyd edirdi ki, Miladın tarixi, romalıların Dies Natalis Solis Invicti bayramına uyğunlaşdırılaraq 25 dekabrda təyin edilmişdir və bu əsl kilsənin paqanlaşdırılmasıdır. Həmçinin qeyd edilirdi ki, 274-cü ildə imperator Avrelian şəxsən Dies Natalis Solis Invicti bayram mərasiminə qatılaraq bu gün də xristianlar üçün əhəmiyyətli olan gündə bayramı təsis etmişdir. 1889-cu ildə Lui Düşen Milad təqviminin ənənəvi olaraq Müjdə təqvimindən doqquz ay sonra kimi hesablanmasını təklif etmişdir.

Yulian təqviminin tətbiqi

Rusiya, Gürcüstan, Ukrayna, Makedoniya, Montoneqro, Serbiya və Yerusəlim Yunan Patriarxlığı da daxil olmaqla Şərq Ortodoks milli kilsələri bayramı köhnə Yulian təqviminə əsasən qeyd edirlər. Köhnə Yulian təqviminə görə 25 dekabr beynəlxalq istifadədə olan Qriqori təqvimi ilə 7 yanvara təsadüf edir. Lakin, Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumınya, Antioxiya, İskəndəriyyə, Albaniya, Finlandiya və Amerika Ortodoks Kilsəsi də daxil olmaqla bir çox ortodoks xristianlar XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq əsasən Qriqori təqvimi ilə üst-üstə düşən Yenilənmiş Yulian təqvimindən istifadə edirlər. Şərq Xristianlığında bayramın qeyd edilmə tarixi 6 yanvar idi və indi də Erməni Qriqoryan Kilsəsi Miladı bu gündə qeyd edir və 6 yanvar Ermənistanda ictimai bayram günüdür.

Siyahı

 

Milad mövsümü bir çox xalqlar üçün ən çox pərakəndə satışın həyata keçirildiyi dövrdür. İnsanların bayram münasibətiylə hədiyyələr, bəzək əşyaları və digər məhsullar alması səbəbiylə həmin dövrdə satış kəskin şəkildə artır. ABŞ-də "Milad bazarlıq mövsümü" oktyabrın əvvəllərindən başlayır. Kanadada ticarətçilər Milad kompaniyalarına Hellouin bayramından (31 oktyabr) sonra başlayır və 11 noyabrda qeyd edilən Anım gününə kimi marketinq işləri görülür. Birləşmiş Krallıq və İrlandiyada Milad bazarlıq mövsümü noyabr ayının ortalarında, keçədə Milad işıqlarının yandırılmasından sonra başlayır. Hesablamalara görə, ABŞ-də bir şəxsin xərclərinin dörddə birini Milad bazarlığı ilə bağlı xərclər təşkil edir.

 

ABŞ Hesablama Bürosunun təqdim etdiyi rəqəmlərə görə 2004-cü ilin noyabrında ölkə üzrə $20.8 milyard olan ticarət dövriyyəsi Milad bazarlığı dövründə 54 faiz artaraq 2004-cü ilin dekabrında $31.9 milyard təşkil etmişdir. Digər ssektorlarda Milad öncəsi artım daha çox olmaqla, kitab mağazalarında 100 faiz, zinyət əşyaları mağazalarında isə 170 faiz təşkil etmişdir. Həmin il ABŞ-nin pərakəndə satış mağazalarında ticarət həcmi Miladdan əvvəlki iki ay ərzində 1,6 milyondan, 1Ş8 milyon dollara kimi yüksəlmişdir. İqtisadiyyatda artım hər il ABŞ-də 1.9 milyarddan artıq göndərilən Milad açıqcalarından və təkcə 2002-ci ildə ABŞ-də 20.8 milyarddan artıq satılmış təbii Milad ağaclarından da asılıdır. 2010-cu ildə Birləşmiş Krallıqda bayram bazarlığının təqribən dörddə biri onlayn həyata keçirilmiş və bu sahədə £8 milyard xərclənmişdir.

Bir çox qərb xalqlarında Milad günləri ilin digər günləri ilə müqayisədə ən zəif aktivliyə malik günlərdir və həmin günlərdə əksər kommersiya şirkətləri fəaliyyətini ya zəiflədir, ya da tamam dayandırır. 2004-cü il Milad Günü (Ticarət) Aktı İngiltərə və Uelsdə bütün böyük ticarət mərkəzlərinin fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Həmçinin Şotlandiyada da belə bir qanunun qəbulu gözlənilir. Film studiyaları Milad mövsümündə, Milad filmləri, fentezi filmləri və yüksək-tonlu dramalar da daxil olmaqla, Oskar mükafatı nominasiyalarına maksimum təsir gücünə malik yüksək büdcəli filmlər təqdim edirlər.

Bir iqtisadçının təhlili göstərir ki, Milad mövsümündəki yüksək xərclərə baxmayaraq, ortodoks mikroiqtisadiyyat nəzəriyyəsinə görə hədiyyə vermə adəti səbəbiylə bu xərclərin böyük bir hissəsi qayıtmayan xərclərdir. Bu xərclərin məbləği isə hədiyyə verənin verdiyi əşyanın qiymətindən asılı olur. Hesablamalar göstərmişdir ki, təkcə ABŞ-də 2001-ci ildə qayıtmayan xərclərin miqdarı $4 milyarddan artıq olmuşdur. Mürəkkəbləşdirici faktorlar da nəzərə alındıqda bu tədqiqat bəzən mikroiqtisadiyyat nəzəriyyəsinin qüsurlarının müzakirəsinə yola açır.

Milad bayramı bir çox mübahisələr və müzakirələrin mövzusu olmuşdur. Puritanların rəhbərlik etdiyi müzakirələr İngiltərənin Puritan Parlamenti tərəfindən idarə edildiyi dövrdə, İngiltərə hökmdarsızlığı zamanı başladılmışdır. Puritanlar xristianlığı paqanizm qalıqlarından təmizləmək istəyirdilər. Bu qısa zaman ərzində Puritan Parlamenti "Bibliyada əsası olmayan katolik bayramı" adı və israfçı və əxlaqsız adətlər bəhanəsiylə Miladın qeyd edilməsini ümumiyyətlə qadağan etmişdi. Koloniyalar Amerikasında 1659-cu ildə puritanlar Miladı qanundankənar elan etmişdirlər.

Bəzi xristianlar və Pat Robertsonun Qanun və Ədalət üçün Amerika Mərkəzi kimi təşkilatlar Milada qarşı hücumlar ("milad uğrunda müharibə" adıyla) baş verdiyini bəyan etmişdilər. Mübahisələr əsnasında Milad ağacları Bayram ağacları adlandırılmışdır. ABŞ-də "Miladınız mübarək" (Merry Christmas) məzmunlu bayram təbriklərinin "Bayramınız mübarək" (Happy Holidays) məzmunlu təbriklə əvəzlənməsi tendensiyası da vardır. Amerika Vətəndaş Azadlıqlarının Müdafiəsi Təşkilatı kimi bəzi qruplar, məktəblər və digər ictimai yerlərdə Milad təsvirlərinin yığışdırılması üşün məhkəmə işinin açılmasına nail olmuşdular. Bu cür qruplar iddia edirdilər ki, Milad təsvirləri və ənənələrinin bu cür təbliği ABŞ Konstitusiyasına İlk Düzəlişə qarşı olmaqla, ABŞ Konqresi tərəfindən əsası qoyulmuş milli din fikrini də təhdid edir. 1984-cü ildə ABŞ Ali Məhkəməsi, Potaket, Rod-Aylenddə Linç Donelliyə qarşı adlı məhkəmə işinə baxılmış və Milad təsvirlərinin İlk Düzəlişə zidd olmadığı qərarı verilmişdir.

2009-cu ildə Filadelfiya Federal Apelyasiya Məhkəməsi rayon məktəblərində Milad himnlərinin oxunmasına qoyulmuş qadağanı təsdiq etmişdi. Lakin ABŞ Ali Məhkəməsi bu qərarı rədd etmişdi. Milad mövzusu Böyük Britaniyada da kiçik müzakirələrə səbəb olmuşdur.

• İsanın doğulması
• Bakirə Məryəmin doğması
• Pasxa