1992–1993 Abxaziyada Müharibə: 1992-1993-cü illərdə Abxaziyada müharibə

  Əsas məqalə: Abxaziya tarixi
  Əsas məqalə: Suxumi iğtişaşları (1989)

Abxaziya Muxtar Sovet Sosialist Respublikasında siyasi vəziyyət, 1980-ci illərin sonlarından Sovet İttifaqından müstəqillik tələb edən bütün Gürcüstanda olduğu kimi gərgin idi və seperatçılıq getdikcə qızışırdı. 1989-cu ilin martında abxaz millətçiləri "Lıxnı Bəyannaməsi"ndə müstəqil Abxaziya Sovet Sosialist Respublikasının qurulmasını tələb edirdilər (onlar bu tələblərində 1925–1931-ci illərdə Gürcüstan SSR ilə konfederativ “Birlik müqaviləsi” bağlamış Abxaziya SSR-nin mövcudluğu presedentinə əsaslanırdılar). Bəyannaməni Abxaziya Dövlət Universitetinin rektoru imzalamışdı. Buna qarşı universitetin etnik gürcü tələbələri etiraza qalxdılar, lakin hərəkat Gürcüstan hökuməti tərəfindən qadağan edildi. Buna baxmayaraq, tələbələrin toplantısı etnik abxazların hücumuna məruz qaldı. Gürcüstan antisovet hərəkatı bu hadisədən hiddətləndi və tələbələrin Abxaziyanın ayrılmasına qarşı iddialarını Tiflisdəki bir neçə min gürcü nümayişçinin şüarlar siyahısına daxil etdi. Etirazlara cavab olaraq Sovet qoşunları Tiflisə yeridildi və nəticədə 9 aprel faciəsi baş verdi.

Gürcü və abxazlar arasında ilk qanlı qarşıdurma 1989-ci il iulun 16-17-si aralığında oldu. Qanlı toquşma universitet məsələsi üzərindən baş tutdu. Abxaziya Dövlət Universiteti 1978-ci ildə Abxaz separatçılarının tələblərinə qarşı güzəştlərin bir hissəsi olaraq yaradılmışdı və bu da öz növbəsində öz dilini və mədəniyyətini qorumaq üçün Gürcüstanda milli səfərbərliyi başlatdı. Universitetin üç bölməsi var idi – abxaz, gürcü və rus dili. Ancaq gürcü tələbələr dəfələrlə abxaz və rus müəllim və administrasiyasının ayrı-seçkiliyə yol verməsindən şikayət edirdilər. 9 aprel hadisələrindən sonra Abxaziya Dövlət Universitetində gürcü tələbələr aclıq aksiyasına başladılar və universitetin gürcü sektorunun Tbilisi Dövlət Universitetinin filialına çevrilməsini və filialın, faktiki olaraq, abxazlar deyil, gürcülər tərəfindən idarə olunmasını tələb etdilər. Subtropik Kənd Təsərrüfatı İnstitutun tələbə və müəllim heyətinin də qoşulduğu bu hərəkət Abxaziyada etnik gürcülərin daha böyük mədəni ayrılma və iki etnik qrup arasında daha aydın bölgü üçün başladılan kampaniyanın bir hissəsi idi. Abxaziyada iğtişaşlara səbəb olacağını bilən səlahiyyətlilər bu tələbi mayın 14-də təsdiq etdilər. Buna cavab olaraq abxazlar oturma aksiyası təşkil etdi. Moskvada SSRİ Ali Sovetin də Abxaziyanın Sovet siyasi təsir sahəsində olduğunu bildirərək, gürcülərin universitet qurmaq səlahiyyətinə sahib olmadığına qərar verən bir komissiya quruldu. Komissiya Abxaziya böyüklüyündə bir bölgənin iki universitetə ​​ehtiyacı olmadığı qənaətinə gəldi. Bundan əlavə, qurum gürcülərin mövcud dil sistemi altında ayrıseçkiliyə məruz qaldıqlarını iddia etmələrinə baxmayaraq, universitetə abxaz sektoruna nisbətən gürcülərin müraciətlərinin daha çox olduğunu bildirdi.

Universitetin qanuniliyinə qarşı çıxarılan qərara baxmayaraq, qəbul imtahanları 15 iyul tarixinə təyin edildi. Abxazların şəhərdə toplaşan gürcülərin izdihamının fotoşəklini çəkmək cəhdlərinin hadisələrə təkan verdiyi deyilir. Axşam saat 19:00-a qədər universitet hücum altında idi. İyulun sonlarında bir çoxu silahlı olan beş min abxazdan ibarət bir izdiham binaya basqın etdi. Gürcüstan imtahan komissiyasının bir neçə üzvü döyüldü, məktəb talan edildi.

Bu, hər iki tərəfin bir neçə gün davam edən silahlı döyüşlərdə iştirak etməsi nəticəsində daha çox itki və dağıntıya səbəb olan hadisələr silsiləsini başlatdı. Həmin axşam abxaz və gürcülər bütün Abxaziya və qərbi Gürcüstan ərazilərinə səfərbər olmağa başladılar. Abxaziyanın şimal-şərqindən olan etnik gürcü alt qrupu olan svanlar və Abxaziyanın Tkvarçeli şəhərindən olan abxazlar bütün gecə davam edən və ardından bir neçə gün davam edən atışmada toqquşdu. Bu vaxt əsasən Abxaziyanın cənubundakı Qali rayonu və Qərbi Gürcüstandan olan 25.000-ə qədər gürcü Oçamçiranın yanına toplaşdı. Sovet Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunları asayişi bərpa etmək üçün göndərildi və 17 iyul tarixin' qədər zorakılıqlar xeyli dərəcədə böyüdü.

 

İyul hadisələri ən azı 18 ölü və 448 yaralanmaya səbəb oldu, onlardan rəsmi məlumatlara görə 302 nəfəri gürcülər idi. Gürcüstanda millətlər arası zorakılığın ilk hadisəsi də qeyd edildi; Abxaziyada meydana gələn əvvəlki etiraz və nümayişlərdə heç kim zərər çəkməmişdi. Daxili İşlər Nazirliyinin qoşunlarının davamlı iştirakı bölgədə əmin-amanlığı təmin etsə də, zorakılıq baş verdi və Sovet hökuməti millətlərarası problemlərin heç birini həll etmək üçün addım atmadı.

Abxaziyada gərginlik yüksək olaraq qalırdı. 1990-cı il avqustun 25-də Abxaziya Ali Soveti Gürcüstan qanunlarına məhəl qoymayaraq "Abxaziyanın Dövlət Suverenliyi haqqında Bəyannamə"ni qəbul etdilər. Elə həmin gün Ali Sovet Abxaziyanın Sovet İttifaqı daxilində tam bir ittifaq respublikası olduğunu elan etdi. Bu hərəkət gürcülərin abxazların bölgənin əsl sakinləri olmadığına dair ittihamları ilə qarşılandı. Bu 1950-ci illərdə gürcü alimləri tərəfindən ilk dəfə irəli sürülmüş, lakin heç bir ciddi akademik və ya tarixi əsası olmayan bir iddia idi. 1990-cı ilin oktyabrında millətçi koalisiyanın qələbəsi daha da böyük problemlərə səbəb oldu, çünki Gürcüstan Ali Sovetinin yeni seçilmiş sədri Zviad Qamsaxurdiya ölkədə qeyri-gürcü əhalisinin muxtariyyətini azaltmaq istəyidiyini açıq şəkildə bildirmişdi. Lakin bu məqamda Gürcüstan hakimiyyəti Abxaziyada effektiv bir şəkildə dayanmışdı: Abxaziya Gürcüstanın qalan hissəsinin boykot etdiyi 17 Mart 1991-ci ildə Sovet referendumunda iştirak etdi, bölgənin qeyri-gürcü əhalisi də (başqa bir muxtar bölgə – Cənubi Osetiya ilə birlikdə) öz növbəsində Gürcüstan) öz növbəsində, 9 aprel 1991-ci ildə müstəqillik referendumunu boykot etmişdi.

1991-ci ilin avqustunda seçki ərazilərini etnik cəhətdən bölüşdürən, 1991-ci il seçkilərinin də bu format altında keçirildiyi, çox uzun müddət davam etməyən güc bölgüsü sazişi qəbul edildi, lakin Gürcüstanda Qamsaxurida hökumətinin dağılması və Eduard Şevardnadzenin Qamsaxuridanınimzaladığı sazişlərə hörmətsizlik edərək onu delegitimləşdirmək səyləri və Abxazların davam edən Gürcüstan vətəndaş müharibəsindən istifadə etmək istəklərindən sonra bu dağıldı. Beləliklə, 23 iyul 1992-ci ildə Abxaziya Ali Soveti Gürcüstanla müqavilə birliyində olsa da, Abxaziyanı suveren dövlət adlandıran 1925-ci il konstitusiyasını yenidən qəbul etdi. Gürcüstan avqustun 14-də hərbi əməliyyata başladı. Yaranan müharibə 1993-cü ilin sentyabrına qədər davam etdi və indiyə qədər də yaşanan gürcü-abxaz münaqişəsinə səbəb oldu.

1992-93-cü illər Abxaziya müharibəsindən əvvəl ərazidə əhalinin təxminən yarısını gürcülər, beşdə birini isə abxazlar təşkil edirdilər. Bunun əksinə 1926-cı ildə iki xalq təxminən balanslaşdırılmış saya malik idi, yerdə qalan əhali isə ruslar, ermənilər və yunanlardan təşkil olunmuşdu. Genişmiqyaslı gürcü və erməni köçləri tədricən bu xalqların sayının dəfələrlə artmasına səbəb olsa da, 1989-cu ilin nəticələrinə görə abxaz əhalinin sayı heç iki dəfə də artmamışdı: gürcü əhalinin sayı dörd dəfə artaraq 67,494-dən 239,872-ə çatmış, erməni əhalinin sayı iki dəfə artmış, rus əhalinin sayı isə altı dəfə artmışdı.

Gürcülərin Abxaziyaya müdaxiləsi

 

1992-ci ilin iyun ayında muxtariyyət ərazisində gərginlik Abxaz silahlılarının Suxumidəki hökumət binalarına hücum etməsi ilə kritik bir mərhələyə yaxınlaşdı. 1992-ci iyulun 23-də Abxaziya hökuməti bölgənin müstəqilliyini elan etdi. Amma respublika beynəlxalq səviyyədə tanınmadı. 1992-ci il avqustun 14-də Gürcüstan polisi və Milli Qvardiya bölmələri Abxaziya üzərində hökumətin nəzarətini bərpa etmək üçün respublika ərazisinə yeridildi. Bəzi məhkumlar Abxaziyada döyüşmək şərti ilə sərbəst buraxıldıqları üçün Gürcüstan qoşunlarının sıraları qismən "həbsxanaları boşaltmaqla" dolduruldu. Elə həmin gün aktiv döyüş əməliyyatları başladı. 1992-ci il avqustun 18-də separatçı hökumət Suxumidən Qudautaya qaçdı. Gürcüstan hökumət qüvvələri tez bir zamanda Abxaziyanın böyük bir hissəsinə nəzarəti bərpa etdi.

1992-ci il avqustun 22-də Qafqaz Dağ Xalqları Konfederasiyası, prezidenti Musa Şanibov və parlamentin sədri İyusup Soslanbekovun müraciətini nəşr edildi:

"Gürcü işğalçı ordusunu suveren Abxaziya ərazisindən çıxarmaq üçün başqa bir yol olmadığına görə və Qafqaz Dağ Xalqları Konfederasiyasının 10-cu iclasının qərarını həyata keçirmək üçün əmr edirik:

1. Konfederasiyanın bütün qərargahları təcavüzkarı hərbi yolla əzmək üçün könüllüləri Abxaziya ərazisinə göndərməlidirlər.
2. Konfederasiyanın bütün hərbi birləşmələri onlara qarşı çıxan hər hansı bir qüvvəyə qarşı hərbi əməliyyatlar aparmalı və istənilən üsulla Abxaziya ərazisinə daxil olmağa çalışmalıdırlar.
3. Tbilisini fəlakət bölgəsi elan etmək. Bu zaman terror aktları da daxil olmaqla bütün metodlardan istifadə etmək.
4. Konfederasiya ərazisindəki bütün etnik gürcüləri girov götürmək.
5. Gürcüstana gedən bütün növ yüklərin qarşısı alınır.

Avqustun 25-də Gürcüstan qüvvələrinin hərbi komandiri Giorgi Karkaraşvili televiziya ilə Gürcüstan qüvvələrinin əsir götürməyəcəyini bildirdi. Abxaziyanın mülki əhalisinə heç bir zərər verilməyəcəyini və sülh danışıqlarının aparılacağını vəd etdi. Separatçılara sülh danışıqları uğurlu olmayacağı təqdirdə və 100.000 gürcü öldürülərsə, Ardzinbanı dəstəkləyən qalan 97.000 etnik abxazın həlak olacağını xəbərdar etdi. İddialara görə, Karkaraşvili daha sonra Abxaz lideri Vladislav Ardzinbanı abxazları gələcək nəsillərsiz qoyacaq hərəkətlər etməməklə hədələdiyi və beləliklə gələcək ölümlərə görə məsuliyyəti şəxsən Ardzinbanın üzərinə qoyduğu deyilirdi. Daha sonra onun çıxışı separatçılar tərəfindən təbliğat və öz hərəkətlərinə haqq qazandırmaq üçün istifadə edildi. Later, his speech was used by the separatists as propaganda and to justify their own actions.

Hər iki tərəfdən vəhşiliklərlə müşayiət olunan əhəmiyyətli bir etnik təmizlənmə baş verdi abxazların Gürcüstanın nəzarətindəki ərazilərdən köçürülməsi və əksinə. Abxaziyanın hər yerində girov götürülmə və digər humanitar qanun pozuntuları ilə yanaşı bir çox insan haqları pozuntuları, əsasən talan, təcavüz və digər qanunsuz hərəkətlər edildi.

Avqustun 26-da Abxaziya uğrunda döyüşən silahlı çeçenlər Valeriya Maliuku gürcülərə qarşı mülayim davrandıqlarına görə Eşeradan qovuldular. Elə həmin gün gürcü yeniyetmələrə təcavüz edildi və abxaz silahlıları ilə birlikdə Ordjonikidze kəndində gürcü mülki şəxslərə qarşı vəhşiliklər törədildi.

Suxumini aldıqdan sonra gürcü qüvvələri (Mxedrioni hərbçiləri də daxil olmaqla) "amansız, etnik əsaslı qırğın, talan, hücum və qətllərlə" məşğul oldular. Talana əlavə olaraq Abxaz mədəniyyət, incəsənət, tarixi abidələri, bəzi məlumatlara görə qəsdən hədəf alınaraq məhv edildi. Universitet binaları ciddi zərər gördü, muzeylər və digər mədəniyyət kolleksiyaları qarət edilib dağıdıldı. Nadir fonda malik Abxaziya milli arxivləri Gürcüstan qoşunları tərəfindən yandırıldı, bildirildi ki, yerli yanğınsöndürənlər alovu söndürməyə çatmadılar və yaxud çalışmadılar. Suxumidən olan Abxaziyalı bir qaçqın ailəsi sərxoş gürcü əsgərlərinin avtomatik silahdan atəş altında mənzilə soxulduqlarını və "Suxumini gürcü şəhəri olduğuna görə oranı əbədi tərk etmələrini" tələb etdiklərini iddia etmişdilər. Ailənin dediyinə görə, gürcü əsgərləri bütün qiymətli zinət əşyalarını oğurlamış, evin kişisinə hücum çəkmiş və sonra bütün ailəni küçəyə atmışdılar. Eyni şahidlər döyüşlərin bir neçə gün əvvəl başa çatdığını bildirsə də, qadınlar və yaşlı insanlar da daxil olmaqla küçələrdə topa şəklində Abxaz mülki vətəndaşlarınının cəsədlərini gördüklərini bildirirdilər.

Münaqişənin bu mərhələsinin sonunda gürcü ordusu Abxaziyanın böyük hissəsini nəzarət altına almışdı. Abxaziya qüvvələri Oçamçır rayonu və Tkvarçeli rayonunun bir hissəsində mühasirəyə alındı, Qudautadakılar isə Qaqra və Suxumidəki gürcü birlikləri arasında sıxışdırıldı.

Atəşkəs və Qaqranın düşməsi

 

1992-ci il sentyabrın 3-də Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Gürcüstan və abxaz separatçıları arasında, gürcü silahlı qüvvələrini Qaqra şəhərini boşaltmağa məcbur edən anlaşma imzalandı. Bu anlaşma Qudautada qrarlaşmış abxaz separatçılarının şəhərə hücumuna şərait yaratdı. Tezliklə Şavnabada, Avaza və Ağ qartal batalyonları (tanklar və ağır texnika ilə birgə) da daxil olmaqla gürcü silahlı qüvvələri şəhəri tərk etdi. Yalnız kiçik silahlı qüvvələr (Qaqradan olan gürcülərdən təşkil edilmiş könüllü dəstələri) şəhərdə qaldı. Lakin, 1 oktyabrda abxaz tərəfi anlaşmanı pozaraq Qaqra üzərinə geniş ölçülü hücum əməliyyatına başladı. Yaxşı təşkil edilmiş hücum əsasən çeçen (Şamil Basayevin rəhbərliyi altında) və Şimali Qafqaz silahlıları tərəfindən gerçəkləşdirilmişdir. Onlar T-72 tankları, BM-21 Qrad qurğuları, Su-25 qırıcı təyyarələri və helikopterlərlə təchiz edilmişdi. Kiçik gürcü hərbi birləşmələri əvvəlcə Qaqranın ətraf ərazilərinə (Leselidze və Kolxida) nəzarəti itirmiş, 1 oktyabrda isə şəhər mərkəzində tamamilə məhv edilmişdir. Abxaziya və Şimali Qafqaz qüvvələri oktyabrın 2-də olan hücumla Qaqranı tam ələ keçirdilər. Rusiya donanması Qaqra yaxınlığında dəniz limanını mühasirəyə almağa başladı. Mühasirədə dəniz gəmiləri: "SKP-Bezukoriznenniy", "KIL-25", "BTH-38", "BM-66", "Qolovin", "Landing 345", "Aviation 529" ("SU-25", "SU -27 ")," MI və Anti-Təyyarə 643" iştirak edirdi. Alaylara komandanlıq edən Rusiya Federasiyası Müdafiə nazirinin birinci müavini Q. Kolesnikov Qaqranın işğalında iştirak etmişdir. Rusiyanın "Don" tankeri separatçıların nəzarətindəki Qudautaya 420 ton yanacaq çatdırdı.

Minlərlə gürcü əsgəri və mülki şəxs Gürcüstan ərazisinə keçə bilmədi və məcbur qalaraq Rusiya ərazisinə adlayaraq şimaldan qaçdı. Şəhərin işğal edilməsindən sonra burada yaşayan gürcü əhali işğalçılar və onların tərəfdarlarının əklinə keçmişdir. İlk genişmiqyaslı qırğın və etnik təmizləmə məhz Qaqranın işğalı zamanı həyata keçirilmişdir. Bu işğal nəticəsində ümumilikdə 429 nəfər etnik gürcü öldürüldü.

Silahlılar tərəfindən ələ keçirilmiş qadınlar və qızlar təcavüz və işgəncələrə məruz qalmışlar. Oktyabr gücumu zamanı Qaqrada yaşamış yaşlı bir gürcü qadını qeyd edir: “Onlar kor kişi və həmişə onunla qalan qardaşını gətirərək süngü ilə döyməyə, “it” adlandırmağa başladılar. O, yerə yıxıldı. Mən çoxlu qan gördüm. Əsgərlərdən biri dedi ki, “Biz səni öldürmək istəmirik, de görək qızların hardadı?” Mən onlara dedim ki, onun qızı yoxdur.”

Mənim həyat yoldaşın Serqonu sürüyərək ağaca bağladılar. Zoya Tsvizba adlı abxaz qadın nimçədə çoxlu duz gətirərək həyat yoldaşımın bədənində yaralar açmağa, daha sonra isə duzu həmin yaralara çəkməyə başladı. Onlar təxminən on dəqiqə bu şəkildə işgəncə verdilər. Daha sonra gənc gürcü oğlanı (daha sonra onu da öldürdülər) traktorla quyu qazmağa məcbur etdilər. Onlar mənim həyat yoldaşımı bu quyuya yerləşdirdilər və diri-diri basdırdılar. Yeganə xatırladığım odur ki, tamamilə torpağın altında qalmamışdan əvvəl o dedi ki, “Dali, uşaqların qeydinə qal!"

Qaqranın işğalından sonra, işğalçılar soyqunçuluğa, vaxtında şəhəri tərk edə bilməyən və əsir düşən insanlara qarşı təcavüz və işgəncələrə başladılar. 1 oktyabr 5:00 pm-də mülki əhali (təxminən 1000-1500 nəfər) həbs edilərək Qaqranın mərkəzindəki futbol stadionuna gətirildi. 6 oktyabrda 50 nəfər elektrik dirəklərindən asılmış vəziyyətdə tapıldı. Bundan sonra stadionda həbs edilmiş uşaqlar, yaşlılar qadınlar və kişilər güllələnərək yaxınlıqda qazılmış kütləvi məzarlıqlara atıldı. 2001-ci ildə Vladimir Putin çeçen yaraqlılarına qarşı mübarizədə Gürcüstanın kömək etməsindən danışarkən bu hadisəni xatırladıb: "Gürcüstan hakimiyyəti, çeçen terrorçularının Abxaziya böhranı dövründə gürcülərin başlarını futbol topu kimi istifadə etdiyini unutmuş kimi görünür. Bəli, təəssüf ki, bu bir həqiqətdir".

Bölgədəki rus hərbi qüvvələri tərəfindən böyük ölçüdə dəstəklənən Abxaziya silahlıları Qaqra, Qudauta (keçmiş rus hərbi bazasının yerləşdiyi yer) və Tkvarçeli üzərində nəzarəti ələ keçirdikdən sonra sürətlə Suxumiyə yaxınlaşmağa başladılar.

Bölgədən çıxarılan gürcülər quru sərhədindən Rusiyaya qaçdılar və ya Rusiya Hərbi Dəniz Qüvvələri tərəfindən evakuasiya edildilər.

Abxazların Eşera, Tamişi, Kamani və Şromaya hücumu

Qumista çayı boyunca (Suxuminin şimalında və şərqində) etnik gürcülər tərəfindən sıx məskunlaşan Acadara, Kamani və Şroma kimi kəndlər strateji cəhətdən əhəmiyyətli mövqedə yerləşirdilər. Məhz bu kəndlərin ərazisindən hərbi texnikanın Abxaziyanın paytaxtı Suxumiyə daxil olması üçün ən əlverişli yol yerləşirdi. Qərbdən Suxumiyə uğursuz hücum cəhdindən sonra Abxaz birləşmələri və müttəfiqləri diqqətlərini Suxuminin şimal və şərq tərəflərinə yönəltdilər. Separatçılar əsas qüvvələrini şimal xətti boyunca yerləşdirdilər. İyulun 4-də Qafqaz Dağlı Xalqları Konfederasiyası, abxaz birlikləri və erməni Baqramyan batalyonu Rusiya hərbi-dəniz qüvvələrini Tkuarçal şəhərinə daşımaq adı ilə Suxuminin şimal rayonlarına basqına başladılar. Gürcü birləşmələri və yerli əhalidən toplanmış könüllülər (həmçinin Ukrayna millətçi təşkilatlarının (UNA-UNSO) üzvlərindən təşkil olunmuş könüllülər də gürcülərin tərəfində döyüşürdü) Şroma, Tamişi və Kamani kəndlərində gözlənilməz halla qarşılaşdılar.

5 iyulda intentiv döyüşlərdən sonra Gürcüstan ordusu bir neçə saat ərzində 500-dən çox insan itirdi. İyulun 9-da Kamani kəndi separatçılar və onların Şimali Qafqazdan olan müttəfiqlərinin əlinə keçdi. Kamani kəndində əsasən etnik svanlar (gürcülərin subetnik qrupu) və kəndin mərkəzində yerləşən Müqəddəs Georgi kilsəsində yaşayan ortosoks rahibələri yaşayırdılar. Kəndin ələ keçirilməsindən sonra separatçılar kənd sakinlərini (qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla) tamamilə məhv etmiş, Müqəddəs Georgi kilsəsini isə qan gölünə çevirmişlər. Ortodoks rahibləri Yuri Anua və Andrianın gözləri önündə rahibələr zorlanmış və öldürülmüşdür. Daha sonra hər iki rahib kilsədən çölə çıxarılaraq onlardan bütün separatçı qüvvələr qarşısında Abxaziyanın kimə məxsus olması soruşulmuşdur. Rahiblər Abxaziya torpağının nə gürcülərə, nə də abxazlara deyil, Tanrıya məxsus olduğunu dedikdən sonra öldürülmüşlər. Onlarla bir yerdə başqa bir rahib də öldürülmüşdür. Etnik mənşəcə abxaz olan bu rahib digər iki rahibi öldürməkdən imtina etdiyinə görə güllələnmişdi. Kamani qırğını zamanı təxminən 120 mülki şəxs qətlə yetirilmişdir.

Suxuminin bombardmanı və mühasirəsi

 

1992-ci ilin dekabrında Abxaz qoşunları Gürcüstan hökumətinin nəzarətində olan Suxumi şəhərini atəşə tutmağa başladılar. 1993-cü il martın 4-də Gürcüstan Dövlət Şurasının rəhbəri Eduard Şevardnadze şəhərdəki müdafiə əməliyyatlarına nəzarəti ələ almaq üçün bölgənin paytaxtına gəldi. İqtisadiyyat naziri Beslan Kobaxia Qoga Xaindrava ilə danışıqlar zamanı Suxumiyə gəldi. Kobaxiyaya görə, Şevardnadze də eyni şeyi edərsə, separatçıların lideri Ardzinba istefaya gedəcək. O, Qaqradakı vandalizmi dəstəkləmədiyini və Abxaziyanın heç bir zaman Gürcüstandan ayrılma niyyətini rəsmi olaraq qəbul etmıyıcıyini qeyd etdi. Gürcüstan Hərbi Qüvvələrinin baş komandanı olaraq Eduard Şevardnadze "Oçamçira və Suxumi bölgələrinin müdafiəsinə dair tədbirlər haqqında" əmr verdi: "Müxtəlif ölkələrin hərbi birləşmələri Qudauta və Qumista bölgəsində cəmləşir. Bizdə bu qüvvələrin Suxumini ələ keçirmək və bütün Gürcüstana xaos və qarışıqlıq gətirmək kimi ciddi hədəflərinin olduğu barədə məlumatlar var". Fevralın 10-da Şevardnadze Quram Qabiskirianı Suxuminin meri təyin etdi. Bu arada, Gürcüstan parlamenti Rusiyanı Gürcüstana təcavüzdə günahlandıran və bütün Rusiya hərbi qüvvələrinin Abxaziya ərazisindən çıxmasını tələb edən rəsmi bir bəyanat verdi.

1993-cü il martın 16-da səhər saat 6-da və 9-da Abxaziya və Qafqaz Dağlı Xalqları Konfederasiyası qüvvələri Suxumidə kütləvi qırğın və mülki şəxslər arasında ağır itki ilə nəticələnən genişmiqyaslı hücuma başladılar. Gecə saat 2-də Abxaziya tərəfi Qumista çayı və Suxumidə gürcü mövqelərini artilleriya bombardmanlarına başladı. Ertəsi günün səhəri və günün ikinci yarısında bir neçə Rusiya Su-25 qırıcı təyyarəsi Suxumiyə hücum etdi. Abxaziya döyüşçüləri və QDXK-nın könüllülərinin keçirdiyi əməliyyata Rusiya xüsusi dəstəsi rəhbərlik edirdi. Onlar Qumista çayını keçib Açadaranın bir hissəsini ələ keçirdilər, ancaq Gürcüstan qüvvələri onların irəliləyişini dayandırmağa müvəffəq oldular.

Mayın 14-də qısa müddətli atəşkəs imzalandı. İyulun 2-də Rusiya donanması gəmisi Tamişi kəndinə yaxın olan əraziyə 600 nəfər donanma "desant"ı çıxardı. Bölgədə gürcü qoşunları ilə şiddətli döyüşə başladı. Bu döyüşdə hər iki tərəfdən bir neçə yüz öldürülən və yaralanan olduğundan, müharibənin ən qanlı döyüşlərindən sayılır. İlkin uğursuzluqlara baxmayaraq, Gürcüstan qüvvələri mövqelərini geri almağa müvəffəq oldular. İyul ayında Rusiya qüvvələri, Abxaziya hərbi və QDXK könüllüləri Suxumi rayonunun Axalşeni, Quma və Şroma kəndlərini ələ keçirdilər. Ən şiddətli döyüşlər Gürcüstan Milli Qvardiyası və silahlı gürcü könüllülərindən ibarət batalyonlar tərəfindən müdafiə olunan Kamani kəndində oldu. Növbəti iki gün ərzində abxazlar Kamaninin mülki əhalisinə qarşı sistematik işgəncə, təcavüz və qətl aktları törətdilər.

Bundan sonra Abxaziya separatçıları demək olar ki, bütün strateji yüksəklikləri ələ keçirərək Suxumini mühasirəyə almağa başladılar. Qısa müddətdən sonra Abxaziya Gürcüstan Müdafiə Şurasının sədri Tamaz Nadareişvili səhhəti ilə əlaqədar istefa verdi və onun yerinə Gürcüstan Parlamentinin üzvü Ziuli Şartava keçdi.

1993-cü il avqustun 15-də Yunanıstan hökuməti müharibə şəraitində olan Abxaziyadan qaçmağa qərar verən 1015 yunanı evakuasiya edərək “Qızıl yun əməliyyatı” adlı bir humanitar əməliyyat həyata keçirdi.

Eynilə, 1992-ci ildə 170 nəfər Abxaziya estonları Estoniya hökuməti tərəfindən üç təyyarə reysi ilə respublikadan evakuasiya edildi (başqa bir məlumata görə, müharibə əsnasında 400-ə yaxın eston Estoniyaya qaçmışdı).

Suxuminin işğalı

  Əsas məqalə: Suxumi döyüşü

 

Rusiyanın vasitəçiliyi ilə 27 iyulun 27-də Soçidə daha bir atəşkəs razılaşması əldə edildi. Bu atəşkəs Abxaziya separatçıları müqaviləni pozduqları günə yəni, (Gürcüstanın müqavilənin şərtlərinə əməl etməməsini bəhanə gətirərək) Suxumiyə doğru genişmiqyaslı hücuma başladığı 16 sentyabr tarixinədək davam etdi. Hücum zamanı Rusiyaya məxsus MiQ-29 təyyarələri Suxumi və gürcü kəndləri daxil Qumista çayı boyunca yerləşən gürcü yaşayış məskənlərinə vakum bombaları yağdırdı. Rusiyalı jurnalist Dmitri Xolodov Suxuminin işğalından əvvəl şəhərdə idi. O, şəhərin dəfələrlə Rusiya qüvvələri tərəfindən ağır silahlarla atəşə tutulduğunu və bunun mülki itkilərə səbəb olduğunu bildirmişdi.

Rusiyanın iştirakı ilə atəşkəs və Gürcüstan-Abxaziya münaqişəsinin tənzimlənməsi haqqında prinsiplər imzalanmışdır. Razılaşmaya əsasən Gürcüstan tərəfi ağır artilleriyanı, tankları və canlı hərbi qüvvənin böyük hissəsini Suxumidən çıxarmağa başladı. Abxaz separatçıları müttəfiqləri ilə şəhərə hücum və ağır bombardmanın təşkili haqqında razılaşma əldə etmişdi. Öz növbəsində Gürcüstan tərəfi Rusiyaya bəyan etdi ki, əgər gürcülər Suxumidən ordu çıxarılmasını tamamilə başa çatdırsalar, bu zaman şəhərə hücum edilə və ya bombardman təşkil oluna bilməz. Gürcü hərbi qüvvələri tankları ilə birgə Rusiya hərbi gəmiləri vasitəsiylə Poti şəhərinə daşındı. Şəhər tamamilə hərbi baxımdan müdafiəsiz hala gətirildi. Mülki əhali isə şəhərdə yaşamağa davam edirdi, hətta sentyabrın 1-də bütün məktəblər yenidən fəaliyyətə başladı. Məcburi köçkünlərin böyük bir hissəsi yenidən öz evlərinə qayıtdılar və Suxumidə həyat öz axarına qayıtdı. Şevardnadzenin sözlərinə görə, o Yeltsinə və Rusiya qarantiyasına inanmış, buna görə də insanlardan evlərinə qayıtmağı xahiş etmişdi. Lakin, 16 sentyabr saat 8 am-də abxaz separatçıları Şimali Qafqaz könüllüləri, kazaklar və Rusiya xüsusi xidmət orqanı döyüşçüləri ilə birgə Suxumiyə hücuma başladılar.

12 günlük gülləbərandan əvvəl bir neçə gün mühasirə altında olan şəhərin ətrafında intensiv döyüşlər baş verdi və hər iki tərəf ciddi itkilər verdi. Şəhərdə qalan gürcülər ağır artilleriya silahları qarşısında yalnız tüfənglər və AK 47-lərlə müdafiə olunmağa məcbur idilər. Suxumidəki teatr aktyorları birliyi şəhərdə separatçılara qarşı mübarizə aparan digər vətəndaşlarla birlikdə döyüşlərə qoşulmuşdu. Şəhər Rusiya hərbi hava qüvvələri və separatçıların artilleriyası tərəfindən amansızcasına bombalanırdı. 27 sentyabrda şəhər separatçılar tərəfindən ələ keçirildi, Qafqaz Dağlı Xalqlaı Konfederasiyası və Rusiya birlikləri Abxaziya Hökumət Evini ələ keçirdilər. Müharibə zamanı mülki əhaliyə qarşı ən qorxunc qırğın Suxuminin işğalından sonra bu şəhərdə həyata keçirildi. Şəhərin işğalı zamanı abxaz separatçıları küçələrdə 1000-ə qədər adamı öldürmüşdülər. Şəhərdə tələyə salınmış mülki vətəndaşlar evlərindən, zirzəmilərindən və saxlanclarından çıxarılaraq əsir alınmışdır. İşğal ərəfəsində şəhəri tərk etməkdən imtina edən Abxaziya hökumətinin ali idarə heyəti məhkəməsiz ittiham edilərək güllələnirlər: Abxaziya Nazirlər Sovetinin sədri Jiuli Şartava, Dövlət müşaviri Vaxtanq Gegelaşvili, Nazirlər Şurasının əməkdaşı Sumbat Saakyan, Sənaye naziri Raul Eşba, Suxumi icra başçısı Quram Qabiskiriya, Mətbuat Şurasınəın rəhbəri Aleksandr Berulava və başqaları.

İşğaldan sonra Şevardnadze Suxuminin əhalisinə radio ilə müraciət etdi:

Hörmətli dostlar, Suxumi və Gürcüstan vətəndaşları! Gürcüstan ən çətin günlərlə üzləşir, xüsusilə Suxumi. Separatçılar və xarici işğalçılar şəhərə daxil oldular. Cəsarətinizlə fəxr edirəm ... Separatçılar və fürsətçilər tarix tərəfindən mühakimə olunacaq ... Gürcülərin bu Gürcüstan şəhərində yaşamalarını istəmirlər. Onların çoxu Qaqra faciəsini burada təkrarlamaq xəyallarını qurur ... Bilirəm ki, qarşılaşdığımız çətinliyi başa düşürsünüz. Vəziyyətin nə qədər çətin olduğunu bilirəm. Bir çox insan şəhəri tərk edib, ancaq siz Suxumi və Gürcüstan üçün burda qalırsınız .... Sizi, Suxumi vətəndaşlarını, döyüşçüləri, zabitlərini və generallarını çağırıram: Mən indi sizin vəzifənizdə olmağın çətinliyini başa düşürəm, amma geri addım atmağa haqqımız yoxdur, hamımız öz yerimizi tutmalıyıq. Şəhəri möhkəmləndirməli və Suxumini xilas etməliyik. Sizə demək istəyirəm ki, hamımız - Abxaziya Hökuməti, Nazirlər Kabineti, cənab Jiuli Şartava, həmkarları, Suxuminin şəhər və regional rəhbərliyi hərəkətə hazırıq. Düşmən bizim hazır olduğumuzdan xəbərdardır, buna görə də sevimli Suxumimizi məhv etmək üçün ən qəddar şəkildə mübarizə aparır. Sizi barışıq, möhkəmlik və özünüzü idarə etməyə çağırıram. Düşmənimizi layiq olduqları kimi küçələrimizdə qarşılamalıyıq.

 

1994-cü ildə ABŞ Dövlət Departamentinin Ölkə Hesabatlarında insan haqlarının kütləvi şəkildə pozulması səhnələri də təsvir edilmişdir:

Abxaziya separatçı qüvvələri, Gürcüstan mülki əhalisinə qarşı geniş vəhşiliklər törətmiş, bir çox qadın, uşaq və qızı öldürmüş, bəzilərini girov götürülmüş və başqalarına işgəncə verilmişdi .... Abxaziya tərəfindən ələ keçirilmiş ərazidə qalan çox sayda gürcü mülki vətəndaşı da öldürülmüşdü...

Başqa millətlər də əziyyət çəksə də, separatçılar əksəriyyəti gürcü olan əhaliyə qarşı terror saçmağa başladılar. Çeçenlərin və Rusiya Federasiyasından olan digər Şimali Qafqazlıların yerli Abxaziya qüvvələrinin vəhşi hərəkətlərinə qoşulduqları bildirildi .... Abxaziyadan qaçanlar, yaşlarına və cinslərinə əhəmiyyət vermədən mülki şəxslərin öldürülməsi də daxil olmaqla onlara qarşı son dərəcə vəhşilik iddiaları ilə çıxış etdilər. Abxaziyanın nəzarətində olan ərazidən çıxarılan meyitlərdə dəişətli işgəncə əlamətləri görsənirdi ("Human Rights Watch"a təqdim edilən dəlillər ABŞ Dövlət Departamentinin bəyanatını dəstəkləyir)

Şəhərə hökumət qüvvələrinə dəstəyə gələn Eduard Şevardnadze ölümdən son anda qurtularaq şəhəri tərk etdi. Tezliklə Abxaziya qüvvələri və Dağlı Xalqları Konfederasiyası könüllüləri bütün Abxaziya ərazisini işğal etdilər. Yalnız Kodori dərəsi Gürcüstanın nəzarətində qaldı. Gürcüstan qüvvələrinin ümumi məğlubiyyəti, Gürcü əsilli əhalinin etnik təmizlənməsi ilə müşayiət olundu. Müharibə və onu müşayət edən etnik təmizləmə nəticəsində Gürcüstanın müxtəlif ərazilərində, xüsusilə Sameqreloda (Minqreliya) (112,208; BMQAK, iyun 2000) 200.000-250.000 məcburi köçkün məskunlaşmışdır. Tbilisidə və ətraf ərazilərdə qaçqaınlar yüzlərlə yataqxana, otel və tərk edilmiş Sovet kazarmalarında müvəqqəti məskunlaşmışlar. ŞQXK-nın çeçen yaraqlıları daha sonra Rusiya ilə Birinci Çeçenistan müharibəsində iştirak etmək üçün Abxaziyanı tərk etdilər.

Müharibənin ağır fəsadlarını yaşamış gürcü qadınları Rusiya kinorejissoru Andrey Nekrasovla müsahibədə həmin günləri belə xatırlayırlar:

Abxazlar bizim evə girdilər, məni və yeddi yaşlı oğlumu bayıra çıxardılar. Bizi diz çökməyə məcbur etdilər və gözümün qarşısında oğlumu güllələdilər. Daha sonra onlar məni saçlarımdan tutaraq sürüdülər. Abxaz əsgərləri məni aşağı baxmağa məcbur etdilər; orada üç cavan oğlan və bir neçə yaşlı qadın çılpaq şəkildə suyun ortasında dayanaraq ağlayırdılar. Abxaz separatçıları isə öldürdükləri insanların cəsədlərini dəfn edirdilər. Daha sonra əsgərlərdən biri qranat atdı bir yerə toplanmış çoxlu adamı öldürdü. Məni yenidən ölülərin yanında diz çökməyə məcbur etdilər. Əsgərlərdən biri düz mənim yanımda ölünün gözlərini bıçaqla çıxardı. Daha sonra, o, həmin gözləri mənim dodaqlarıma və üzümə sürtməyə başladı. Mən daha dözə bilmədim və huşumu itirdim. Özümə gələndə gördüm ki, məni çoxlu ölülərin arasında ataraq çıxıb gediblər.

Suxumi döyüşünün son günlərində Abxaz seperatçıları "Transair Georgia"ya məxsus üç gürcü mülki təyyarəsini vuraraq 136 nəfəri qətlə yetirdilər (sərnişinlərin bəziləri gürcü əsgərləri idi).

Döyüşün son saatlarında çox sayda gürcü mülki və hərbi qulluqçu Rusiya gəmiləri tərəfindən təxliyə edilmişdi.

Qaçqın köçü

Suxuminin işğalından sonra minlərlə qaçqın Qali, Oçamçira və Suxumi rayonundan qaçmağa başladı. Kodori dərəsindəki yolda qar və şaxtadan qaçqın düşənlərin vəziyyəti daha da ağır oldu. Gürcüstan hakimiyyəti bölgədə qalan bütün mülki şəxsləri evakuasiya edə bilmədi (əvvəllər bir çox insan Suxumidən Rusiya donanması tərəfindən, təyyarələr və yük gəmiləri ilə Ukraynaya təxliyə edildi). Qaçqınlar Kodori dərəsindən keçərək Abxaziya separatçı qüvvələri tərəfindən blokadaya salınan Qali rayonunu vasitəsi ilə Gürcüstanın içərilərinə doğru keçməyə başladılar. Kodori dərəsindən piyada keçmək qaçan məcburi köçkünlər üçün başqa bir ölüm tələsi oldu. Keçiddən sağ çıxmayan insanların əksəriyyəti şaxtadan və aclıqdan öldü. Svan dağlarına çatan sağ qalanlar, yerli cinayətkar qruplar tərəfindən hücuma məruz qaldı və qarət edildi. Sağ qalanlardan biri keçidi belə xatırlayır:

Gürcü olan hər kəsi öldürürdülər. Bütün yollar bağlanmışdı. Dağlardan keçmək üçün yalnız bir çıxış yolu var idi. Dəhşətli və qorxulu idi, heç kim bunun necə bitəcəyini və yolda nə olacağını bilmirdi. Uşaqlar, qadınlar və yaşlı insanlar var idi. Hamı hara getdiyini bilmədən yürüş edirdi. Soyuq, ac idik, su yoxdu .... Bütün günü piyada getdik. Günün sonunda yorğun idik və davam edə bilmədik. Dincəlmək ölmək mənasını verirdi, buna görə yürüdük və getdik. Yanımdakı bir qadın bacarmadı, öldü. Yürüyərkən insanları donmuş və ölmüş olduqlarını gördük, görünür dincəlmək üçün dayanmışdılar və bu da onların sonunu gətirmişdi. Cığır heç bitmirdi, bizə elə gəlirdi ki, hər an öləcəyik. Suxumidən yanımda gələn gənc bir qız hamilə idi. Körpəsini dağlarda doğdu. Uşaq ölümcül yürüşümüzün üçüncü günü tələf oldu. Qadın bizdən ayrıldı və onu bir daha görmədik. Nəhayət Svan kəndlərinə çatdıq. Yalnız qadınlara və uşaqlara daxmalarına girməyə icazə verilirdi. Avtobuslar bir gün sonra gəldi. Sonra bizi Zuqdidiyə apardılar.

Amerika Birləşmiş Ştatları Dövlət Departamentinin Xarici Münasibətlər və Beynəlxalq Münasibətlər Komissiyasının rəyinə görə, 104-cü Konq., 1-ci Sessiya, İnsan Haqları Təcrübələri üzrə Ölkə Hesabatları 1994-cü il, 815-də (Birgə Komitə. Çap 1995), qalib gələn Abxaziya separatçıları ələ keçirilmiş şəhərlərdə etnik gürcülərin siyahıları və ünvanları ilə hərəkət edirdi. Seperatçılar evləri qarətə məruz qoyur və yandırır, mülki insanları edam edirdi. Bu işdə gürcülər xüsusi olaraq hədəf alınırdı, lakin bu zorakılıqdan milliyətcə abxaz olmayan bütün insanlar zərər görmüşdülər.

Etnik təmizləmə kampaniyası

  Əsas məqalə: Abxaziyada gürcülərə qarşı etnik təmizləmə

 

Gürcülərə qarşı etnik təmizləmə və qırğınlar törədilməsi Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının 1994, 1996 və 1997-ci illərdə Budapeşt, Lissabon və İstanbul şəhərlərində keçirilmiş sammitlərində rəsmi olaraq təsdiqlənmiş, münaqişə zamanı hərbi cinayətlərin törədilməsi qeyd edilmişdir. 15 may 2008-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Məclisi tərəfindən qəbul edilmiş A/RES/62/249 qətnaməsində “etnik təmizləmə qurbanları da daxil olmaqla Gürcüstanın Abxaziya bölgəsindən olan bütün qaçqınlar və məcburi köçkünlərin öz torpaqlarına geri dönmə haqqının qorunması” xüsusi qeyd edilir, həmçinin “bütün BMT-yə üzv dövlətlər öz vətəndaşlarını Gürcüstanın Abxaziya bölgəsində mülk əldə etməkdən çəkindirməyə” çağırılır. BMT Təhlükəsizlik Şurası ərazidə atəşkəsə çağıran bir neçə qətnamə qəbul etmişdir.

Abxaziya separatçıları tərəfindən əsir götürülmüş Oçamçire rayonunun keçmiş sakini Lelia Qoletiani, əsir götürülməsi ilə bağlı rusiyalı rejissor Andrey Nekrasova aşağıdakı məlumatları vermişdir:

Abxazlar bizim evə girdilər, məni və yeddi yaşlı oğlumu bayıra çıxardılar. Bizi diz çökməyə məcbur etdilər və gözümün qarşısında oğlumu güllələdilər. Daha sonra onlar məni saçlarımdan tutaraq sürüdülər. Abxaz əsgərləri məni aşağı baxmağa məcbur etdilər; orada üç cavan oğlan və bir neçə yaşlı qadın çılpaq şəkildə suyun ortasında dayanaraq ağlayırdılar. Abxaz separatçıları isə öldürdükləri insanların cəsədlərini dəfn edirdilər. Daha sonra əsgərlərdən biri qranat atdı bir yerə toplanmış çoxlu adamı öldürdü. Məni yenidən ölülərin yanında diz çökməyə məcbur etdilər. Əsgərlərdən biri düz mənim yanımda ölünün gözlərini bıçaqla çıxardı. Daha sonra, o, həmin gözləri mənim dodaqlarıma və üzümə sürtməyə başladı. Mən daha dözə bilmədim və huşumu itirdim. Özümə gələndə gördüm ki, məni çoxlu ölülərin arasında ataraq çıxıb gediblər. Gənc qızları və uşaqları götürüb sistematik şəkildə təcavüz etdilər. Bunlar 10, 12, 13 və 14 yaşlı uşaqlar idi. Xüsusilə uşaqları hədəf almışdılar. Oradakı qızlardan birinin 8 yaşı var idi. Ona kazakların müxtəlif qrupları tərəfindən dəfələrlə təcavüz edildi. Bu qədər təcavüzdən sonra necə sağ qaldığını bilmirəm, amma şəxsiyyətini qorumaq üçün adını çəkmək istəmirəm. Qadınları da götürdülər, lakin daha sonra yaşlı qadınları almağa başladılar. Təfərrüatlı danışmaq istəmədiyim şəkildə bu yaşlı qadınlara təcavüz etdilər ... dəhşətli idi.

Rusiyanın münaqişədə rolu

 

Abxaziyadakı müharibə zamanı Rusiya rəsmi olaraq bitərəf olduğunu iddia etsə də, Rusiya hərbi məmurları, zabitləri və siyasətçiləri müxtəlif şəkildə münaqişədə iştirak etmişdilər. Rusiyanın silah ticarəti hər iki münaqişə tərəfi üçün əsas silah-sursat mənbəyi idi, qeyri-rəsmi olaraq Abxaziya və Gürcüstan tərəfinə silah satılırdı. Yalnız müharibənin sonunda Rusiya Abxaziyada bəzi humanitar əməliyyatlar həyata keçirmişdi.

Gürcüstanın istifadə etdiyi Rusiya silahları, Rusiya ilə ikitərəfli müqavilələrə əsasən ona verilmişdi və əsas döyüş tankları, zirehli nəqliyyat vasitələri, ağır toplar və ağır minaatanlardan ibarət idi. Bütün Axalkalaki moto atıcı diviziyası 1992-ci il sentyabrın 22-də Gürcüstana təhvil verilmişdi. Bəzi silahlar, qeyri-qanuni gürcü hərbiləşdirilmiş qüvvələri tərəfindən Axalkalaki, Batumi, Poti və Vazianidə Rusiya Ordusunun bazalarına edilən basqınlar nəticəsində əldə edilmişdi. Ardıcıl bir neçə hücumdan sonra Sovet hərbiçiləri bazalarını güclə müdafiə edəcəyini elan etdilər.

Müharibə başlamazdan əvvəl Abxaziya rəhbərliyi Baltikyanı ölkələrdən Suxumiyə Rusiya hava desant taborunun yerləşdirilməsini təşkil etmişdi. Rus tarixçisi Svetlana Mixaylovna Çervonnaya görə, bir sıra Rusiya təhlükəsizlik əməkdaşları da bu yay ərzində "turist" olaraq Abxaziyaya gəlirdilər: "Abxaziya hadisələrinin hazırlanmasında əsas işi keçmiş DTK işçiləri görmüşdülər. Demək olar ki, onların hamısı Abxaziyada bitərəf qurumların himayəsi altında göüşlər keçirdirdilər. Bu da onların həqiqi missiyalarını pərdələmək məqsədi daşıyırdı. Diqqəti yayındırmaq üçün şəhərlər arası mənzillərin xüsusi mübadiləsi və ya səhhətinin qəfil pisləşməsi səbəbindən iş yerinin Abxaziyaya dəyişdirilməsi zəruriliyi kimi müxtəlif hiyləgərliklərə əl atılmışdı".

Başqa bir rusiyalı ekspert Rusiya Strateji Araşdırmalar İnstitutunun direktoru Yevgeni Kojokinin dediyinə görə, hərbi əməliyyatlar başlamazdan əvvəl Abxaziya seperatçıları silah və sursatı Rusiyanın Qudautada yerləşən 643-cü zenit-raket alayından əldə etmişdilər. Ardzinbanın Moskvada vitse-prezident Aleksandr Rutskoy və Rusiya Ali Sovetinin Çeçen spikeri Ruslan Xasbulatov da daxil olmaqla güclü tərəfdarları var idi.

Silahlı qarşıdurmanın alovlanmasından sonra Abxaziya separatçı hərbiləşdirilmiş birləşmələri, siyasi tərəfdarları ilə birlikdə xeyli miqdarda hərbi və maddi yardım aldıqları yerə Gudautaya qaçdılar. Abxaziya hərbiləşdirilmiş birlikləri Qudautada yerləşən Rusiya Ordusu bazasında yerləşdilər. Orada onlara xüsusi hərbi təlim keçildi. Abxaziya separatçılarının lideri Vladislav Ardzinba da bu bazada xüsusi müfahizə altında saxlanılırdı. Rus ordusundakı yüksək səviyyədə korrupsiya, həm də Rusiya silahlarının hər iki tərəfə sızmasına səbəb oldu.

Hərbi əməliyyatların əvvəlindən başlayaraq Sovet hökuməti hər iki tərəfi danışıqlara çağırır və bir neçə dəfə atəşkəsə vasitəçilik də etmişdilər. Lakin bu təşəbbüslər əksərən nəticəsiz qalmişdı (Abxaziya tərəfi Suxumiyə hücumu atəşkəs razılaşmasını pozaraq etmişdi). Digər tərəfdən, Rusiya hərbçiləri geri çəkilən Abxaz hərbi dəstələrinə 1992-ci ilin yayında Gürcüstanın hücumu zamanı qorunma təklif etmişdilər. 1992-ci ilin noyabrında Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri Abxaziyada əsasən gürcülərin məskunlaşdığı kənd və qəsəbələrə güclü hava zərbələri endirirdi. Buna cavab olaraq Gürcüstan Müdafiə Nazirliyi Rusiyanı ilk dəfə ictimaiyyət qarşısında Abxaziyada Gürcüstana qarşı müharibə hazırlamaqda günahlandırmışdı. Bu, Gürcüstanın Rusiya və Abxaziya nəzarəti altındakı hədəflərə hücumlarına və Rusiya qüvvələrinin qisasına səbəb oldu.

Sovet hərbi qüvvələri Abxaziya tərəfinə daha çox dəstək ifadə etməyə başladılar, Rusiya Mi-8 helikopterinin (humanitar yardım daşıdığı bildirilir) oktyabrın 27-də Gürcüstan silahlı qüvvələri tərəfindən yerə endirilməsindən sonra Rusiya qüvvələrindən qisas almağa başladılar. 1992-ci il dekabrın 14-də Rus hərbçiləri Tkvarçelidən evakuasiya edilmiş insanları daşıyan başqa bir hərbi helikopterin itkisinə məruz qaldılar və nəticədə 52-64 nəfər öldü (25 uşaq daxil olmaqla). Gürcüstan tərəfi bu məsələdə hər hansı bir məsuliyyəti rədd etsə də, çoxları helikopterin Gürcüstan qüvvələrinin vurduğuna inanırdı. Dekabrın 16-da Gürcüstan hökuməti Rusiyadan öz vətəndaşlarını digər yollarla, ilk növbədə Qara dəniz yolu ilə Abxaziyadan təxliyə etmələrini, eyni zamanda bölgədəki əsas rus hava bazası olan Qudautadan hərbi uçuşların sayını məhdudlaşdırmasını istədi. Ancaq bu hadisə "tərəflər arasındakı ümumi gərginliyin səviyyəsini yüksəltdi və Rusiyanın Abxaziya tərəfindən hərbi müdaxiləsinə katalizator rolunu oynadı". Tkvarçeli şəhəri gürcü qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alındı ​​və əhalisi (əksəriyyəti abxazlar, gürcülər və ruslar) ağır bir humanitar böhranla üz-üzə qaldı. Rus hərbi helikopterləri şəhəri qida və dərmanla təmin edir və şəhəri müdafiə etmək üçün Rusiyada təlim keçmiş döyüşçüləri səfərbər edirdi.

Human Rights Watch bildirir: "Rusiya hökuməti müharibədə özünü rəsmi olaraq bitərəf elan etməyə davam etsə də, Rusiya ictimai rəyinin bəzi hissələri və parlamentdəki əhəmiyyətli bir qrup, ilk növbədə gürcülərə qarşı heç vaxt müsbət münasibət göstərməyən rus millətçiləri ən azı dekabr ayına qədər Abxaziyaya dəstək ifadə edirdilər. Bu vaxt ərzində Abxaz tərəfi çox sayda zireh, tank (T-72 və T-80) və ağır toplar əldə etmişdi. Silahların Abxaziya tərəfinə təhvil verilməsi ilə bağlı konkret əmrlərin olub-olmadığı və ya belə əmr varsa da, kimlər tərəfindən verildiyi sual olaraq qalır. Rusiya sərhədçiləri Şamil Basayevin rəhbərlik etdiyi çeçen döyüşçülərinin Abxaziyaya keçməsinə icazə vermişdilər və ya heç olmasa münaqişə bölgəsinə gəlmələrinə mane olmaq üçün heç bir şey etməmişdilər. Separat hökumətdəki müdafiə naziri və Abxaziya silahlı birləşmələrinin əsas təşkilatçılarından biri, Kabardin-Balkar Respublikasından olan peşəkar rus hərbi zabiti Sultan Sosnaliyev idi.

Rusiyasının 1993-cü ildə Abxaziya tərəfinə verdiyi dəstəyin ən bariz nümunəsi Rusiyanın qırıcı-bombardmançıları tərəfindən Gürcüstanın nəzarətində olan Suxuminin bombalanması idi. Rusiya Müdafiə naziri Pavel Qraçov bunu davamlı olaraq inkar edirdi, lakin gürcülər səmada Su-27 qırıcı-bombardmançı təyyarəsini vurmağı bacardıqdan və BMT müşahidəçiləri ölən pilotun rusiyalı olduğunu təsdiqlədiqdən sonra bu fakt təkzibedilməz oldu. 1993-cü ildə əvvəlki razılaşmalara əsasən bəzi silah-sursat Gürcüstana verilmişdi. Rusiya Müdafiə naziri generalı Pavel Qraçov isə iddia edirdi ki, Gürcüstan tərəfi təyyarələri Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus təyyarələrə bənzəyir və onlar öz mövqelərini bombalayaraq Eşera və Suxumidə yüzlərlə insanı öldürür. Bu açıqlama gürcülər arasında Rusiya tərəfinə qarşı hiddət və nifrəti artırmışdı.

 

Rusiyanın Suxumini bombalamasının şahidi olan rusiyalı jurnalist Dmitri Xolodov, bir neçə reportajında humanitar fəlakəti ətraflı şəkildə təsvir etmişdir:

Suxuminin atəşə tutulması bu müharibə zamanı baş vermiş ən iyrənc hadisələrdən idi...Suxuminin bütün sakinləri ilk gülləbəranı xatırlayırlar. Bu, 2 dekabr 1992-ci ildə baş vermişdir. İlk raketlər Sülh küçəsinə düşmüşdü. Onlar insanların kütləvi toplaşdığı yerləri hədəf almışdı. Növbəti “strateji hədəf” isə şəhər bazarı olmuşdur. Burada on səkkiz nəfər öldürülmüşdür. Bazarda həmişə çox adam olurdu.

Xolodov ayrıca separatçılar tərəfdə döyüşən rus könüllüləri haqqında da məlumat verir:

Ruslar da orada vuruşur. Rus muzdlularının necə hücum etdiyini gürcü keşikçilərindən tez-tez eşidirdik: Qan donduran bir mənzərə - dəbilqələri və möhkəm, güllə keçirməyən gödəkçələri var və ayaqları da zirehlidir. Öldürməyə hazır robotlar kimi başlarını aşağı əyərək irəliləyirlər. Onlara güllə atmağın heç bir faydası yoxdur. Tanklara ehtiyac yoxdur, onları arxada abxazlar izləyir.

Fevralın 25-də Gürcüstan parlamenti BMT-yə, Avropa Şurasına və Rusiya Federasiyası Ali Sovetinə müraciət edərək Rusiya qüvvələrinin Abxaziyadan çıxarılmasını tələb etdi və Rusiyanın Gürcüstana qarşı “elan olunmamış müharibə” apardığını bildirdi.

Gürcüstan Parlamenti 1993-cü il aprelin 28-də Rusiyanı açıq şəkildə etnik təmizləmə və gürcülərə qarşı soyqırımı siyasətində günahlandıran başqa bir qərar qəbul etdi.

Abxaziya qüvvələri tərəfindən atəşkəsin pozulmasından dərhal sonra 1993-cü ilin sentyabrında Suxumi uğrunda son döyüş zamanı Rusiya siyasətinin bir neçə xətti izlədiyi ortaya çıxdı. Rusiyalı səlahiyyətlilər bu hücumu qınadılar, atəşkəsi pozduğuna görə Abxaziya qüvvələrinə hücumu və onu müşayiət edən insan haqları pozuntularını dayandırmağa çağırdılar və 1993-cü ilin sentyabrından dekabr ayınadək Abxaziyanın bəzi bölgələrinə elektrik enerjisi və telefon xidmətini kəsdiklərini bildirdilər. Eyni zamanda, Rusiya hökuməti Gürcüstan hökumətini, hücum başladıqdan sonra danışıqlardan imtina etdiyinə görə tənqid etdi. Human Rights Watchun hesabatında qeyd olunduğu kimi "Abxaziyada və ya yaxınlığında olan Rusiya qüvvələrinin Rusiya hökumətinin göründüyü qədər təəccüblənmələri şübhə doğurur. Bir anda üç fərqli istiqamətdə edilən hücum qədər böyük bir hücuma başlamaq üçün qüvvələrin geniş hərəkəti və ona qədər olan günlər ərzində tədarük tələb olunurdu". Gürcüstan-Abxaziya sərhədindəki atəşkəsi qorumalı olan Rusiya qüvvələri hücumu önləmək üçün heç bir cəhd göstərmədilər. Abxaz silahları cəbhənin yaxınlığında saxlanılırdı və hərbi əməliyyatlar yenidən başlayanda Rusiya hərbi missiyası tərəfindən Abxaziyaya qaytarılırdı. Abxaziyada gürcülərə qarşı vuruşan 1500-ə yaxın kazak könüllüsünün komandiri olan ataman Nikolay Pusko, sonradan Suxumiyə ilk girən hərbçilərin onun dəstəsi olduğunu iddia edirdi. Pusko və Abxaziyadakı digər iki kazak ataman Mixail Vasiliyev və Valeri Qoloborodko hamısı 1993-1994-cü illər arasında qeyri-müəyyən şəraitdə ölmüşdülər.

"Time" jurnalının 4 oktyabr 1993-cü il tarixindəki nömrəsində yayımlanan bir məqaləsində gürcü ziyalıları Rusiya Ordusu zabitlərinin münaqişənin əvvəlində sadəcə ov tüfəngləri istifadə edən Abxaziya separatçılarına BM-21 Qrad, onun roketləri, Suxoy Su-25 reaktiv təyyarələri və strateji döyüşlər aparmaq üçün müasir silahlar verdiklərini söyləmişdilər.

Humanitar fəaliyyətlər

Münaqişənin əvvəlində (1992-ci ilin avqustu) Rusiya Qara dəniz donanması və Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri vasitəsi ilə çox sayda insanı Abxaziya kurortlarından təxliyə etdi. Müharibə zamanı Rusiya hər iki tərəfə humanitar yardım göstərməyə başlamış, eyni zamanda hərbi əsirlərin mübadiləsi ilə bağlı çoxsaylı razılaşmalara imza atmışdı. Müharibə dövründə Rusiyanın humanitar səyləri əsasən etnik rus əhalisi olan və Gürcüstan qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alınan Tkvarçeli şəhərinə yönəldilmişdi. Bu qəsəbəyə gedən dağ yolu boyunca minalar basdırıldığından Rusiya helikopterlərini yeganə etibarlı nəqliyyat vasitəsinə çevirmişdi. Bununla belə, Qaqra (1992-ci ilin oktyabrı) və Suxuminin (1993-cü ilin sentyabrı) separatçı qüvvələrin əlinə keçməsindən sonra Rusiya donanması on minlərlə gürcü mülki şəxs də evakuasiya etmişdir.

Müharibənin nəticəsi olaraq Gürcüstan Abxaziya üzərində nəzarəti faktiki olaraq itirdi və sonuncusu demək olar ki, müstəqil bir quruma çevrildi. Rusiya ilə Abxaziya arasındakı münasibətlər 1990-cı illərin sonunda yaxşılaşdı və Abxaziyanın iqtisadi blokadası qaldırıldı. Abxaziyaya da şamil olunan digər ölkələrin Rusiya Federasiyasının bir hissəsi olmasına icazə verən qanunlar da qəbul edildi, bu da bəziləri tərəfindən keçmiş Sovet İttifaqının bərpası kimi başa düşüldü.

 

 

Gürcüstan Rusiya ordusu və kəşfiyyatının Abxaziya müharibəsindəki gürcü məğlubiyyətinə qəti töhfə verdiyini iddia edir və bu qarşıdurmanı (Gürcüstan vətəndaş müharibəsi və Gürcüstan-Osetiya müharibəsi ilə birlikdə) Rusiyanın postsovet məkanındakı nüfuzunu bərpa etmək cəhdlərindən biri olaraq göstərir.

Müharibənin sonunda Rusiya Xarici İşlər Naziri Andrey Kozıryev BMT Baş Assambleyasında çıxışında bildirmişdir ki: “Hər kəs heç bir beynəlxalq təşkilat və ya dövlət qurumunun Rusiyanın postsovet məkanındakı sülhməramlı səylərini əvəz edə bilməyəcəyini başa düşür".

Rusiyanın Gürcüstan və Abxaziyaya münasibətdə yürütdüyü siyasətə dair fikirləri mediada və parlamentdə ifadə olunur. Siyasi analitik və müstəqil jurnalist Leonid Radzixovski yeni ərazilər qazanmağın Rusiyanın ehtiyac duyduğu son şey olduğunu yazır və xarici separatçılara dəstəyini şüşə evdə yaşayarkən qonşularına daş atmaqla müqayisə edir.

Oxford Universitetinin professoru S.N.MacFarlan, Abxaziyadakı Rusiya vasitəçiliyi mövzusunda bunları qeyd edir:

Xüsusilə, Rusiya siyasətçilərinin keçmiş sovet məkanındakı münaqişə ilə əlaqəli xarici iştirakçılara veriləcək önəmli bir roldan narahat olduqları aydındır. Bu yaxınlarda bu xüsusən beynəlxalq təşkilatların münaqişələrin idarə edilməsindəki fəaliyyətlərinə şamil edildi. Rusiyanın nüfuzlu xarici siyasət şərhçiləri və siyasətçilərinin bir qrupunun 1996-cı ilin mayında dediyi kimi, keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində kənar vasitəçilik və sülhməramlı əməliyyatlar görmək qətiliklə Rusiyanın marağında deyil. Rusiyanın keçmiş Sovet məkanında açıq hegemonluq istəkləri var. Rusiyanın yeni müstəqil dövlətlərə qarşı yürütdüyü siyasətlə bağlı mediada və parlamentdə geniş bir fikir səsləndirilsə də, xarici siyasət yetkililəri arasında bölgədə aktiv iştirak və təsir zərurəti ilə bağlı bir konsensus meydana gəlmişdi. Bu cür fikirlər rəsmi bəyanatlarda, müstəqil siyasət qrupları və prezidentin müşavirləri, nüfuzlu siyasi xadimlər və prezidentin özünün təsirli bəyanatlarında geniş şəkildə ifadə edilmişdir. Yaxın xaricdəki Rusiya siyasətinin hegemon komponenti, keçmiş Sovet İttifaqının xarici sərhədləri üzərindəki Rusiyanın nəzarətini bərpa etmək, keçmiş Sovet Hava Müdafiəsi Sistemini bərpa etmək, Rusiya qüvvələrinin xarici ölkələrdə yerləşməsinə dair razılaşmalar əldə etmək səylərində aydın görünür. Rusiya öz respublikaları və keçmiş Sovet İttifaqı torpaqlarında xarici hərbi varlıqlara (çoxtərəfli daxil olmaqla) açıq şəkildə həssaslıqla yanaşır. Rusiyanın Xəzər dənizi və Orta Asiyanın enerji resurslarını nəzarətdə saxlamaq siyasəti təhlükəsizlik sahəsindən və iqtisadi siyasətdən kənara çıxır. Bunun isə səbəbləri müxtəlifdir. Bunlar arasında Rusiya imperiyası ambisiyası da vardır. Lakin əslində daha praktik olaraq rus diasporasının taleyi, Rusiya Federasiyası sərhədləri boyunca lazımi müdafiə sisteminin olmaması, İslami fundamentalizmdən və qeyri-sabit siyasi vəziyyətdən narahatlıq daxildir.

2006-cı il avqustun 28-də Gürcüstanın paytaxtı Tbilisiyə səfər edən senator Riçard Luqar gürcü siyasətçilərinə qoşularaq Rusiya sülhməramlı missiyasını tənqid edərək "ABŞ administrasiyası Gürcüstan hökumətinin Abxaziya və Sxinvalidəki münaqişə bölgələrindən Rusiya sülhməramlılarının geri çəkilməsinə dair təkidini dəstəkləyir" demişdir.

Münaqişədə vasitəçilik

Müharibə zamanı sülh vasitəçiliyini əvvəlcə Rusiya, sonra isə BMT tərəfindən edilmişdi. 1993-cü ildən etibarən BMT, Rusiya və Gürcüstanın o zamankı "Dostlar Qrupu" (Rusiya, ABŞ, Fransa, Almaniya və İngiltərə) münaqişənin sülh yolu ilə tənzimlənməsi üçün tərəflərə təzyiqi artırırdı. 1993-cü ilin dekabrında Gürcüstan və Abxaziya liderləri tərəfindən BMT-nin himayəsi altında və vasitəçi olaraq Rusiya ilə rəsmi atəşkəs imzalandı. Danışıqlar Cenevrədə, Nyu Yorkda keçirildi və nəhayət Moskvada tamamlandı. 1994-cü il aprelin 4-də Moskvada "Gürcüstan-Abxaziya münaqişəsinin siyasi həllinə dair tədbirlər haqqında bəyannamə" imzalandı.. Regionda ənənəvi BMT sülhməramlı qüvvələrinin yerləşdirilməsi əvəzinə 1994-cü il mayın 14-də Moskvada MDB-nin, əslində isə Rusiya sülhməramlı qüvvələrinin yerləşdirilməsi razılaşdırıldı. 1994-cü ilin iyun ayında Abxaziya ilə qalan Gürcüstan arasındakı inzibati sərhəd boyunca yalnız rus əsgərlərindən ibarət olan MDB sülhməramlı qüvvələri yerləşdirildi. Həmçinin burada BMT missiyası da (UNOMIG) fəaliyyətə başladı. Ancaq bunlar da sonrakı illərdə gürcülərə qarşı olan vəhşiliyin qarşısını ala bilmədi (müharibədən sonrakı dövrdə Gürcüstan hökuməti tərəfindən təxminən 1500 ölüm hadisəsi qeydə alındığı bildirildi). 1994-cü il sentyabrın 14-də Abxaziya liderləri yerli TV-də çıxış edərək bütün etnik gürcülərin 27 sentyabrın 27-ə (Suxuminin tutulmasının ildönümü) qədər bölgədən getməsini tələb etdilər. 1994-cü il noyabrın 30-da Abxaziyada bölgənin müstəqilliyini elan edən yeni bir konstitusiya qəbul olundu. Ancaq xarici hökumətlərin heç biri bunu tanımadı. 1994-cü il dekabrın 15-də ABŞ Dövlət Departamenti Abxaziyanın müstəqillik elanını qınayan bəyanat verdi. 1995-ci il martın 21-də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı Abxaz qüvvələrini Qali rayonuna qayıdan onlarla etnik gürcü qaçqına işgəncə verməkdə və öldürməkdə günahlandırdı. 1995-ci ildə Rusiya və MDB tərəfindən Abxaziyaya tətbiq olunan rəsmi iqtisadi blokadaya baxmayaraq (1997-ci ildə Rusiya hökuməti tərəfindən blokadaya son verilib), separatçı bölgə Rusiya tərəfindən həm hərbi, həm də iqtisadi dəstək almaqda davam edir.

BMT-nin iştirakı

Gürcüstanda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Müşahidəçilər Missiyası (UNOMIG) atəşkəsə nəzarət etmək üçün 1993-cü ildə yaradılmışdır və daha sonra MDB sülhməramlı qüvvələrinin fəaliyyətini müşahidə etmək üçün genişləndirilmişdir. Avropada Təhlükəsizlik Təşkilatı (ATƏT) və digər beynəlxalq təşkilatlar da hadisələrin gedişinin izlənilməsinə nəzarət edirlər. Qalıcı sülh nizamlanmasına dair danışıqlarda az irəliləyiş əldə edildi, lakin Gürcüstan və Abxaziya hökumətləri hərbi qüvvələrinin sayını məhdudlaşdırmaq və UNOMIG-a icazə müddətini uzatmaq barədə razılığa gəldilər. Bu zaman kəsiyində gürcü qaçqınlar sürgündə Abxaziya hökuməti qurublar.

• Desantura. Bizdən başqa heç kəs (8 hissəli film).
• Rəqqas zamanı (bədii film).
• Mandarinlər (film, 2013).
• Fazil İsgəndər, Oğlan və müharibə.

Münaqişə zamanı hər iki tərəf əsasən Sovet istehsalı olan silahlarla təchiz edilmişdi, baxmayaraq ki, Gürcüstan qüvvələri müharibənin başlanğıcında daha çox ağır silahlara sahib idilər, Abxaziya qüvvələri Rusiyadan çox sayda müasir silah-sursat əldə etdilər və müharibənin sonunda onların xeyli sayda Zenit İdarə sistemi və Tank əleyhinə idarəolunan raket sisteminə malik idi. Gürcüstan hökuməti Abxaziyadakı hərbi hissələrinə lazımlı silah və texnika tədarükündə problem yaşamışdı, çünki xarici dəstək olmadığı üçün rəsmi Tbilisi silah əldə etməkdə çətinlik çəkirdi.

• Chervonnaia, Svetlana Mikhailovna. Conflict in the Caucasus: Georgia, Abkhazia and the Russian Shadow. Gothic Image Publications, 1994.
• Andersen, Andrew. "Russia Versus Georgia: One Undeclared War in the Caucasus.", Young Experts’ Think Tank (YETT)
• Blair, Heather. Ethnic Conflict as a Tool of Outside Influence: An Examination of Abkhazia and Kosovo., Young Experts’ Think Tank (YETT)
• McCallion, Amy. Abkhazian Separatism, Young Experts’ Think Tank (YETT)
• Lynch, Dov, The Conflict in Abkhazia: Dilemmas in Russian 'Peacekeeping' Policy. Royal Institute of International Affairs, February 1998.
• MacFarlane, S., N., “On the front lines in the near abroad: the CIS and the OSCE in Georgia’ s civil wars”, Third World Quarterly, Vol 18, No 3, pp 509– 525, 1997.
• Marshania L., Tragedy of Abkhazia Moscow, 1996
• White Book of Abkhazia. 1992–1993 Documents, Materials, Evidences. Moscow, 1993.

• Accord issue on the Georgia Abkhazia peace process həmçinin xronologiyanı, əsas mətnləri və müqavilələri əks etdirir.  (ing.)
• https://web.archive.org/web/20100605020046/http://www.cidcm.umd.edu/mar/chronology.asp?groupId=37201%7B%7Bref-en%7D%7D
• World Abaza Congress: Go to death to live. (ing.)