Авар Мацӏ: Хьондакавказияб мацӀ

Авар
Avar
Абулеб куц	/ʔäˈwär mät͡sːʼ/
Территория	Хьондасеб Кавказ, Азарбижан
Этниклъи	Аварал
КӀалъалел	800 000 (2021)
МацӀазул хъизан	Хьондакавказияб Авар–гӀандияб Авар
Цесел формаби	Инс-авар БолмацӀ
Диалектал	Хьондасел Бакъдасел (сияхӀ)
Хъвавул система	Кириллияб (гьанже) ГӀараб, Латин
Официалаб статус
Официалаб мес	Россия  Дагъистан
МацӀалъул кодал
ISO 639-1	av – Авар
ISO 639-2	ava – Авар
ISO 639-3	Цогидаб: ava – Авар oav – Басрияб авар
Linguist List	oav – Басрияб авар
Glottolog	avar1256
Авар мацӀ (24) тӀибитӀун бугеб ареал
Гьанир руго ИФАлъул фонетикиял симболал. Кколеб кверчӀвай гьечӀони, нужеда бихьизе бегьула гьикъул гӀужур, ункъбокӀон, яги цогидал симболал Юникодалъул гӀужразул бакӀалда. ИФА симболазе байбихьул нухмалъи балагье гьаниб: Квеки:ИФА.

ТӀибитӀун буго аслияб куцалъ Дагъистаналдаги ЦӀоралдаги, бутӀаккун буго ЧачаналӀ, ГуржиялӀ, ва ТуркиялӀ бугеб авар диаспоралда. Ккола Дагъистаналъул официалал мацӀазул цояблъун, гьединго Дагъистаналъул бакътӀерхьуда, историкияб Авариялда бугеб лингва франкалъун (болмацӀ). КӀалъалезул риккӀен буго гӀ-ш 800,000–1,000,000.

Авар мацӀалъул фонетикияб гӀуцӀиялда буго гӀатӀидаб рагьукъал гьаркьазул (консонантазул) система, жиндилӀ халалъаралги (фортисалъул), лабиалиялги (кӀутӀбузулал) рагьукъал ругеб. Рагьараб гьаракь стандартаб аваралда буго щуго, амма сверелазда данчӀвала халатал рагьарал гьаркьалги (ралагье хундерил сверел). Фонетикаялда билӀараб жо буго цо ккураб гьечӀеб тӀадецуй, жиндица магӀна батӀагьабул рол хӀалеб.

Морфологияб гӀуцӀи буго агглутинативияб, жинда гьоркьоб формантаздалъун рагӀи хисиги флексияги бугеб. Буго лъабго цӀарулаб класс, гӀатӀидаб хӀалатазулаб, гьезул 5 буго гӀадатаб: абсолутив, эргатив, генитив, датив, интсрументалис; 24 — бакӀалъул хӀалат (чӀовул, яги локатив, рачӀул, яги аллатив, ратӀалъул, яги аблатив ва транслатив). ДанчӀвала эргативияб конструкция. Руго тарнзитивиялгун интранзитивиял вербал, аспектазул руго фреквентативги каузативги; кӀиго контрастияб конструкция — эргативияб ва номинативияб. Лексика буго жиндирго кьолболаб, руго гьединго цогидал мацӀаздаса рачӀарал рагӀабиги.

Авар мацӀалъул буго чанго сверел, гьел рикьула хьондасеб ва бакъдасеб тӀадкаламазде. MацӀалъул свералабазда гьоркьоб буго фонетикияб, морфологияб ва лексикияб батӀалъи. Стандартаблъун ккола хьондасеб тӀадгаруле гъорлӀе унеб болмацӀияб вариант.

Авар мацӀ буго Дагъистаналъул официалаб мацӀ, авар регионазул лингва франкалъун. ТӀибитӀун буго аваразул Хунзахъ, Бакълъул, Гъуниб, НахъбакӀ, ЛъаратӀа, Унсоколо, ЧӀарада, Шамилил мухъазда, Болъихъ, ГӀахьвахъ, ЦӀумада ва цӀунтӀа мухъазда; Дагъистаналъул Бабаюрт (21 %), Шурагьиб (27 %), Гелбахъ (83,9 %), Лаваша (25 %), Хасавхъала (33 %), БагӀархъала (46 %), Тарумасул (35 %), ЦӀияблак (23 %) ва Рутул (ГьочотӀа росу) мухъаздаги, гьединго МахӀачхъала (26 %), Гъизилюрт (70,88 %), Гъизляр (21 %), Салануб (46 %), Хасавюрт (30,66 %), Шура (45,79 %) шагьараздаги. Азарбижаналъул хьундасеб (шималияб) рахъалда (аваразул ЦӀоралда), Чачаналъул Хьаруб мухъалда 54,49 %, (Кванхи ва Бути росаби), Гуржиялъул хундасебгун бакъбаккул рахъалда ва Туркиялда гӀумру гьабун ругел аваразда гьоркьоб.

Россиялда авар мацӀалда кӀалъалезул къадар бахуна — 715 297 чиясде (2010). Гьеб рикӀкӀеналда гъорлъе рачун руго гӀандигун цез мацӀазда кӀалъалел цо чанго росабазул гӀадамалги, жидеца кӀиабилеб мацӀлъун авар мацӀ хӀалтӀизабулеб букӀиналъ. Рахьдал мацӀ бицунеб гӀадин авар мацӀ бицунезул къадар бахуна гӀага-шагарго — 703 азар. чиясде (2010), 65 азаргогӀан авар мацӀалъ кӀалъалев чи вуго Дагъистанги Азарбижанги тун къватӀихун.

ГӀурус армиялъул генерал А. А. Неверовскиясул 1847 соналъ гьабураб хъвай-хъвагӀиялда буго:

Аварал кидаго мугӀрузда бищун къуватаб халкълъун букӀиналъ, гьез Дагъистаналъул бакъулъ бакӀ кколеб букӀиналъ, гьезул мацӀ лъугьана гьеб мухъалъул халкъазда гьоркьоб бищун тӀибитӀараблъун. Киназдего гӀунтӀун магӀарулазда кӀола авар мацӀалда кӀалъазе ва жидедаго гьоркьоб кӀалъазе хӀалтӀизабула.

Авар мацӀги литератураги малъула Дагъистаналда аварал цӀикӀкӀанисел ругел школабазда, сон бахъанагӀан гьел дагьлъизарулел руго. Гьединго авар мацӀ лъазе гьабулел къокъаби руго Дагъистаналъул вузаздаги.

Авар мацӀалда къватӀире риччала гьунарияб ва социалабгин политикия литература: «ХӀакъикъат», «Цолъи», «Кьоял» ва 14 мухъалъул газетал, журналал, буго гьединго радио ва телебихьи. ХӀалтӀула авар мацӀалда музыкалиябгин драматикияб театр ЦӀадаса ХӀамзатил цӀаралда бугеб (1935 соналдаса).

ЮНЕСКО-ялъул классификациялда рекъон авар мацӀ буго жиб тӀагӀине бегьулеб мацӀлъун.

Авар мацӀалъул тарихалъул хӀакъалъулъ хасал гӀелмиял хӀалтӀаби гьечӀо; XVII—XVIII гӀасрабазул авар мацӀалъул хъвай-хъвагӀиялъул памятникаазул лингвистикияб рахъалъ гӀелмияб цӀех-рехги гьабун буго загӀипго. Жанисеб реконструкциялъул кумекалдалъун цебесеб (прото-) авар мацӀалъул цо-цо сипатал руго баян гьарун: халатал ва къокъал латералиял абруптивиял аффрикатал данде лъей, ункъабилеб грамматикияб класс букӀин, жиндир гӀаламатлъун р- суффикс бугеб ва ц.

XVII—XIX гӀасрабазда шималияб тӀадкаламалъул аслуялда лъугьана болмацӀ — мацӀазул свералабазда гьркьоб бугеб кӀалзул калам. Гьениб аслияб роль буго хундерил диалекталъул, жиб бищун камилаблъун рикӀкӀунеб букӀараб. БолмацӀ лъугьиналъе рукӀана рагъулабгун сиясатияб ва экономикиял гӀиллаби, авар миллат цолъи, нуцаллъиялъул къуват цӀикӀкӀин.

Гьеб мацӀалда, цо-цо свералабузул сипаталги жинда гъорлъ дандчӀвалеб, хъвалел рукӀана XVII—XVIII гӀасрабазул хъвадарухъабаз ва шагӀирзабаз жидерго асарал, гьебго мацӀ хӀалтӀизабулаан XIX ва XX гӀасруялъул байбихьуда рукӀарал шагӀирзабаз, жал шималияб тӀадкаламалъул кколел рукӀарал: БакьайчӀиса ЧӀанкӀа, ХъахӀабросулъа МахӀмуд, Ругъжаса Элдарилав, МестӀерухъа НурмухӀамад, Инхоса ГӀалихӀажияв ва цогидалги. Халкъиял кӀучӀдулги, мисалалъе Хочбарил хӀакъалъул гӀадинал, хъварал руго болмацӀалда.

XX гӀасрулъул кӀиабилеб бащалъиялдаса авар адабияталъулаб мацӀ цебетӀеялъе кӀудияб хӀалтӀи гьабула ЦӀадаса ХӀамзатица. Гьеб заманалда авар мацӀалъул къамусияб гӀуцӀиги терминалогияги бечелъулеб букӀана жиндаго жаниб цӀиял рагӀаби лъугьиналдалъунги, цогидал мацӀаздаса рагӀабазул тармажа гьабиялдалъунги, семантикияб рахъалъ лъугьунел хис-басалдалъунги.

Нилъер заманалда адабияталъулаб мацӀ цебетӀеялъе кӀудияб хӀалтӀи гьабуна ХӀамзатил Расулил, ГӀалилазул Фазул ва цогидал аваразул шагӀирзабазул ва хъвадарухъабазул прозаялъ ва асараз.

ТӀоцебесеб авар мацӀалъ хъварал хъвай-хъвагӀаби ккола гуржи хатӀалъ хъанчазда гьарурал. XV гӀасаруялдаса байбихьула гӀараб хатӀги кьучӀалъе лъун гьабураб гӀажам алипба хӀалтӀизабизе. 1928–1938 соназда авар мацӀалъе хӀалтӀизабулаан латин алипба. 1938 соналъ гьеб алип бачана кирилицалде, ва жакъа къоялъги гьелдаго буго.

Алфабет

Аслияб авар алипбаяалда буго кинабниги 46 кирилликияб хӀарп, гьезул 33 буго гӀадатаб, ай цогидаб гӀаламат жинда цадахъ гьечӀеб хӀарп, хӀутӀараб 13 хӀарп буго жуараб: Гъ, Гь, ГӀ, Къ, Кь, КӀ, Лъ, ЛӀ, ТӀ, Хъ, Хь, ХӀ, ЦӀ, ЧӀ. Алипбаяалъул 40 хӀарп хӀалтӀизабул авар мацӀалъул 51 гьаракь, лабиаллъи бихьизабизе хӀалтӀизабула В: гв, кв, дв цги. Ункъго хӀарпалъ бихьизабула /j/ + рагьараб гьаракь (Е, Ё, Ю, Я), гӀицӀго гӀурус мацӀалдаса рачӀарал хассал рагӀабазулӀ хъвала Ы. Щуго рагьараб гьаракь бихьизабула А, Е/Э, И, О, У хӀарпаз. Е хӀарпалъ рагӀул байбихьуда ва рагьараб гьаркьидаса хадуб бихьизабула /j/+/e/, хутӀарал бакӀазда — жибго /e/ гьаракь; Ъ хӀарпалъ бихьизабула /ʔ/ гьаракь, гьединго хӀалтӀизабула рагӀулӀ рагьукъаб гьаракьалдаса хадусеб рагьараб гьаракь батӀа гьабизе.

КъвакӀарал рагьукъал гьаркьал авар мацӀалда гӀемерал рагӀабазулӀ руго, амма хъвалаго гьел киналго гаркьал кӀирекъарал хӀарпаздалъун рихьизаруларо. Гьанжесел орфографиял асасазда рекъон, рагӀулебщинаб бакӀалда хъвала Кк, КӀкӀ ва Чч (/kː/, /kːʼ/ ва /t͡ʃː/ фонемаби), хутӀарал кирекъарал хӀарпал хъвала хадусел бакӀазда:

1. кӀирекъараб лълъ хъвала релълъине (/ɬː/) рагӀудаги элъул цогидал формазда.
2. кӀирекъараб сс хъвала ссан, буссине, бессиз, руссун ва гьезул цогидал формазда.
3. кӀирекъараб хх хъвала биххизе, махх, раххан, ххвел, ххине, ххезе, ххам, буххизе ва гьезул цогидал формазда.
4. кӀирекъараб цц хъвала беццизе, ицц, ццин ва гьезул цогидал формазда.
5. кӀирекъараб цӀцӀ хъвала бацӀцӀине, бецӀцӀизе, буцӀцӀине, цӀцӀе ва гьезул цогидал формазда.
6. кӀирекъараб чӀчӀ хъвала бечӀчӀизе, чӀчӀвад, речӀчӀизе, ричӀчӀ, бичӀчӀизе ва гьезул цогидал формазда.

Ишарабазул табло

Рагьарал

Стандартаб Авар мацӀалда буго 5 рагьараб гьаракь: [i], [u], [e], [o], [ä], гьез гӀуцӀцӀула щубутӀаяб лъабокӀонаб система. КӀиго гьаракь: /o/, /u/ ккола гургинлъарал. Руго гьединго назаллъарал рагьарал: ẽ, õ, ũ, ã. Гьел данчӀвала дагьалго рагӀабазул, гӀемериселъ, гьаркьихъе абулел рагӀабазулӀ яги интерйекциябазулӀ: агь, угь, гьа, хӀе, гӀоло цги. Цо-цо бакӀалда назаллъарал рагьараздалъун батӀа гьабула магӀнаги: унго (адверб) — унго (ине вербалъул перфектияб конверб энклитикгун), угьизе 'хӀухьел биччазе' — угьизе 'ххамида расен лъезе'. Рагьарал гьаркьал данчӀваларо рагӀул байбихьуда, гьезда цебе кидаго букӀуна глотталаб гьаракь /ʔ/. Авар диалектазда рагьаразул система гӀемер батӀияб гьечӀо, хӀо хундерил свералида данчӀвала халалъарал рагьаралги дифтонгалги.

Рагьукъал

Бахъулеб бакӀалде багьалун, авар мацӀалъул рагьукъал гьаркьал руго:

1. кӀутӀбузулал: [m], [p], [b], [v]
2. цабзазулала: [d], [t], [tʼ], [s], [sː], [z], [t͡s], [t͡sː], [t͡sʼ], [t͡sːʼ]
3. дабзазулал: [ʃ], [ʃː], [ʒ], [t͡ʃ], [t͡ʃː], [t͡ʃʼ], [t͡ʃːʼ], [r]
4. мацӀалъул хьолбохъ рахъалдаса рахъулел: [ɬ], [ɬː], [l], [ɫ], [t͡ɬː]
5. мацӀалъул гьоркьохъеб бутӀаялдасан рахъулел: [j]
6. мацӀалъул нахъисеб бутӀаялдасан рахъулел: [k], [kː], [kʼ], [kːʼ], [ɡ]
7. тамахаб хвенехалдалъун рахъулел: [ʁ], [q͡χʼ], [χ], [χː], [q͡χː]
8. щокъросан рахъулел: [ħ], [ʕ]
9. мукъулукъалдасан рахъулел: [h], [ʔ]

Бахъулеб куц хӀисабалда рагъукъал рикьула 6 тӀелалде:

1. магӀазухъан рахъулеле: [m], [n]
2. гьаракь бахъулаго лугби цуцалъ гъункун рахъулел: [b], [p], [d], [t], [tʼ], [ɡ], [k], [kː], [kʼ], [kːʼ], [ʔ]
3. аффрикатал: [t͡s], [t͡sː], [t͡sʼ], [t͡sːʼ], [t͡ʃ], [t͡ʃː], [t͡ʃʼ], [t͡ʃʼː], [t͡ɬː], [t͡ɬʼː], [q͡χː], [q͡χːʼ]
4. ричӀи ккун рахъулел: [v], [z], [s], [s], [ʒ], [ʃ], [ʃ], [ɬ], [ɬ], [x], [χ], [χ], [ʁ], [ʕ], [ħ], [h]
5. aппроксимантал: [Ӏ], [j], [w]
6. сородулел: [r]

Гъугъал лугби гъункун рахъулел кӀутӀбузулалги дабзазул бакьулӀ бакӀалъулалги рагьукъал руго аспиратиял, ай жал абулаго акустикияб гьаракь лъугьунел (хӀухьелалде тӀадецуй), амма авар мацӀалда аспирация лезгин мацӀазде данде ккун, буго загӀипаб.

Авар мацӀалда буго гьединго рагьукъал гьаркьазул лабиализаци, гьеб букӀуна цӀиккӀаниселъ рагӀул байбихьуда, букӀине бегьула кӀиабилеб жубалдаги, киданиги данчӀваларо рагӀул ахиралда. Гургинлъарал рагьарал гьаркьазда цебе лабиализация тӀагӀуна: гъветӀ — гъутӀби (гӀ. ф.).

Кьабизаби

Авар мацӀалда кьабизаби буго эспираторияб; гӀемериселъ гьеб тӀаде ккола рагӀул тӀоцебесеб яги кӀиабилеб яги лъабабилеб къотӀалиде. ГӀемерисел рагӀабазулъ кьабизби букӀуна хьвадулеб, ай рагӀул бокьараб къотӀелалде тӀаде ккезе бегьулеб: гомог — гонги́л. Кьабизабилъул хьвадиялдалъун хисула лексикияб магӀна: ра́гӀи — рагӀи́, кьабизабиялъ хисизабизе бегьула грамматикияб магӀнаги: ру́гънал (гӀ. форма) — ругъна́л (ругъун рагӀул хаслъул игӀраб), лъикӀлъи́ (цӀар) — лъи́кӀлъи (масдар).

Фонетикиял процессал

• Аблаут (рагьарал хиси) — форма яги рагӀи лъугьунаго, рагӀи хисулаго: [i]/[u]: налъи — налъуца (эргатив); [i]/[e]: тиризе — терезе (гӀахьалаб заман); [i]/[o]: кьили — кьолоца (эргатив); [u]/[e]: тункизе — тенкезе (гӀахьалаб заман); [u]/[o]: нус — носоца (эргатив); [e]/[i]: хleтle — хӀатӀица (эргатив); [e]/[u], кету — кутул (гӀем. ф.); [e]/[o]: пер — пороца (эргатив); [e]/[a]: бече — бачица (эргатив); [o]/[i]: чохтӀо — чахтӀица (эргатив); [o]/[a]: гьоло — гьалица (акт. игӀр.); [a]/[i]: бугъа — бугъица (эргатив); [a]/[u]: хъала — хъулби (гӀем. ф.); [a]/[o]: гӀаштӀи — гӀоштӀоца (эргатив);
• Элизия (рагьарал тӀагӀин) — рагӀи хисулаго, форма ва рагӀи лъугьунаго: бурутӀ — буртӀица (эргатив); гомог — гонгица (эргатив); гlepeтl — гӀертӀица (эргатив);
• Ассимиляция [m] > [n] — мацӀалъул цересел ва нахъисел рагьукъазда цебе (лъугьуна рагӀи ва форма лъугьунагоги, рагӀи хисулелъубги): гъамас — гъансил (генетив); гамачӀ — ганчӀил (генетив); тамахьу — танхьил, чӀимих — чӀинхал (гӀем. ф.); цо-цо мехалъ гьел гьаркьал хисичӀого хутӀула: ханжар — хонжроца (эргатив);
• Диссимиляция [n] > [m] ([r] гьаракьалда хадуб): гъаран — гъармил (генетив); чаран — чармил (генетив);
• Метатеза лъугьуна диссимиляциялъул аслуялда лабиалияб гьаракьалдаги соноранталдаги гьоркьоб бугеб рагьараб тӀагӀун ва гьеб кӀиябго рагьукъалъ тартибияб бакӀ хисун (лабиалияб + сонорияб > сонорияб + лабиалияб): габур — гарбал (гӀем. ф.); хабар — харбил (генетив); тӀамур — тӀармил (генетив); цӀибил — цӀолбол (генетив);
• [n], [m], [d], [t] рагьукъал гьаркьал тӀагӀин (рагӀи хисулаго, форма ва рагӀи лъугьунаго): рехъен — рехъаби (гӀем. ф.); бусен — бусадул (генетив); хӀалтӀухъан — хӀалтӀухъаби (гӀем. ф.); лъим — лъел (генетив), лъадаца (акт. пад.); гlaтlид (тӀадрагӀи) — гӀатӀилъи (цӀар); къебед — къебелъи ; щулат (тӀадрагӀи) — щулалъи (цӀар);
• Сингармонизм (ахиралда бугеб рагьараб кьибилалда бугеб рагьаралда релъин): къили — къолоца (эргатив); кечӀ — кочӀоца (эргатив); цер — цараца (эргатив);
• Эпентезис, яги аслуялда тӀаде рагӀул къотӀел яги гьаракь бачӀин (рагӀи хисулаго): рахь — рахь-да-ца (эргатив); моцӀ — моцӀ-ро-ца (эргатив); бер — бер-зу-ца (эргатив); оц — оц-о-ца (эргатив); АхӀмад — АхӀмад-и-ца (эргатив);
• Лабиализация: свак, ххвел, гвенд, квер, хъвазе, кквезе;
• Делабиализация (рагӀул форма ва рагӀи лъугьунаго): кlветl — кӀутӀби (гӀем. ф.); гъветӀ — гъутӀби (гӀем. ф.), гъотӀоца (эргатив).

Авар мацӀалъул жиндирго рагӀабазул байбихьуда киданиги букӀунаро кӀиго рагьукъаб гьаракь цадахъ, лъабго яги гьелдаса цӀикӀкӀун рагьукъал рагӀул ахиралдаги рукӀунаро (къанагӀатал гьоркьоса рахъиял — н-C-р тайпаялъул комплексал: тӀонтӀро, жинжра, къункъра). РагӀуда жаниб лъабго рагьукъаб букӀуна кӀиго морфема цураб бакӀалда яги редукция лъугьараб бакӀалда: данд-базе, ханжар — хунжрул.

Морфонология

Авар мацӀалда буго анкьго рагӀул къотӀелалъул тайпа, гьезул кӀиго ккола рагьараб (V), хутӀараб щуго — къараб (C). Рагьараб рагӀул къотӀел ккола ахиралда рагьараб хӀарп бугеб; гьеб гӀуцӀун букӀуна цо рагьаралдаса (Р): а (ине глаголалъул тӀалабияб наклонение), у; рагьукъабги рагьаралдасаги (КъР): къо, кьо. Къараб рагӀул къотӀел гуцӀун букӀуна: рагьараб ва рагьукъаб (РКъ) — ах, их, иц; рагьукъаб, рагьараб ва кӀиго рагьукъаб (КъРКъКъ) — гӀемерисеб ахиралда бугеб рагьукъазул цояблъун букӀуна сонорияб м, н, л, р яги й — къверкъ, пинкь. ТӀоцебесеб ункъго тайпа буго бищун гӀемер дандчӀвалеб.

Морфологияб рахъалъ авар мацӀ ккола аглютинативияблъун, жиндилӀ фузиялъулги} аналитизмалъулги элементги бугеб.. Элъул руго инфлексиониялги деривациониялги категорияби, жал ратӀахъулел гӀемерал суффиксаздалъунги префиксаздалъунги. Инфиксал хӀалтӀизарула класс рекъонккезабизе.

Авар мацӀалъул кӀалъал бутӀаби рикьула кӀиде групалде. ТӀоцебеселъ гъорлӀе рачуна жалго жидедаго чӀарал: цӀар, адверб, цӀарубакӀ, рикӀкӀен, верб ва адверб, кӀиабилелъ — квекул: конюнкцияби, энклитикал, хадурегӀел, интерйектив.

ЦӀарис

ЦӀарсил категорияби авар мацӀалда руго хадусел: класс (чиясул, чӀужуялъул, гьоркьохъеб), рикӀкӀадулаб форма (цолъул, дагьлъул, гӀемерлъул) ва хӀалат: (абсолутив, эргатив, генитив, датив, инструменталис ва локативазул серияби).

Класс ава мацӀалда буго лъабго; тӀоцебеселде гъорлӀе ккола бихьинчиясда хурхарал цӀарсал, кӀиабилелъ гъорлӀе рачуна чӀужуялда хурхарал. ХутӀарал цӀарсал, чӀагоялги, чӀагоял-гурелги рихьизарулел, уна лъабабилеб классалде гъорлӀе.

ЦӀарсазул буго цолъул, дагьлъул ва гӀемерлъул формаби. Руго цо форма гурони гьечӀел, мисалалъе, цолъул гурони букӀунаро рокьи, сахлъи гӀадинал абстрактивиял цӀарсазул. Рluralia tantum рагӀабиги данчӀвала: кагътал (хӀай, цолъул формаялда кагъат — жинда тӀад хъвадаризе хӀалтӀизабулеб жо), цӀороберал, цӀадираби. Гьабго тӀелалде гъорлъе рачине бегьула рос-лъади, эбел-эмен гӀадал рагӀабиги. Гьенирго руго батӀи-батӀиял росабазул гӀадамазде абулел цӀаралги, щай гурелъул гьезул коррелаталлъун цолъул формаялда рукӀуна адйективал, жал топонимаздаса лӀугьарал. Гьнб гуребги, авар мацӀалда буго паукалаб, дагьлъул рикӀкӀенги, жиб плуралалде жанде лъолеб, хӀалтӀизабула рикӀкӀен дагьаб бугелъуб: борохь — цо, борхал — гӀемерал, борохьал — цо чанго. Цо-цо цӀаразул цолъул формаялъул рукӀине бегьула цадахълъиялъул магӀнаги: гамачӀ — цо яги гӀемерал цадахъ, материал хӀисабалда.

ГӀемерлъул форма лӀугьунеб супплетивияб къагӀида бихьизабун буго чӀужу — руччаби паралда. Жибго гӀемерлъул формаялъул категория гуребги, авар мацӀалда буго дистрибутивияб гӀемерлъи бихьизабиялъул къагӀидаги (цӀарул аслу такрарлъиялдалъун): рокъо-рокъоре, рахъ-рахъалде.

ХӀалаталъул категория

Авар мацӀалда кинабниги буго 24 хӀалат, гьезул ункъго ккола гӀадатаблъун, хутӀараб 20 — бакӀалъул. ГӀадатал хӀалатазде гъорлӀе уна аслияб, жиб цӀаралъул битӀараб аслулъун кколеб, актив, хаслъул ва кьовул хӀалатал, жал хъвалсараб аслуялдаса лӀугьунел.

ЦӀаралъул свери

Авар мацӀалъул цӀарал, жидер актив игӀрабалда букӀунеб ахиралде балагьун, рикьула лъабго свериялде; I свериялъул ахиралда букӀуна -с, II свериялъул — -лъ, III свериялъул — -ца.

Адйектив

Адйектив ккола жиндица куц-мухъ, рижа, букӀаниги сипат-сурат жинца бихьизабулеб ва кинаб?, кинай?, кинаб?, кинал? абураб гьикъ лъезе бегьулеб кӀалъал бутӀа. Жинца роцӀцӀинабулеб рагӀухъ балагьун, адъективазул рукӀине бегьула классиялги гӀаламаталги гӀемерлъул формаги: хирияв эмен, хирияй эбел, хирияб тӀалъи, хириял тӀахьал. Цо-цо адйективазулӀ классияб гӀаламат букӀуна кьолболӀги: ворхатав, йорхатай, борхатаб, рорхатал.

Авар адйективал рикьула лъабго тӀелалде:

• Кинлъи бихьизабулел — жалго жедедаго ругел адйективал: берцинаб, цӀакъаб, халатаб цги.
• ГӀахьалал — номиназул генитивал форма кьучӀда бугел: маххулаб, ганчӀилаб цги.
• Хаслъул — тӀасияб групалъул тайпа: вацасулаб, дираб, чиясулаб цги.

Суперлативлъи бихьизабизе хӀалтӀизабула аналитикияб конструкция бищун + адйектив: бищун берцинаб, бищун гъваридаб. Буго хасаб, батӀа гьабун бихьизабул форма, жиб лӀугьунеб адйективалъул гӀадатаб формалде тӀаде -аб, -ав, -ай журан: багӀарабаб, кӀудиявав. Дандекквеялъулаб хасаб форма адйективазул гьечӀо, гьеб бихьазабизе хӀалтӀизабула конструкция: цӀар-абл + адйектив: гьелдаса кӀудияб.

ЦӀарсида цадахъ бугел адйектив рекъонккола гьебгун цохӀого-цо классияб яги гӀемелъул формалда, хӀалатазде хисуларо: лебалав чи (абс), лебалав чияс (эрг), лебалав чиясул ген. Адйективазул субстантиватал, цӀар лӀугьарал, хисула чияс классалъулал — I сверуда, чӀужуялъулги гьоркьохъебги — II сверуда рекъон.

РикӀкӀен

Авар рикӀкӀеназул руго хадусел тайпаби: кардиналал, ординалал, дистрибутивиял, групиял, мултипликативиял ва коллективиял. Авар мацӀалъул буго вегестималаб (къоцӀалияб) нумералаб система 40 (=2×20), 60 (=3×20) and 80 (=4×20). Цо-ялде хутӀизегӀан киналго кардиналал рикӀкӀеназде жубала энклитика -го. Журарал рикӀкӀенал лӀугьуна суффиксазул -ила (анцӀила), -ло (къоло), -алда (лъебералда, кӀикъоялда) квекудалъун.

Формалда рекъон рикӀкӀенал рикьула лъабиде:

• ГӀадатал: цо, анцӀго, къого, лъеберго, нусго цги;
• Журарал: кӀикъого, лъабнусго цги;
• ГӀуцӀарал: анцӀила цо, къоло лъабго, лъебералда ункъго цги.

РикӀкӀенал хӀалтӀизарула номиналияб модификатор гӀадин цӀарсазда цебе, гьедин бугелъул цӀарисги букӀуна цолъул формалда. ЦӀиккӀанисел рикӀкӀеназул буго адйективазулаб морфосинтактикияб рижа, гьезул субстантиватал хисула II-б сверуда рекъон.

ЦӀарубакӀ

Авар мацӀалда руго хадусел типазул цӀарубакӀал: персоналиял (гьумералъул), демонстративиял (бихьизабул), рефлексивиял, реципрокалиял, интеррогативиял (гьикъул) ва индефинитал.

Перосоналиял цӀарубакӀазул буго кӀиго гьумер: 1-себ — дун, эксклюзивияб ниж, инклюзивияб нилӀ; 2-леб — мун, нуж.

Лъабабилеб гьумералъе хӀалтӀизарула демонстративиял цӀарубакӀал, жал ратӀа гьарулел классалдалъун, рикӀкӀадалъун, кӀалъалезде бугеб гӀагарлъуд ва гъоркьа-тӀаса ккеялдалъун (вертикаллъи). Жалго жидедаго хӀалтӀизарулел ругони, демонстративиял цӀарубакал хӀалатазде хисула I ва II сверуда рекъон.

Рефлексивиял цӀарубакӀазул, щибалъулӀ классги, рикӀкӀенги, хӀалатӀги бугеб лъабго батӀияб тип буго:

• гӀадатал: жи-в, жи-й, жи-б, жа-л;
• журарал: жи-в-го, жи-й-го, жи-б-го, жа-л-го;
• кӀилъарал: живго жинцаго, жийго жинцаго, жибго жинцаго, жалго жедецаго.

Рефлексивиял конструкциябазда рефлексивал ккола цохӀо лъабабилеб гьумералъе. ТӀоцебеселъеги кӀиабилелъеги хӀалтӀизарула персоналиял цӀарубакӀал эмфатикияб энклитик -го: дун-го, ди-ца-го, ниж-го, ниже-цаго.

Интеррогативиял (гьикъул) цӀарубакӀал ккола:

Индефинитал яги баян-гьечӀе цӀарубакӀал лӀугьуна интеррогативиязул кьучӀде яги цо рикӀкӀеналде суффиксалги энклитикалги журан.