Лъабабилеб Рейх

Гьитлерил нухмалъиялда гъоркь, Германия хехго лӀугьана тоталитарияб пачалихълъун, гӀумруялъул киналниги гӀадин аспектазда тӀад хӀукуматалъул контрол гьабулеб. Лъабабилеб Рейх, жиндир магӀна "лъабабилеб пачалихъ" яги "лъабабилеб империя" бугеб цӀаралъ бакка-бахъи гьабулаан нацистазул пикруялде, жинда рекъон Нацистияб Германия цебе букӀара Мукъаддасаб Румаб Империялъул (800–1806) ва Германиялъул Империялъул (1871–1918) ирсилаб букӀараб. Лъабабилеб Рейх, жиб Гьитлерица ва Нацистаз Азарсонил Рейхлъун лъазабураб, ахирлъана 1945 соналъул маялда, анцӀила кӀиго гурони сонги бачӀого, цададъчагӀаз Германия къезабидал, Европаялда КӀиабилеб Дунялалъулаб рагъалъе ахирги лъун.

Тарихияб пачалихъ
Герман Рейх (1943) КӀудияб Герман Рейх
гер. Deutsches Reich (1933–1943) гер. Großdeutsches Reich (1943–1945)
Байрахъ Герб
ШигӀар: «Ein Volk, ein Reich, ein Führer» Авар: «Цо халкъ, цо рейх, цо фюрер»code: av is deprecated
Гимн: Германиязул кечӀалъул тӀоцебесеб строфа, хадуб Гьорст Весселил кечӀ
Германиялъул территория 1942 соналде:      Германия, Генерал-губернаторлъиялги гъорлӀе рачун      Рейхскомиссариатал ва де юре чиядабачӀеб Дания      Рагъулал администрациял
↓ ↓ 28 фебруар, 1933–23 май, 1945
Тахшагьар	Берлин
ЧӀахӀиял шагьарал	Берлин, Вена, Гамбург, Мюнхен
МацӀ(ал)	герман
Дин	букӀинчӀо
Валюта	рейхсмарка
ГӀатӀилъи	633 786 км² (1938) 696 265 км² (1941)
Халкъ	79 375 281 (1939) 109 518 183 (1940)
Пачалихъалъул бутӀрул
Фюрер
• 1934–1945	Адольф Гьитлер
Рейхспрезидент
• 1934 соналде щвезегӀан	Пауль фон Гьинденбург
• 1945	Карл Дёниц
• 1933—1945	Адольф Гитлер
• 1945	Йозеф Гёббельс
• 1945	Иоганн фон Крозиг
Тарих
• 1933–1934	Нацистал хӀакимлъиялде рачӀин
• 30 април 1945	Адольф Гьитлерица живго чӀвай
• 8 май 1945	Капитуляция
• 23 май 1945	Арест Фленсбургалъулаб хӀукумат
Цере рукӀарал ва оккупатинарурал пачалихъал Веймаралъул Республика Сааралъул хӀавузалъул территория Австриялъул ТӀоцебесеб Республика Чехословакия Клайпедский край Данцигалъул эркенаб шагьар Польшаялъул Республика (1918—1939) Дания Норвегия Люксембург Нидерландал Бельгия Лъабабилеб Республика Югославиялъул Къираллъи СССР Хадусел Германиялъул советияб оккупациялъул зона Германиялъул америкаялъулаб оккупациялъул зона Германиялъул британиялъулаб оккупациялъул зона Германиялъул парансиялъулаб оккупациялъул зона Чехословакия Польшаялъул Халкъияб Республика Люксембург Югославиялъул Федеративияб Халкъияб Республика Австриялъул оккупациялъул зонаби Фленсбургалъулаб хӀукумат
Медиафайлал Викигъамасалда

1933 соналъул 30 январалда Веймар Республикаялъул президент Паул фон Гьинденбургица, ай пачалихъалъул бетӀерас, Гьитлер тӀамуна Германиялъул Канцлерлъун, ай хӀукуматалъул бетӀерлъун. Гьелдаса хадуб Нацистияб партиялъ байбихьана сиясияб оппозиция тӀубан тӀагӀинабизе ва жиндирго къуват консолидатинабизе. Гьинденбург хвана 1934 соналъул 2 августалда ва Гьитлер лӀугьана Германиялъул диктаторлъун, канцлерасул ва президентасул хъулухъал ва ихтиярал жиндирго кодор цолъизарун. 1934 соналъул 19 августалда гьабураб миллияб референдумалъ Гьитлер тасдикъ гьавуна Германиялъул цо вугев Фюрерлъун (цевехъанлъун). ТӀолго хӀакимлъи буссана Гьитлерил кодобе ва гьесул рагӀи лӀугьана бищун тӀадегӀанаб къанунлъун. ХӀукумат букӀана координатинабураб, цадахъ хӀалтӀулеб гуреб, амма фракциязул данделъилъун, жиб хӀакимлъиялъеги Гьитлерил лъикӀаб бербалагьиялъеги къеркьолеб. КӀудияб депрессиялъул бащалъуда, нацистаз букӀахъинабуна экономикаяб стабиллъи ва ахир лъуна массаяб хӀалтӀукълъиялъе, цӀикӀкӀарал рагъулал харж гьабиялги жубараб экономикаги хӀалтӀизабун. Дефициятияб харж гьабиги хӀалтӀизабун, режим жубана массивияб балъгояб армия цӀидасанги яргъидгӀуцӀиялъул программа билӀинабизе, гӀуцӀана Вермахт (яргъидгӀуцӀарал къуватал) ва гьаруна гӀатӀидал жамгӀиял хӀалтӀабазул проектал, гьенибго гъорлӀ Автобаненги (автомагистраль). Экономикаялъул стабиллъи букӀахъинабиялъ режималъул популярлъи борхизабуна .

Расизм, нацистияб евгеника ва хасго антисемитизм рукӀана режималъул централиял гӀаламатал. Германиял халкъал рикӀкӀунаан нацистаз тӀадегӀанаб расалъул, ариязул расаялъул бищун бацӀцӀадаб гӀаркьеллъун. ЖугьутӀазул ва гъарачагӀазул дискриминация ва гьезда хадучӀей байбихьана нацистаз хӀакимлъи бахъидал. ТӀоцересел концентрациониял урдуял гӀуцӀана 1933 соналъул марталда. ЖугьутӀал ва цогидал чагӀи, жал хъулухъ гьечӀеллъун рикӀкӀунел рукӀарал, туснахъ гьаруна, либералал, социалистал ва коммунистал чӀвана, туснахъ гьаруна яги къватӀире ритӀана. Насраниял килисаби ва Гьитлерил нухмалъиялде данде чӀарал ватӀанчагӀи ва зулмуялъукье ккезаруна, гӀемерисел церехъаби туснахъ гьаруна. Лъайкьей буссинабуна расаязулаб биологиялде, демографияб сиясаталде ва рагъулаб хъулухъалъе ярагьиналде. Карьераялъул ва лъайщвеялъул рахъалда руччабазул ресал дагьлъизаруна. ХӀалхьи ва туризм гӀуцӀун рукӀана "Роххиялдасан къуват" програмаялда жанир, 1936 соналъул роол Олимпиялъулал хӀаяз демонстратинабуна Германия халкъаздагьоркьосеб аренаялда. Пропагандаялъул министр Йозеф Гёббельсица эфективго хӀалтӀизабулеб букӀана кино, массаял митингал ва Гьитлерил гьипнотикияб пасихӀлъи жамгӀияб пикруялде асар гьабизе. ХӀукуматалъ контроль гьабулаан гьунарлъиялъулаб жалго загьир гьариялда тӀад, гьунарлъиялъул хасал навгӀал лъикӀаллъун рикӀкӀун, цогидал гьукъун яги гьезие авара гьабун.

1930-л соназул кӀиабилеб бащалъиялдаса байбихьун Лъабабилеб Рейхалъ цере лъолел рукӀана цояздаса цоял агрессивиял тӀалабал, рагъалдалъун хӀинкъи кьолаго, гьел тӀурачӀони. Сааралъул вилаяталъ плебисциталдалъун гьаракь кьуна Германиягун цолъиялъе 1935 соналъ, 1936 соналъ Гьилерица аскар битӀана Рейналъул вилаяталде, жиб ТӀоцебесеб дунялалъулаб рагъдаса хадуб демилитаризатинабун букӀараб. Германиялъ бахъана Австриия 1938 соналъ (аншлюс), тӀалаб гьабуна гьебго соналъ Чехословакиялдаса Судет вилаят ва гьеб щвана. 1939 соналъул марталда лъазабуна Словак пачалихъ, гьеб лӀугьана Германиялъул клиент пачалихълъун, гьединго лъазабуна Богьемиялъул ва Моравиялъул протекторат, жиб Чехиялъул ххутӀарал оккупатинарурал территориязда гӀуцӀараб. Гьелдаса гӀемер кватӀичӀого Германиялъ тӀадецуй гьабуна Литваялда, гьелъ Мемелалъул територия кьезе. ерманиялъ хъвана тӀадекӀанцӀунгутӀиялъул пакт хъвана СССР-алъулгун ва Польшаялде тӀадекӀанцӀана 1939 соналъул 1 септембералда, гьелдалъун байбихьана Европаялда КӀиабилеб дунялалъулаб рагъ. 1941 соналъул байбихьуде Германиялъ ва гьелъул ХӀосалъул къуватлъиязда ругел европаялъулал цадахъпачалихъаз контроль гьабулеб букӀана Европаялъул кӀудияб бутӀаялда. Рейхскомиссариаталъул гӀатӀилъизарурал бутӀабаз контролалъукье росана нацистаз рахъарал района, герман администрация лъазабуна Польшаялъул ххутӀараб территориялда. Германиялъ эксплуатинабулеб букӀана жинцаго оккупатинарурал территориязулги, гьединго жиндирго цадахъпачалихъазулги сурсатал ва хӀалтӀулаб къуват.

Геноцид, массаяб чӀвай-хъвей ва массаяб хӀалалъ гьабизабулеб хӀалтӀи лӀугьана нацистияб низамалъул хасал гӀаламаталлъун. 1939 соналдаса байбихьун нус-нус азар германиялъулал ватӀанчагӀи, жидер психикияб яги физикияб гӀунгутӀаби ругеб, чӀвана азарханабазда ва руссенханабазда. Айнзацгруппаялул рагъулаллъизарурал хвалил эскадронал рукӀунел рукӀана герман яргъид гӀуцӀарал къуватазда цадахъ оккупатинарурарл территориязда ва гьез чӀвалел рукӀана миллионал жугьутӀал ва Гьолокосталъул цогидал къурбанал. 1941 соналдаса хадуб цогидал миллионал рукӀана туснахъ гьарун, хвезегӀан хӀалтӀизарулел яги чӀвалел нацистазул концентрациониял урдуязда ва тӀагӀинариялъул урдуязда. Гьеб геноцид лъала Гьолокост гӀадин.

1941–1942 соназда германиязул СССР-алде тӀадекӀанцӀи букӀана битӀа-бишун унеб, гьел Кавказалде гӀунтӀунцин щвана, амма СССР-алъул контркьабиялъги Цолъарал Штатал рагъде лӀугьиналъги ахир лъун вермахталъул инициативаялъе 1943 соналъ, 1944 соналъул ахиралде гьел нахъецуна 1939 соналде щвезегӀан рукӀарал гӀурхъабазде. Германиялъ массаял гьавадулал бомбахинариял цӀикӀкӀана 1944 соналъ, ХӀосалъул къуватлъиял нахъецуна Бакъбаккул ва Жанубияб Европаялде. ЦадахъчагӀи Франсиялде тӀадекӀанцӀигун, Германия бахъана бакъбаккудаса СССР-алъ ва бакътӀерхьудаса цогидал альянсчагӀаз, гьелъ капитуляция лъазабуна 1945 соналъул маялда. Гьитлерица къей рикӀкӀиналъе инкар гьабиялъ рагъалъул ахирисел моцӀазда иш бачана герман инфраструктура массаяб къагӀидаялъ биххизабиялде ва тӀадеги къурбаназде. Бергьенлъи ккурал альянсчагӀаз бабйбихьана денацификациялъул сиясат ва Нюрнбералъул процессалда махӀкамаялде рачана нацистазул нахъе хутӀарал гӀемерисел церехъаби, жидеца гьарурал рагъулал такъсиразе гӀоло.

Нацистаз хӀакимлъи бахъи

Германиялъул нацификация

ХӀакимлъи консолидатинаби

Рагъулаб кутак цӀикӀкӀинаби

КӀиабилеб дунялалъулаб рагъ

КъватӀисеб сиясат

Рагъ байбихьи

Европа бахъи

СССР-алде тӀадекӀанцӀи

Хисиккараб лахӀзат ва коллапс

Германиязул камиял

Территориалиял хиса-басиял

Оккупатинарурал территориял

Идеология

ХӀукумат

Къанун

Вермахт

СА ва СС

Расизм ва антисемитизм

ЖугьутӀазда хадучӀей

ГъарачагӀазда хадучӀей

Цогидал къокъабазда хадучӀей

ГӀаммаб план Ост

Гьолокост ва суал тӀубанго хӀукум гьаби

Лъайкьей

Руччабазул ва хъизаналъул роль

Сахлъи цӀуни

Дин

Цензура

Архитектура ва гьунарлъи

Кино

Баянал