Аварал

Ккола Кавказалъул кьолболал халкъазул цояб, жиб историкияб рахъалъ гӀумру гьабун бугеб МугӀрул Дагъистаналда (Авария), Азарбижаналда (ЦӀор) ва Бакъбаккул Гуржиялда. Ккола Дагъистаналъул бищун рикӀкӀен гӀемераб халкъ, 2020–2021 сонил ценсалда рекъон, Россиялда рикӀкӀадул рахъалъ аварал руго анлӀабилеб бакӀалда.

Аварал

Avaral
ТӀолаб популация
гІ.-ш. 1.5 миллион ▲
Регионал цӀиккӀанисел популациябигун
Россия  Дагъистан 956,831 шагьаралги мухъалги  МахӀачхъала: 190,089 Хасавхъала: 73,489 Гелбахъ мухъ: 63,300 Болъихъ мухъ: 57,740 Хасавхъала мухъ: 53,750 НахъбакӀ мухъ: 43,373 БагӀархъала мухъ: 38,771 Гелбахъ: 35,638 Онсоколо мухъ: 30,982 Хунзахъ мухъ: 29,780 Шамилил мухъ: 29,532 Гъуниб мухъ: 28,808 ЦӀумада мухъ: 26,374 Шурагьиб: 25,328 ГӀахьвахъ мухъ: 24,212 ЛъаратӀа мухъ: 22,705 Бакълъул мухъ: 21 112 ЦӀунтӀа мухъ: 20,566 Шурагьиб мухъ: 20,177 Хьаргаби мухъ: 19 084 Лаваша мухъ: 17,075 ЧӀарада мухъ: 13,749 Тарамухъ мухъ: 14,272 БагӀархъала: 12,664 Туралиб: 12,351 Дибирилросу мухъ: 11,148 ЦӀиябтум мухъ: 6 343 Турхъалиб мухъ: 5,703 Салануб: 4,389  Ставропол край: 10 288 (2021)  Москва: 4 320 (2021)  Ростов област: 4 285 (2021)  Чечня: 4 079 (2021)  Астрахан област: 3 527 (2021)  Ханты-Манси автономияб округ: 2 550 (2021)  Гъалмугъ: 2 500 (2021)  Санкт-Петербург: 1 904 (2021)  Краснодар край: 1 643 (2021)  Саратов област: 1 117 (2021)  Волгоград област: 1 113 (2021)	1,012,074 (2021)
Азарбижан	114,000
Украина	1,496
Хъазахстан	1,206 (2009)
Гуржия	1060
МацӀал
Авар __
Дин
Ислам
ГӀагарал этникиял къокъаби
Цогидал хьондакавказиял

Аваразул тӀолаб рикӀкӀен бахуна 1,5 миллион чиясде, гьезул цӀикӀкӀанисел (85-ниги %) руго Дагъистаналда, элъул 41 мухъалъул 17-ялда ва 10 шагьаралъул 5-ялда. Жеги гӀ-ш 6% буго Россиялъул цогидал регионазда, ва гӀ-ш 9% гӀумру гьабун буго аслияб куцалъ Авар ЦӀоралда, гьабсагӀат Азарюижаналда гъорлӀ бугеб, ва Туркиялда диаспора гӀадин.

Жидедаго абулеб ава́рал абураб цIар лIугьана протокавказияб *ʡwǝ̆hri абураб кьолбодасан.

 

 

Дунялалда аваразул къадар буго 1,5 миллион чи: Россиялда — 1 млн, Азарбижаналда — 200 аз., Туркиялда — 80 аз., Гуржистаниялда - 20аз.

Аваразул бутӀа мухъалккун 2010 соналъул халкъалъул къадар рикӀкӀиналда рекъон:

Аварал гӀумру гьабун руго Дагъистаналъул мугӀрулаб рахъалъул цӀикӀкӀанисеб территориялда (13 мухъ) ва бутӀаккун лъарагӀлъуда ругел мухъазда (Гелбахъ, БагӀархъала, Тарамухъ, Хасавхъала, Шурагьиб ва цогидал мухъал). Дагъистаналде гурелги, гӀумру гьабун аварал руго ЧачаналӀ (Хьаруб мухъ), Гъалмугъалда ва Россиялъул Федерациялъул цогидал субъектазда (кинабниги къадар — 912 090 чи). Дагъистаналда аварал ругеб аслияб территория буго ГӀанди-гӀоралъул, Авар-гӀоралъул ва ЧӀегӀер-гӀоралъул бассенал. Аваразул 28 % гӀумру гьабун буго шагьаразда (2002 соналъул баянал).

Авар мацӀ ккола шималкавказияб хъизаналъул нахъгин дагъистанияб къокъаялде, гьелъул руго сверелал, жал шималияб ва жанубияб тӀадкаламазде рикьулел. ТӀоцебесеб тӀелалде ккола бакъбаккулал, хундерилаб ва нахъбакӀалъулаб, кӀиабилелде — гьидерилаб, анцухъезулаб, цӀоралъулаб, къаралазулаб, къехӀдерилаб ва гьочотӀасезулаб сверелал; гьоркьохъеб позицион буго бакълъухъезулаб сверелалъул. БатӀи-батӀиял сверелазда ва сверелазул группабазда гьоркьор руго фонетикиял, морфологиял ва лексикиял батӀалъиял.

Авар мацӀалъе гӀагарал руго гӀандисезул ва цӀунтӀисезул мацӀал. И. М. Дьяконовасда рекъон, нахгин дагъистаниял мацӀазда цадахъ, авар мацӀ буго некӀсияб алародиял мацӀазул чӀагояб давам; гьел мацӀазда гъорлӀ руго гьединго агван, хуррит, урарт, гутий гӀадал хварал мацӀалги. Гьедниго С. А. Старостиница рикӀкӀунаан тум мацӀалъул гьанжесел авариял мацӀазулгун гӀагарлъи букӀин.

Россиялда ругел аваразда гьединго лъала гӀурус мацӀ, Туркиял ва Азарбижаналда ругел аваразда бицуна турк ва къажар мацӀалги.

Авар хъвай-хъвагӀиялъул традициялъул кьалбал уна гьоркьохъел гӀасрабазулӀе. ТӀоцересел хъвай-хъвагӀиял гӀарасал руго гуржи хӀарпаздалъун гьарурал. Ислам тӀибитӀиялдаса байбихьун ва 1927 соналде щвезегӀан авар хъвай-хъвагӀи букӀана гӀараб графикаялъул аслуялда (авар гӀажам), 1927–1938 соназда — латин графикаялда. 1938 соналдаса авар хъвай-хъвагӀи бачун буго кириллицаялъул аслуялде.

1938-абилелдаса байбихьун 1955 соналде щвезегӀан БакътӀерхьул Дагъистаналда (Авариялда) школабазда жо малълъи 5 классалде щвезегӀан букӀунаан авар мацӀалда, хадусел классазда байбихьулаан гӀурус мацӀалда. 6-абилеб классалдаса авар («рахьдал») мацӀ ва адабияб лъазарулаан хасал дисциплинаби хӀисабалда. 1955-56 цӀалул соналъ Авариялъул школабазда дарсал малълъи бачана авар мацӀалде. 1964-65 цӀалул соналъ Дагъистаналъул шагьаразда рукӀаралщинал миллиял школаби къана, дарсал малъиялъул процесс бачана гӀурусалде. Жакъа къоялъ аварал ругеб территориялда школабазда жо малъулеб буго авар мацӀалда 3-абилеб классазде щвезегӀан, хадуб — гӀурусалда. Шагьаразда абуни киналниги школабазда миллиял мацӀал хисун хӀалтӀизабулеб буго гӀурус мацӀ. Гьеб системаялъ цӀикӀкӀинабулеб буго ассимилациялъе рес. Дагъистаналъул конституциялда рекъон, авар мацӀалъул буго "пачалихъияб" статус Дагъистаналъул Ресбуликаялда; аваразул мухъазда, де факто, гьеб буго расмияб мацӀлъун.

2001–2016 соназда авар мацӀалда санайил информация кьолеб букӀана Прагаялда американ «Эркенлъи/Эркенаб Эвропа» радиостанциялъул Шималкавказияб студия, жиб Цолъарал Штатазул Конгрессалъ финансинабулеб букӀараб.

Росаби

Рукъ

ЖамгІиял бакІал

Росдал магІишат ва боцІи-панз хьихьи

Кверзул махщел

Миллияб ретІел

ЖамгІияб низам

Хъизан

Квен-тІех

Аварал буго бусурбанал.

•  
  Авар мацӀалда хъвай-хъвагӀаял тӀад ругел хъанч
•  
  Свастика бахъарал авар гӀадатиял берцинлъиялъул тӀагӀалаби
•  
  Авар нуцаллъиялъул байрахъ
•  
  Херай авар чӀужугӀадан
•  
  Лъада уней гӀолохъанай яс

• Авар археолог Мурад МухІамадовас бицула буго гьанжесеб Дагъистаналъул территориялда рачІунел рукІарал ираназул, тюрказул ва мангъулазул гочардулел къокъабазул карачелазул хІакъалъулъ.
• Авар шагІир ГІадалло ГІалица (гьединго ГІадалло ГІалиев абун лъалев) бицунеб буго авар мацІалъул, шигІру ва адабияталъул. I бутІа.
• Авар шагІир ГІадалло ГІалица бицунеб буго авар мацІалъул, шигІру ва адабияталъул. II бутІа.