বেক্টেৰিয়া

1. বেক্টেৰিয়া হ'ল জীৱজগতৰ অন্তৰ্গত কোষীয় (cellular) জীৱবোৰৰ ভিতৰত আটাইতকৈ ক্ষুদ্ৰতম আৰু সৰলতম জীৱ।
2. বেক্টেৰিয়া কোষবেৰযুক্ত এককোষী জীৱ,ইহঁতৰ দৈৰ্ঘ্য 2-10 nm আৰু বহলে 0.2-1nm হয়।
3. বেছিভাগ বেক্টেৰিয়াই পৰপুষ্ট (heterotrophic) আৰু কিছুসংখ্যক বেক্টেৰিয়াৰ বেক্টেৰিঅ'ক্ল'ৰ'ফিল (bacteriochlorophyll) থকা বাবে স্বপুষ্ট (autotrophic)হয়।
4. বেক্টেৰিয়াৰ কোষকেন্দ্ৰ সুসংগঠিত নহয় অৰ্থাৎ এইবিলাকৰ কোষকেন্দ্ৰত কেন্দ্ৰাৱৰণ (nuclear membrane),অতিকেন্দ্ৰ (nucleolus) আৰু নিউক্লিয় জালিকা (nuclear reticulum) নাথাকে। তাৰ সলনি এডাল পাকখাই থকা DNA সূত্ৰ থাকে,যাক বেক্টেৰিয়েল ক্ৰ'ম'জ'ম(bacterial chromosome) বোলে।
5. বেক্টেৰিয়াৰ কোষত গলগি বডি,মাইট'কণ্ড্ৰিয়া আৰু অন্ত:প্ৰৰসীয় জালিকা নাথাকে।
6. বেক্টেৰিয়াৰ দেহটো মাইট'ছিছ প্ৰক্ৰিয়াৰে বিভাজিত নহয়,তাৰ পৰিৱৰ্তে ইহঁতে ৰেণু আৰু দ্বি-বিভাজন পদ্ধতিৰে বংশবিস্তাৰ কৰে।
7. যৌন প্ৰজনন বিৰল।
8. বেক্টেৰিয়াৰ দেহত শ্বসন প্ৰক্ৰিয়া ঘটে।
9. বেক্টেৰিয়াই মাটিৰ উৰ্বৰতা বৃদ্ধি কৰাত অংশগ্ৰহণ কৰে। যেনে - বেক্টেৰিয়া ৰাইয'বিয়াম(Rhizobium)।
10. বেক্টেৰিয়াৰপৰা প্ৰতিজৈৱিক(antibiotic) উৎপন্ন হয়।

বেক্টেৰিয়াই মাটি,পানী,বতাহ,মহাকাশ সকলো ঠাইতে বাস কৰে। তদুপৰি বিভিন্ন খাদ্যবস্তু,ফল-মূল,বস্ত্ৰ,উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীদেহ,মানুহৰ মুখগহ্বৰ,অন্ত্ৰ,জনন অংগ আদিত বেক্টেৰিয়াৰ উপস্থিতি দেখা যায়। বেক্টেৰিয়াই গৰম আৰু ঠাণ্ডা - দুয়োটা পৰিবেশত বাস কৰিব পাৰে। কিছুমান বেক্টেৰিয়াই যেনেকৈ সৰ্বনিম্ন -১৯০° C-ত বাচি থাকিব পাৰে ,ঠিক তেনেকৈ আন কিছুমানে ৭৬° C উষ্ণতাত নমৰাকৈ থাকে। অৰ্থাৎ বেক্টেৰিয়াৰ উষ্ণতা-তাৰতম্য সহ্য কৰা ক্ষমতা অত্যন্ত বেছি।

 

আকৃতি অনুসৰি বেক্টেৰিয়াক চাৰিটা ভাগত ভগাব পাৰি।

1. কক্কাছ (Coccus)
2. বেচিলাছ (Bacillus)
3. স্পাইৰিলাম (Spirillum)

কক্কাছ (coccus)

এই এককোষী বেক্টেৰিয়াবিলাক দেখিবলৈ প্ৰায় গোলাকাৰ বা ডিম্বাকাৰ হয়। গোলাকাৰ বেক্টেৰিয়াক কক্কাছ,বহুবচনত কক্কি (cocci)বোলে। কক্কাছবোৰ এককভাৱে অৰ্থাৎ পৃথক পৃথক ভাৱে থাকিলে ইহঁতক মাইক্ৰ'কক্কাছ (micrococcus)বোলে। যেনে - মাইক্ৰ'কক্কাছ ফ্লেভাছ(Micrococcus)। দুটা কক্কাছ অৰ্থাৎ দুটা গোলাকাৰ কোষ একেলগে থাকিলে তাক ডিপ্ল'কক্কাছ (diplococcus) বোলে। যেনে - ডিপ্ল'কক্কাছ নিউম'নি(Diplococcus pneumoniae)। বহুতো কক্কাছ লগ হৈ শিকলিৰ দৰে হ'লে তাক ষ্ট্ৰেপ্ট'কক্কাছ (streptococcus) বোলে। যেনে - ষ্ট্ৰেপ্ট'কক্কাছ পায়'জেনছ(Streptococcus pyogens)। বহুতো কক্কাছ থুপ খাই আঙুৰৰ থোপাটোৰ দৰে হ'লে,তাক ষ্টেফাইল'কক্কাছ (staphylococcus) বোলে। যেনে - ষ্টেফাইল'কক্কাছ অ'ৰিয়াছ(Staphylococcus aureus)। ৮,১৬ বা ততোধিক কক্কাছ লগ হৈ ঘনকৰ আকৃতি ধাৰণ কৰিলে তাক ছাৰচিনি (sarcinae) বোলে।

বেচিলাছ(Bacillus)

এইবিলাক বেক্টেৰিয়া দেখাত সৰু সৰু পোন দণ্ডৰ দৰে। দণ্ডাকাৰ বেক্টেৰিয়াক বেচিলাছ ,বহুবচনত বেচিলি (bacilli) বোলে। কক্কাছৰ দৰে বেচিলি বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ হয় -

• ম'ন'বেচিলি (Monobacilli): ইয়াত বেচিলিবিলাক একক বা পৃথকভাৱে থাকে।
• ডিপ্ল'বেচিলি (Diplobacilli): ইয়াত দুটা বেচিলাছ লগ হৈ থাকে।
• ষ্ট্ৰেপ্ট'বেচিলি (Streptobacilli): ইয়াত বেচিলিবোৰ লগ হৈ শৃখল আকাৰ ধাৰণ কৰে।

ক'মাকৃতি বা ভিব্ৰিঅ'(Comma shaped or vibrio)) এইপ্ৰকাৰ বেক্টেৰিয়া দেখিবলৈ 'ক'মা' চিহ্নটোৰ দৰে। ক'মাকৃতিৰ বেক্টেৰিয়াক ভিব্ৰিঅ'(vibrio) ,বহুবচনত ভিব্ৰিঅ'ছ (vibrios) বোলে। যেনে - ভিব্ৰিঅ'ক'লেৰি (Vibrio cholerae)।

• স্পাইৰিলাম (Spirillum) : এইবিলাক বেক্টেৰিয়া দেখাত একোটা স্ক্ৰু (screw) ৰ দৰে। এই প্ৰকাৰ বেক্টেৰিয়াক স্পাইৰিলাম,বহুবচনত স্পাইৰিলা (spirilla)বোলে। যেনে - মাইক্ৰ'স্পাইৰা(Microspira)।

 

কোষীয়(cellular) জীৱৰ ভিতৰত বেক্টেৰিয়াই আটাইতকৈ ক্ষুদ্ৰতম জীৱ। সাধাৰণতে বেক্টেৰিয়াৰ আকাৰ ০.৫-১.০×২.০-৫.০μm আৰু বহলে ২-৩μm। আটাইতকৈ ক্ষুদ্ৰতম বেক্টেৰিয়াটো হ'ল ডায়ালিষ্টাৰ নিউম'ছিণ্টছ(Dialister pneumosintes),যি দীঘলে প্ৰায় ০.১৫μm হয়। আনহাতে বৃহৎ বেক্টেৰিয়াটো হ'ল বেচিলাছ বুটছচিল্লী(Bacillus butshilli),যি দীঘলে প্ৰায় ৮০μm।

 

বেক্টেৰিয়াই অংগজ,অযৌন আৰু যৌন প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়াৰে বংশবৃদ্ধি কৰে।

অংগজ প্ৰজনন(Vegetative reproduction)

বেক্টেৰিয়াই দ্বি-বিভাজনআৰু মুকুলোদগম পদ্ধতিৰদ্বাৰা অংগজ প্ৰজনন কৰে।

• দ্বি-বিভাজনন(Binary fission): সকলো প্ৰকাৰ বেক্টেৰিয়া,বিশেষকৈ কক্কাছজাতীয় বেক্টেৰিয়াই প্ৰধানকৈ দ্বি-বিভাজন পদ্ধতিৰে প্ৰজনন কৰে। এই পদ্ধতিত প্ৰথমে বেক্টেৰিয়া কোষৰ নিউক্লিয় পদাৰ্থখিনি অৰ্থাৎ নগ্ন DNA সূত্ৰডাল বিভাজিত হৈ দুডাল সূত্ৰৰ সৃষ্টি কৰে। লগে লগে কোষটোৰ মাজত এখন প্ৰস্থবেৰৰ সৃষ্টি হৈ কোষপ্ৰৰসখিনি দুটা ভাগত ভাগ হৈ পৰে আৰু এটা সময়ত সম্পূৰ্ণ কোষটো দুটা ভাগত বিভক্ত হয়। প্ৰতিটো ভাগেই একোডাল অপত্য DNA সূত্ৰ পায়। এনেদৰে এটা কোষৰপৰা দুটা অপত্য কোষৰ সৃষ্টি হয়। উৎপন্ন হোৱা অপত্য কোষবোৰৰপৰা পুনৰায় দ্বি-বিভাজন পদ্ধতিৰে বিভাজিত হৈ অসংখ্য বেক্টেৰিয়া কোষৰ সৃষ্টি হয়।

• মুকুলোদগম(Budding): কিছুমান বেক্টেৰিয়াই মুকুলোদগমৰ সহায়ত অংগজ প্ৰজনন কৰে। এই পদ্ধতিত কোষটোৰ কোষবেৰত এটা টেমুনাৰ দৰে মুকুলৰ সৃষ্টি হয়। মাতৃকোষটোৰ DNA ৰ এটা অংশ মুকুলটোত প্ৰবেশ কৰে। মুকুলটো ক্ৰমাৎ বাঢ়িবলৈ ধৰে আৰু এটা সময়ত মাতৃকোষটোৰ পৰা পৃথক হৈ এটা অপত্য বেক্টেৰিয়া কোষৰ সৃষ্টি হয়।

অযৌন প্ৰজনন(Asexual reproduction)

প্ৰতিকূল পৰিবেশত কিছুমান বেক্টেৰিয়াই (যেনে-বেচিলাছ আৰু ক্লছট্ৰিডিয়াম) কোষত কোষপ্ৰৰসখিনি সংকুচিত হয় আৰু ইয়াৰ চাৰিওফালে এখন ডাঠ আৱৰণৰ সৃষ্টি হয়। ডাঠ আৱৰণেৰে সৈতে কোষস্থ সংকুচিত কোষপ্ৰৰসখিনিক অন্ত:ৰেণু(endospore) বোলে। অনুকূল পৰিবেশত অন্ত:ৰেণু বেক্টেৰিয়া কোষবেৰ ফাটি ওলাই আহে আৰু অংকুৰিত হৈ অপত্য বেক্টেৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰে।

ইয়াৰ বাহিৰেও কিছুমান বেক্টেৰিয়া কোষৰ কোষপ্ৰৰসখিনি খণ্ডিত হৈ কিছুমান ক্ষুদ্ৰ ক্ষুদ্ৰ ফ্লেজেলাযুক্ত অন্ত:ৰেণুৰ সৃষ্টি হয়। এই অন্ত:ৰেণুবোৰক গনিডিয়া(gonidia)বোলে। গনিডিয়াবোৰ মাতৃ কোষবেৰ ধ্বংস হোৱাৰ পিছত বাহিৰলৈ ওলাই আহি অপত্য বেক্টেৰিয়াৰ সৃষ্টি কৰে। আনহাতে,সূত্ৰকাৰ বেক্টেৰিয়া টুকুৰা-টুকুৰ হৈ ৰেণু বা কনিডিয়া (conidia) গঠন কৰে। এইবিলাক অনুকূল পৰিবেশত অংকুৰিত হৈ অপত্য বেক্টেৰিয়াৰ সৃষ্টি হয়।

যৌন প্ৰজনন(Sexual reproduction)

বেক্টেৰিয়াৰ যৌন প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়া সংকোষকেন্দ্ৰীয়(eukaryotic) জীৱতকৈ বেলেগ। এইবিলাকৰ যৌন প্ৰজননৰ সময়ত সংকোষকেন্দ্ৰীয় জীৱৰ দৰে কোনো ধৰণৰ জননকোষ(gamete) বা যোজনকোষ(zygote) ৰ সৃষ্টি নহয়,তাৰ সলনি বংশগতি নিৰ্ণায়ক পদাৰ্থৰ কোনো অংশ এটা কোষ দাতা(donor) ৰপৰা আন এটা কোষ গ্ৰহীতা(recipient) লৈ স্থানান্তৰ হয়। ফলত গ্ৰহীতা বেক্টেৰিয়া কোষৰ গুণগত পাৰ্থক্য দেখা যায়। এই প্ৰক্ৰিয়াটোক জিনগত পুনৰ সংযোজন(genetic recombination) বোলে। পিছত গ্ৰহীতা বা পুনৰ সংযোজিত বেক্টেৰিয়া কোষটোৱে দ্বি-বিভাজন পদ্ধতিৰে প্ৰজনন কৰে।