জৈৱিক কৃষি: পৰিৱেশ অনুকূল কৃষি পদ্ধতি

কুৰি শতিকাৰ প্ৰথম চাৰিটা দশকত হোৱা কেতবোৰ আৱিষ্কাৰৰ বাবে খাদ্য-শস্যৰ উৎপাদন বৃদ্ধিৰ নতুন এক কৌশল উদ্ভাৱন হ’ল। এই কৌশলৰ অংঙ্গ হিচাপে মাটি চহ কৰিবলৈ জীৱাশ্মী ইন্ধন চালিত ট্ৰেক্টৰ, মাটিৰ উৰ্বৰতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ ৰাসায়নিক সাৰ, অধিক উৎপাদনৰ বাবে বৰ্ণসংকৰ বীজ আৰু শস্যৰক্ষাৰ বাবে ৰাসায়নিক ঔষধ ব্যৱহাৰ হ’বলৈ ধৰে। ইয়াৰ লগে লগে খাদ্য-শস্যৰ উৎপাদন ক্ৰমে বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰে, যাৰ বাবে এই নতুন ধাৰাৰ কৃষিক আধুনিক কৃষি পদ্ধতি বা বৈজ্ঞানিক কৃষি পদ্ধতি বুলি কোৱা হ’ল। কৃষিৰ ক্ষেত্ৰত দেখা দিয়া এই বিপ্লৱক সেউজ বিপ্লৱ (Green revolution) নামেৰে নামকৰণ কৰা হয়। আনহাতে সেউজ বিপ্লৱৰ চমকপ্ৰদ প্ৰদৰ্শনক এচামলোকে সহজভাৱে লোৱা নাছিল। এই সকলৰ ভিতৰত জাৰ্মানীৰ ৰ’ডল্ফ ষ্টেইনাৰ (Rudolf Steiner), ইংলেণ্ডৰ লৰ্ড নৰ্থবৰ্ণ (Lord Northbourne), ছাৰ এলবাৰ্ট হোৱাৰ্ড (Sir Albert Howard), লেডি ইভলিন বাৰবাৰা (Lady Evelyn Barbara), জাপানৰ মাছান’বু ফুক'ৱকা (Masanobu Fukuoka), আমেৰিকাৰ জে আই ৰ’ডেল (J.I Rodale), এফ এইছ কিং (F.H.King) আদি উল্লেখযোগ্য। জাৰ্মেনিত ৰ’ডল্ফ ষ্টেইনাৰে এলানি বক্তৃতাৰে জনসাধাৰণক ৰাসায়নিক সাৰৰ কু-প্ৰভাৱৰ বিষয়ে সজাগ কৰিবলৈ যত্ন কৰে। তেখেতে বায়’ডাইনেমিক (Biodynamic) কৃষি নামেৰে শস্য উৎপাদনৰ এক নতুন ধাৰা প্ৰৱৰ্তন কৰে। এইলানি বক্তৃতাই অক্সফ’ৰ্ড বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কৃষি স্নাতক লৰ্ড নৰ্থবৰ্ণক এনেদৰে আগ্ৰহী তোলে যে তেখেতে নিজ পামত এই ধাৰাৰে খেতি কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে আৰু মাটিক জীৱিত ৰূপত কল্পনা কৰি the farm as organism বুলি কবলৈ লয়। পাছলৈ তেখেতে এই নতুন ধাৰাৰ কৃষিক পোন প্ৰথম বাৰৰ বাবে Organic Farming নামেৰে নামকৰণ কৰে। ১৯৪০ চনত লৰ্ড নৰ্থবৰ্ণৰ “Look to the Land” শিৰোনামৰ কিতাপখন প্ৰকাশ হোৱাৰ পাছত জৈৱিক কৃষিৰ প্ৰসাৰ ক্ৰমে বাঢ়িবলৈ লয়। সেয়ে লৰ্ড নৰ্থবৰ্ণক জৈৱিক কৃষিৰ পিতৃ আখ্যা দিয়া হয়।

ব্ৰিটিছ শাসিত ভাৰতবৰ্ষৰ খাদ্য উৎপাদনৰ দিশটো চাবলৈ অহা উদ্ভিদবিদ ছাৰ এলবাৰ্ট হোৱাৰ্ডে প্ৰায় ২৫ বছৰকাল ভাৰতত থাকি এই দেশৰ কৃষকৰ কৃষি কৰ্মসমূহৰ পৰা আহৰণ কৰা অভিজ্ঞতাৰে “An Agricultural Testament” নামৰ কিতাপখন প্ৰকাশ কৰে। পাছত তেখেতে Organic শব্দটোক পূৰ্ণ স্বীকৃতি দি প্ৰথমবাৰৰ বাবে কিতাপৰ শিৰোনামত ব্যৱহাৰ কৰে আৰু ১৯৪৭ চনত “Soil and health, A study of Organic Agriculture” নামেৰে এখন উল্লেখযোগ্য কিতাপ প্ৰকাশ কৰে। লগে লগে লৰ্ড নৰ্থবৰ্ণৰ জৈৱিক কৃষিয়ে এক নতুন ৰূপ পায়, যাৰ বাবে এলবাৰ্ট হোৱাৰ্ডক আধুনিক জৈৱিক কৃষিৰ জনক বোলা হয়।

 

এলবাৰ্ট হোৱাৰ্ডৰ কৰ্মৰাজিৰ দ্বাৰা অনুপ্ৰাণিত হৈ ১৯৩৯ চনত লেডি ইভলিন বাৰবাৰাই ইংলেণ্ডৰ Haughly Green নামৰ ঠাইত নিজৰ পামত এলানি পৰীক্ষা আৰম্ভ কৰে। পাছলৈ Haughly Experiment নামেৰে জনাজাত হৈ পৰা এইলানি পৰীক্ষা বিশ্বৰ প্ৰথমটো বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষা য’ত জৈৱিক কৃষি পদ্ধতিৰ লগত ৰাসায়নিক সাৰ আদি প্ৰয়োগ কৰি কৰা কৃষিৰ তুলনামূ্লক অধ্যয়ন কৰা হৈছিল। এই পৰীক্ষাৰ ফলাফলখিনি তেখেতে “The Living Soil” নামকৰণেৰে এখন কিতাপত প্ৰকাশ কৰাৰ লগে লগে বহুতো কৃষি বিজ্ঞানী জৈৱিক কৃষিৰ প্ৰতি আগ্ৰহী হৈ উঠে আৰু এই ধাৰাৰ কৃষিৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰ্সাৰৰ বাবে ১৯৪৭ চনত ইংলেণ্ডত Soil Association নামেৰে এটি অনুষ্ঠানৰ জন্ম দিয়ে। পাছত বিভিন্ন দেশৰ অনুৰূপ অনুষ্ঠানসমূহ মিলিত হৈ বিশ্বব্যাপী জৈৱিক কৃষিৰ এক আন্দোলন চলাবলৈ International Federation of Organic Movement(IFOAM) নামেৰে এটা আন্তজাৰ্তিক অনুষ্ঠান গঢ়ি তোলে। আজি এই অনুষ্ঠাটোৱেই বিশ্বত জৈৱিক কৃষি আন্দোলনৰ গুৰি বঠা ধৰি আছে।

কুৰি শতিকাৰ প্ৰায় মাজ ভাগত মেক্সিকোত আৰম্ভ হোৱা সেউজ বিপ্লৱ নামৰ অভিযান অতি কম সময়ৰ ভিতৰতে বিশ্বৰ প্ৰায় সকলো দেশতে বিয়পি পৰিল। আনহাতে প্ৰায় একে সময়তে উদয় হোৱা জৈৱিক কৃষিৰ চিন্তাধাৰাই বিশেষ প্ৰ্সাৰ লাভ কৰিব পৰা নাছিল। এচাম ব্যক্তিৰ মাজতে ই আৱদ্ধ আছিল। কিন্তু ১৯৬২ চনত ৰাচেল কাৰ্চনৰ Rachel Carson আলোড়নকাৰী কিতাপ ‘‘Silent Spring’’ প্ৰকাশ হোৱাৰ পাছৰে পৰা জৈৱিক কৃষিৰ চিন্তাই প্ৰাধান্য পাবলৈ ধৰে আৰু ১৯৭২ চনত IFOAM নামৰ অনুষ্ঠানটো প্ৰতিষ্ঠা হোৱাত এই কিতাপখনেও ইন্ধন যোগায়। আনহাতে একমাত্ৰ এই কিতাপখনৰ বাবেই ১৯৭২ চনৰ ১৪ জুনত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত আধুনিক কৃষিৰ এক প্ৰধান আহিলা DDT ৰ ব্যৱহাৰ বন্ধ হ’ল। একেটা বছৰতে ঘটা এই দুই ঘটনাই জৈৱিক কৃষিৰ প্ৰসাৰ হোৱাত প্ৰধান সহায়ক হৈ পৰে।

যোৱাটো শতিকাৰ সত্তৰ দশকত IFOAM প্ৰতিষ্ঠা হোৱাৰ পাছৰে পৰা ইয়াৰ সদস্যৰ সংখ্যা ক্ৰমে বাঢ়িবলৈ ধৰে। উন্নত দেশৰ সদস্যসকলে নিজ নিজ চৰকাৰৰ ওচৰত জৈৱিক কৃষিৰ পোষকতা কৰি কৃষিনীতি সলনি কৰিবলৈ হেঁচা দিবলৈ ধৰে, যাৰ ফলত আশী দশকৰ মাজ ভাগত জৈৱিক পদ্ধতিৰে উৎপাদন কৰা সামগ্ৰী বজাৰত উপলব্ধ হ’ল। অতি কম সময়ৰ ভিতৰতে এনে সামগ্ৰীৰ প্ৰতি জনসাধাৰণ আকৃষ্ট হৈ পৰে আৰু জৈৱিক সামগ্ৰীৰ চাহিদা বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰে। ইয়াৰ লগে লগে চৰকাৰ আৰু বিত্তীয় প্ৰ্তিষ্ঠানসমূহ জৈৱিক কৃষিৰ প্ৰতি আগ্ৰহী হৈ উঠিল আৰু গৱেষণাৰ বাবে অধিক পুঁজিৰ যোগান ধৰিবলৈ আগবাঢ়ি আহিল।

 

যোৱাটো শতিকাৰ নব্বৈ দশকৰ আগ ভাগৰ পৰা আমেৰিকা আৰু ইউৰোপৰ ভালে কেইখন দেশত জৈৱিক খাদ্যভিত্তিক ব্যৱসায় বছৰি প্ৰায় ২০% লৈকে বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰে। ২০০১ চনত বিশ্বত জৈৱিক সামগ্ৰীৰ প্ৰায় ২০ বিলিয়ন ডলাৰৰ ব্যৱসায় হৈছিল য’ত উত্তৰ আমেৰিকা আৰু ইউৰোপৰ ভাগ আছিল ক্ৰমে ৬ আৰু ৮ বিলিয়ন ডলাৰ। জৈৱিক সামগ্ৰীৰ বৃহৎ বজাৰৰ প্ৰ্তি লক্ষ্য ৰাখি আন আন দেশবোৰেও অধিক মাটি জৈৱিক কৃষিৰ অধিনলৈ আনিবলৈ আৰম্ভ কৰে। IFOAM ৰ বছৰেকীয়া প্ৰতিবেদনৰ পৰা জনা যায় যে ২০০৭ চনত বিশ্বৰ ১৪১খন দেশৰ ১.২ মিলিয়ন জৈৱিক উৎপাদনকাৰীয়ে ৩২.২ মিলিয়ন হেক্টৰ মাটিত এনে সামগ্ৰী উৎপাদন কৰি বিশ্ব বজাৰত এৰি দিছিল। ইয়াৰ ভিতৰত অষ্ট্ৰেলিয়াই ১২ মিলিয়ন হেক্টৰ মাটি জৈৱিক কৃষিলৈ ৰূপান্তৰ কৰি শীৰ্ষ স্থানত আছে। আনহাতে ২০০১ চনৰ ২০ বিলিয়ন ডলাৰৰ ব্যৱসায় বিপৰীতে ২০০৭ চনত জৈৱিক সামগ্ৰীয়ে ৪৬.১বিলিয়ন ডলাৰৰ ব্যৱসায় কৰে। এনে এক পৰিৱৰ্তনলৈ লক্ষ্য কৰি IFOAM য়ে অনুমান কৰিছে যে অনাগত সময়ত বিশ্ববজাৰত জৈৱিক সামগ্ৰীৰ ব্যৱসায় প্ৰ্তি বছৰত অতি কমেও ৫ বিলিয়ন আমেৰিকান ডলাৰলৈ বৃদ্ধি পোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে।সদ্য প্ৰকাশিত এক তথ্য অনুসৰি ২০১০ চনত বিশ্বত জৈৱিক খাদ্য আৰু পানীয়ৰ বজাৰখনৰ মুঠ মূল্য আছিল ৩,২০,৩২০ কোটি টকা অৰ্থাৎ ৫.৮২ বিলিয়ন আমেৰিকান ডলাৰ আৰু ২০১৫ চনত এই বজাৰৰ মূল্য ৫,৬২,৫২০ কোটি হোৱাৰ অৰ্থাৎ ১০ বিলিয়ন আমেৰিকান ডলাৰ অধিক হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে।

ভাৰতৰ কৃষি পদ্ধতিক জৈৱিক কৃষিলৈ পৰিৱৰ্তন কৰাৰ বাবে বিজ্ঞানী তথা বিশেষজ্ঞসকলে আশী দশকৰ পৰাই মতপোষণ কৰি আহিছিল। এই সময়চোৱাত প্ৰধানকৈ বেচৰকাৰী অনুষ্ঠানসমূহে সীমিত পৰিসৰৰ মাজত থাকি জৈৱিক কৃষিৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰ্সাৰৰ বাবে চেষ্টা চলাই আছিল। এনে এক বেচৰকাৰী অনুষ্ঠান Association for Propagation of Indian Germplasm Resources (APIGR)ৰ সৌজন্যত ১৯৮৪ চনৰ অক্টোবৰ মাহত ভাৰতত পোন প্ৰথম বাৰৰ বাবে জৈৱিক কৃষিৰ বিভিন্ন দিশৰ ওপৰত আলোকপাত কৰি এখন আলোচনা চক্ৰ অনুষ্ঠিত হয়। ৱাৰ্ধাত অনুষ্ঠিত হোৱা এই আলোচনা চক্ৰখনৰ পাছত দেশৰ আন আন অঞ্চলতো এনে আলোচনা তথা অধ্যয়ন চক্ৰৰ জৰিয়তে জৈৱিক কৃষিৰ সপক্ষে জনমত গঢ়ি তোলা হয়। এনে প্ৰচেষ্টাৰ ফলত মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু দক্ষিণৰ ৰাজ্যসমূহত জৈৱিক কৃষিয়ে প্ৰ্সাৰ লাভ কৰে আৰু বহুতো কৃষকে জৈৱিক সামগ্ৰী উৎপাদন কৰিবলৈ লয়। বেচৰকাৰী অনুষ্ঠানসমূহে আগ ভাগ লৈ এই উৎপাদিত সামগ্ৰীসমূহ বিশ্ববাসীক পৰিচয় কৰাই দিয়ে। অতি সোনকালে ভাৰতবৰ্ষৰ জৈৱিক সামগ্ৰীসমূহে বিদেশত জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হয়।

বিদেশত ভাৰতৰ জৈৱিক সামগ্ৰীয়ে সমাদৰ পোৱা দেখি ভাৰত চৰকাৰে ২০০১ চনত [[National Programme for Organic Production NPOP নামৰ এখন আঁচনি উন্মোচন কৰাৰ লগতে দেশত উৎপাদিত জৈৱিক সামগ্ৰীসমূহৰ উৎপাদন তথা বিতৰণৰ সকলো দিশ চাবলৈ Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority (APEDA) আৰু চাহ ব’ৰ্ডকে ধৰি এনে আন পাঁচটা সংস্থাক কৰ্তৃত্ব প্ৰদান কৰে। আনহাতে APEDA ই জৈৱিক কৃষিৰ অধিক প্ৰ্সাৰৰ সুবিধাৰ্থে চাৰিটা অনুষ্ঠানক জৈৱিক প্ৰমাণ পত্ৰ Organic Certification প্ৰদান কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে। এনে পদক্ষেপৰ বাবে ২০০২ চনত ভাৰতবৰ্ষই দেশত উৎপাদিত ১৪,০০০ মেট্ৰিক টন জৈৱিক সামগ্ৰীৰ ৮৫% ৰপ্তানি কৰিবলৈ সক্ষম হয়। প্ৰাৰম্ভিক সফলতাত উৎসাহিত হৈ ভাৰত চৰকাৰে ২০০৩ চনত উত্তৰ প্ৰদেশৰ গাজিয়াবাদত National Institute of Organic Farming (NIOF) নামৰ প্ৰতিষ্ঠানটো গঢ়ি তোলে। বৰ্তমান (APEDA) সহ আন পাঁচটা সংস্থাৰ জৰিয়তে NIOF য়ে জৈৱিক সামগ্ৰীৰ উৎপাদনৰ নিয়ম নীতি নিৰ্ধাৰণ কৰাৰ লগতে এইবোৰৰ গুণগত মান নিৰূপণ কৰে।

বৰ্তমান ভাৰতত ১৫,০০০ জনৰো অধিক জৈৱিক কৃষক আছে। ২০০৭-০৮ চনত প্ৰাকৃতিকভাবে জৈৱিক ৰূপত থকা অঞ্চলকে ধৰি মুঠ ২.৮ মিলিয়ন হেক্টৰ মাটিত ৩,৯৬,৯৯৭ মেট্ৰিক টন জৈৱিক সামগ্ৰী উৎপন্ন হৈছিল আৰু ৮৬ বিধ সামগ্ৰীৰ ৩৭,৫৩৩ মেট্ৰিক টন ৰপ্তানি কৰি ১০০.৪ মিলিয়ন আমেৰিকান ডলাৰ উপাৰ্জন হৈছিল। সদ্য প্ৰকাশিত এক তথ্য অনুসৰি ভাৰতত জৈৱিক খাদ্যৰ বাৰ্ষিক বিকাশ ২০শতাংশকৈ বৃদ্ধি পাইছে আৰু ২০১০ চনত ৩১ লাখ টন জৈৱিক খাদ্য উৎপাদন হৈছিল।