O 'Aol

 

Itini i hekal dengan o Katimolay-’apocok(南極) ato Yoropa-karopaw (歐洲大陸), roma a ta’akay karopaw manengneng i saka 4 sici nao kaciso^daan miheca ira to ko no katelangay ’aol a lengaw. Itini i Aciya-karopaw(亞洲大陸) o sakakaay malenak a kadofah, roma i Afrika-karopaw(非洲大陸) ato Latin-Amirika karopaw (拉丁美洲), o Ka’amisay-Amirika ato Ta’akay-riyar a karopaw (大洋洲) cowa ka hakowa a manengneng. Itini i Congko Guangtong, Zhejiang, Fujian, Hunan, Yunnan ato Sichuan a tata’angay kowan ira ko kasasiromaroma a kahirahira no ’aol itira,nawhani malalaed ko kasalotok ato riyar. I liyok no hekal a kinaira no ’aol makilatolo ko kaitiraan no a etal:

I tini i Yatay ’Aolaolan Etal i, o sakakaay i tini i hekal. Nanitini Katimolay-sakonis(南緯) 42˚ a Niwsilan, tangasa i Ka’amisay-sakonis(北緯) 51˚ no sasifo’an no Koyietaw(Sahalin kanatal 庫頁島), I sakawalian tahira i kanatanatalan no Taylinyang-riyar(太平洋諸島),I sa’etipan tangasa i satimolan no sa’etip no Indo kitakit, O itiniaiy a ’aol latek cisafaw to 50 ko tatapangan (屬) cisafaw to 900 a kahirahira(種類) ko ka’adihay no ’aol.Iraay ko mademetay a rengaw no ’aol, iraay ko matakalay ko lengaw a ’aol, ora ikaayaway nisowalan a madematay ’aol mahaop ko tolo no kalilima( 3/5), ora ikoray nisowalan a matakalay ’aol mahaop ko tosa no kalilima（2/5）,oninian a ’aolaolan o ci’epocay a ’aol latek cisafaw to 100 ko kahirahiraan.

Tahiraay i Katimolay-sakonis(南緯) 47˚ no satomolan no Akentina, i saka’amisan tangasa i Ka’amisay-sakonis(北緯) 40˚ no sawaliwan no Amirika, itini ira ko 18 ko tatapangan(屬),cisafaw to 270 ko kahirahira no ’aol.

Ona Afrika-karopaw ’Aolaolan Etal i, cowa ka kakahad ko katenakan, nai Katimolay-sakonis(南緯) 22˚ no satimolan no Mosanpiko, tagasa i Ka’amisay-sakonis(北緯) 16˚   no sawalian no Sotan kitakit.

Kasatekedan(特徵)

O halafinay ko kalengawan no ’aol, nika caay ka cimihecaan ko todong, orasaka masasiroma ko nikafana’an no tamdaw, o ta’angay a “ rengosan ” ko ’aol saan ko piharateng, sahetoay ira ko talalinikay no sera ko masapokohay lamit nira.  Mimokmokay a milalad i sera a masapokohay lamit ko kacilamit a malengaw ko saka adihay a malengaw. Cowa ko ninian aca manga’ay pakayra i kacifalo ko katenak. Masapinang ko fatac, kakofatac cicengo’, oya cengo’ no masapokohay a lamit malahad mala’aol, oya i pokohay a cengo’ malaca’ang malatefo’,oninian a papah cihareday, matiya o rinom, mamoko’ ko kawil. Ira ko manga’ayay makaen ko tefo’ nira.

 

Masasaseti'ay a lamit no ’aol a lamit no ’aol(竹鞭)

I roma a etal, ira ko mademetay a ’aol, kacilamit adihay ko fatac masawikolay, o fatac awaay ko kacicengo’ awa aca ko lamit, o teloc masadak nai sera mala’afat, polong no lengaw mademat ko kalomahad, o masapinangay o masawikolay no tenga’an ’aol(fongwicu), ka’emiday ’aol(cecu), sanaysay(fitonay) ’aol(macu) ato calay ’aol(fonglaycu). O kalo’aol i fa’edetay nanom ko kanga’ayan kalengaw pala.

O saranikayay a malengaway ko kalengaw no ’aol i hekal, ira ko mafedohay ko laloma a tapangan romi’ami’ad malengaw to 40mm, maleko ko lengaw nira tangasa 35-40 laya’(m).

Malaliyas ko pokoh ato fatac no ’aol orasaka ranikay a malahed,o lamit ato kasasiiked no kasafacoan ira ko isal a kasafacoan malahad, to roma a pinalengaw dengan o teloc ko misiikeday maisal a malahad, o ’aol sa i kasafatac nira ko patokelekeled sanay a lomahad; kasaisal a masiiked ko kalomahad ko lengaw, sacisowal sa “ no fatacan a kalomahad ” hananay. Nikawrira, midotoc to kalomahad no ’aol, oya papotalay no fatac mitafoay a podac a palo’ matefad to, itiya to paherek ko kalomahad no kakifetol  no ’aol, nika o laloma’an a kasafacoan cowa ka tomerep ko kalahad ningra.

 

Pipaloma ato pipalahad(栽培與繁殖)

Saheto o miisalan ko tapangan, miselen ko fatac, milinah to wikol lamit, paloma a oatenak. O wikol lamit no ’aol ci’icelay ko kacicengo’ ato kacilamit, i ka’ayaw no canglahan misa’it to wikol a lamit no ’aol, halo fatac no ’aol a siikeden paloma, toya mihecaan i kaciherangan molengaw ko fa’elohay a tefo’ nira. Ikor no kacifaloan no ’aol manga’ay mipaloma.

Ano mipaloma to ’aol o misiikoray to fali, misi’ayaway to cidal, so’emetay ko liyok a pala ko sasimsimaen. Ranikay lomahad ko ’aol, tada adihay ko kalomahad, mangalay to cinanomay, marenec to maloso’ay a so’emetay pala, nika manga’ay ko pilaliwan no nanom. Mangalay to cifenekay a sera, o cikaropoyay ato cikoyasiay a sera. Manengneng i ka’ayaw no loma a mapaloma ko cifanohay ’aol (mawcu), masawikolay ’aol(fangwicu), afelaway ’aol(tancu), makedalay ’aol(hanyincu), ciekengay ’aol(kangcu).