Amilika

Nipatatekoan a kitakit a Amilika (Inkiris: The United States of America、U.S.A.、 United States、U.S.), sakamoko’ (America), ka’amisay Amilika a kanatal o nipatatekoan a kitakit, aniniay a saki’emelay a dengan kitakit[, laenoay 50 ko kanatal patongal to nipatatekoan sifo i Washington no Colombia tadamaanay niyaro’, ira ko 5 a miliyasay a misiikeday a ser ato pinapina a papotalay palapalaan sakapot.

Amilika
Hata no Amilika

Amilika (美國)

O sera no kitakit ira ko 9,833,520 pinfang kongli (3,796,740 pnfang inli) , sakatosa a ka’amisay no Amilika (ikor no Kanata), o saka tolo ano eca saka sepat[. Tangasa i 2020 mihecaan, o tamdaw no Amilka ira ko 3.3 walwalan ko adihay, saka tolo no hekay ta’akay kitakit, saadihayay tamdaw a cemahaday to a kitakit.

Amilika 
Kaitiraan

O Amilika ato roma kaetipay a kitakit, halo Kanata, Austaliya, Niwsilan, malecaday ko nai kaicowaay no hekal mafolaway, o kasasiromaromaay a finawlan ato ponka a kitakit, ira ko “masaparoday a finacadan” ko pangangan. O sera no Amilika masasiroma ato kasasifodan ko kafalifalic no romi’ad, malengaw ko kasasiromaroma i tarapatan molengaway, o kasahirahiraay ko a ’a’adopen malengway a salaloma’an[23].

O Amilika ato roma kaetipay a kitakit, halo Kanata, Austaliya, Niwsilan, malecaday ko nai kaicowaay no hekal mafolaway, o kasasiromaromaay a finawlan ato ponka a kitakit[22], ira ko “masaparoday a finacadan” ko pangangan. O sera no Amilika masasiroma ato kasasifodan ko kafalifalic no romi’ad, malengaw ko kasasiromaroma i tarapatan molengaway, o kasahirahiraay ko a ’a’adopen malengway a salaloma’an.

O Amilika ato roma kaetipay a kitakit, halo Kanata, Austaliya, Niwsilan, malecaday ko nai kaicowaay no hekal mafolaway, o kasasiromaromaay a finawlan ato ponka a kitakit, ira ko “masaparoday a finacadan” ko pangangan. O sera no Amilika masasiroma ato kasasifodan ko kafalifalic no romi’ad, malengaw ko kasasiromaroma i tarapatan molengaway, o kasahirahiraay ko a ’a’adopen malengway a salaloma’an.I 19 sici miteka ko Amilika na misiiked nai Inkiris ko picalap a kitakit misitapang pasayra i kaetip micomod ato pasipapotal micowat, Amilika a nipatatekoan kitakit a sifo ’ayaw ikor 1803 miheca ato 1819 miheca kanatosa mi’aca to sera, kasasowal to Sakakaay a Micowatay no Ikiris Hontian Kitakit, mipidah to Mexico ato mitofok mipatay paci’eci papilinah to yincumin a maala ko ka’amisan konis 49˚ katimol, Grande ’alo ka’amisay a polong a sera, nai Russia a Hontian Kitakit ma’aca ko Alaska.

Amilika 
Palakoliay-faco no Amilika

Nanoyaan dado’edo sa ko fa^elohay patireng to naomacalapay kitakit misingsi to pikapot to Amilika a nipatatekoan a kitakit, kasamatira a mahayda ko micowat to sera a fa^elohay kanatal, tangasa 1848 mihecaan o paseraan no Amilika malakec to ko ka’amsay Amilika a hekal. I 19 sici ikoran, katimolay no Amilika pitoay mihopeday to nifadesan tamdaw a kanatal mihapiw to sakapiliyasaw to nipatatekoan a misiiked mipatireng to malekatep kitakit a Amilika, nanoya ira ko laloma'ay no Kitakit a lalood, ikor i pikowan ni Lincoln a mikerid to nipatatekoan a kitakit sifo i pifolaw maliyaw malekapot, itiya mapalasawad to ko pipadesay to tamdaw a rikec(Palakoliay-Faco)

Teloc no 19 sici, nayaten n Amilika ko sakowan to sera tayra i Taypinyang no Hawai, I saka tosa a falicen to kikai ko sakatayal picikerohan miteka misa’ekimay a to’ek ato misaadahiay a to’ek a kacomahadan. Matatorod pakalowid to kalalood no ka’etipay no Amilika, saka Amilika sakipapotalay mikiharan mata’elif ko mo niyah, o ’icel no Amilika micomod tayra i Caribbean riyar ato ka’etip Taypinyang.

Amilika 
Apolo 11

Micomod to i 20 sici i, o Amilika i ikor no saka 1 kalalood a pikihatiyaan itiya mapatireng ko tatodong no ’icel no sofitay to sakihekalan. Paherek to 20 mihecaan ko pi’owang, o Amilika i 1930 miheca misi’ayaw to karawrawan no kicay, i saka 2 kalalood nohekal pakalowid k Amilika itiya a saranikay sato malasatadamaanay a kitakit. Mala o lekapot no lalimaay no sakapot i Linhoko, o Amilika cihenengay a kitakit, o sa’ayaway no hekal pakasanga’ay to heneng a sahadfek, dengan mikihatiyaay kalaloodan a kitakit.

Ikor no saka 2 kalaloodan amilika ato Russia pakayni i kasasiroma no nihiratengan ato kaitiraan nosici a malalifet i pinaay mo^etep miheheca ko ki’etecay a lalood, i kasasi’ayawan to sakikakarayanay kalalifetan sakalaheci manga’ay no tamdaw sa’ayaway tayra i folad halaka. I 20 sici a 90 mihecaan malopisak to ko Russia i, masowal to o saki’emelay to a kitakit i hekal[.

O Amilika nai 19 sici telocan miteka osata’akay i hekal no kicayan, tahatini o pido’edoan i polong no cikiw a kicay, sakisofitay, kiwiko, pkingkiw to kakak, kakarayan a kakak pikingkiw ato isingan fana’ a sakiemelay kitakit. O Amilika ko takaraway kalaliacaan kitakit, sata’akay micomoday nohekal ato saka tosa a pasadakay to dafong a kitakit, o sakacecay Kapolongan a Nitayalan 'Epoc Ilaloma' no kitakit mido’edo tokasakitakit a payso, o paka’acaay dafong i o sakatosa. I finawlan a sakinaira, sakacowat no tamdaw, Kapolongan a Nitayalan 'Epoc Ilaloma' no tamdaw ato misanga’ay no tamdaw citodong to saki syakay kicay a pahapinang kacitodongan, malo kakeridan no hekal ko Amilika. Mocomod to ikoray no kikay ko sakatayal a to’ek ko kicay no Amilika, mipatadoay a tayal mihaop to todong no kicay, malasa’ayaway no hekal.

Lahecadsa, o misanga’ay to kalomaan hatira ko dadahal, saka tosa i hekal. Mihaop to 4.4% tamdaw no hakal ko Amilika patadamaan to sepatay no cecay (4/1) to Kapolongan a Nitayalan 'Epoc Ilaloma' no kitakit ato toloay no cecay (3/1) masadakay i polong no cikiw to sakisofitay, oni saki kicay ato sofitay saheto o satadamaanay to no hekal. O Amilika to sakisici atoponka a cecay kahapinangan nohekal o ci’icelay kitakit, i pikingkiw to kakak ato nifana’an mahaop malo o kakeridan no hakal. O Amilika o Linhoko, kingkonohekal, kasakitakit a payso a kiking sacefang, kasacefang no Amilika pa’ayaway a cefang ato kaitiraan a songto ko Amilika, i kasakitakit a demakan miheop to sakasasowal.

Amilika 
Sakacecay congtong ci Cyoci-Huasintong

Ngangan no kitakit (國名)

No Inkiris ngangan (英文名)

“The United States” onini a ngangan o lecok no Amilika ato so’elinay a pipangangan, sa’ayaway manengneng i misiiked a rotoh ato kimpo no Amilika (Constitution of the United States), I sakowan, misilsil ko kitakit to sasowalen to Amilika i, o pakaynian to sasowalan. Sa’ayaw o nairaan, tinako “The United States are” (nairaan kapolongan lekatep a), halo 1856 miheca nihaydaan dademaken a “kimpo no Amilika” saka 13 liyad nifalican ang. tangasa i paherek no laloma'ay no Kitakit a lalood no Amilika, itiya a niira “The United States is” (niira kapolongan lekatep a). anini niira sanay to salongan[47][48], sakamoko’ ko pitahidang U.S..

“United States of America”, nai ci John Dickinson mitiliday i 1776 miheca 6 folad 17 romi’ad a nipatatekoan a kitakit a kasatisil saka tosa a pa’ayaw tilid masadak[49], sakamoto’ tilid misakamoko’ U.S.A.. patodong to norikec a sakowan a pangangan, caay to kamatiya no US ko dadahal kananam. Talacowa tina tosaay manga’ayay to demaken, nika ira to ko sakacitodongan pidemak, USA sa’adihayay pidemak itiniay i onto a kalalifetan. Tinako i tilifi pahapinang to milifetay no kitakit a fayfay o ISO ko marocekay, misakamoto’ U.S.A., Amilika caay ka dengan koni, mitilid to kasatelek no Amilika sa’ayaway masadakay a taypiaw no citodongay a ngangan “United States of America”.

Roma a sakamoto’ “America” (Amilika), I 1507 miheca, nai Germany micokaay ci Martin Wasemuller nisanga’an “o palapalaan no hekal”, Amilika kanatal sa’ayaw i coka no hekal mapatilid to “America” [50]. Nawhani misolapay no Itali ci Amerigo Vespucci paini tina ta’akay sera o fa^elohay caay ko nano itiyaay a na Columbus a nisowalan tiya kawaliay no Asiya. O Amilika nai Amilika kanatal a cingangan. I Inkiris a sowal, Amilika ato Milikan malecaday to “America”, o pifalic ko kasasiroma, ’ayaway pitoro’ to Amilika kanatal, ikoray pitoro’ to U.S. [51][52].

“Columbia (kolompiya)” o nanaman pangangan to Amilika, o nai ci Columbusan, pinapina a demakan no Amilika tangasa anini o nian “Columbia” ko pangangan, tinako Washington Columbia tadaniyaro’, Columbia paratohay kosi, South Carolina maci Columbia[53].

Likisi (歷史)

Amilika 
1492miheca sa'ayaway miripa ci Kolonpo

Mi’o’ot mikikiway pahapinang, ’ayaway ni Yis to 5 ’ofad mihecaan miteka masadak ko tamdaw i Amilika. Orira ato tamdaw malecad a masadak i Dipong ato Scandinavia a romi’ad. I ’ayaw no kairaan no tamdaw malinah nai Asiya ato Europe. O karomakatan no tamdaw nai salongan i ’ayaw 1.4 ’ofad tangasa 1.1 ’ofad mihecaan. Ikor masa o yincumin no Amilka[59].

I 1492 miheca 10 folad 12 romi’ad, i no Spain fafahiyan hongti a nitoka’an, ci Columbus tahira i Bahamas palapalaan a San Salvador pala[59]. I 1493 miheca, ci Columbus itira i aniniay a Santo Domingo patireng to saka cecay a nicingcingan no Spain[59]. Ka’amisay Amilika kanatal a yincumin sarakat mihamham parono mipadang to mafalaway finawlan, nikawrira matokinihay aca o nipicingcingan a mipatay, milaplap ato mifades, nanoyaan miteka ko yincumin a macingcing[60].

I 1607 miheca, itira i London a Virginia kosi i ka’amis Amilika Chesapeake Bay a James niyaro’ patireng to no Inkiris saka cecay nicingcingan[59]. Ikor, Inkiris i ka’amis Amilika Tasiyang lilis no riyar a kawali ka’amisay ato sasifo’an dado’edo patireng to picingcingan. I 1624 miheca, Netherlands (Holand) i Hudson ’alo patireng to picingcingan – New Netherlands, naitiya to ikor pinapina polo’ mihecaan misakakahad tayra i Connecticut ato Delaware ’alo[59]. I 1652 miheca tangasa 1675 miheca, Inkiris ato Netherlands kinatolo a malalood, ikor nanoya miliyas ko Netherlands to ka’amis Amilka, itiya matafad no Inkiris ko New Netherlands pado’edo micowat to picingcingan.

Tangasa 1775 miheca, ’ayaw no kalalood to pisiiked no Amilka, o Inkiris i ka’amis Amilika Tasiyang a lilis no riyar aniniay Amilika laloma’ tiya a mipatirengan to 13 a nicingcingan (New Hampshire, Massachusetts Bay, Rhode Island, Connecticut, New York, Pennsylvania, New Jersey, Delaware, Maryland, Virginia, North Carolina, South Carolina ato Georgia) [60].

Siiked ato picowat (獨立與擴張)

Amilika 
Matatilid ko micowatay

I 1760 mihecaan ato 1770 mihecaan, 13 ko ka’amisay Amilika nicingcingan ato Inkiris a masasirimok, saka i 1774 miheca ato 1775 miheca madado’edoay a kasasiwtoc. Pikihatiya no 13 a no macingcingay taypiaw to saka 2 lekad lalan a kalomaocan i 1776 miheca 7 folad 4 romi’ad masasitilid “paratoh pisiiked no Amilka”, oya kasasiwtoc mala o pisiiked a lalood, o taypiaw i kalomaocan miketong patireng to lalanay sofitay sapilifet to safitay no Inkiris, ci George Washington ko kakeridan[60].

I 1781 miheca, “kasalekatep a tonekan” ya 13 a nipatatekoan a kitakit mapolong to mihayda, patireng to mido’ocay a kasalekatep. Nano Pppadang no Frence ato Spain, mataneng karorayan to 8 mihecaan sakisiiked a lalood, o saklalan a sofitay paherek ko pipidah to sofitay no Inkiris, itiya o Inkiris i 1783 miheca mitilid to “Paris tatonekan”, songila’ mihayda to 13 a ka’amisay Amilika nicingcingan a missiked. I 1787 mihecaan i Philadelphis a lomaoc, paini to no lekatep mafalic to o nipatatekoan a kitakit i kimpo, I 1789 miheca 6 folad, onini a “Nipatatekoan a kitakit a Amilika” milayap to ko 9 a kanatal ko mitliday to sapisitapang[60].

I 19 sici miteka, o salaloma’an no Amilika miteka ira ko “ono kakarayan a niketonan ko ’orip”, “o nipafelian no kakarayan ko ’orip” mala o pakayraan no sici no Amilika a sowal[61][62], o roma to a sasowalen “o nipili’an no kakarayan” ko Amilika tamdaw sanay to sapisadadahalaw to sera ato ’icel. Nai 1803 miheca tangasa 1848 mheca, o pala no Amilika nai pisiikedan matongal to 3 sainanengan, pafalohang to fa^elohay a Nikapolongan Kitakit o “mamisakakahad to polong no ta;akay sera” sanay a pisafaloco’, pasayra i awaayay ko tolas ko pisadadahal, halo ’ayaw pi’aca to Louisiana micomoday to i laloma’ay a sera[63]. Mahaenay picowat i 1812 miheca a kalaslood itiya malitemoh ko kamoto’ay a safo’ot, nika ranikay nai kalaloodan a paherek a pado’edo ko demak. Nanoya kalaloodan, finawlan no Amilika matongal “nai Tasiyang tayra i Tayang” ko picowat a haratengan, o caayay ko mamafo’ot a ’orip.

I 1848 miheca micalap to katimlay maci no Moxico, pakatapi’ i lalood no Amilika Moxico. Mihayda to ko Moxico to Taxas to piteko i Amilika, mikelac to 200 ’ofad pinfang kongli a sera (o malitosaay a sera) pafeli han ko Amilika[64]. Patoror ko sifo no Amilika pasietip ko pipamatang, mapatoror haca to pipalalan to no marar a lalan, itiya adihay ko siwtoc to Intian Yicumin. I 19 sici salepon sofitay no Amilika ato finawlan sofitay kinapinapina sapitekopan to Yincumin no Amilka a demak, tangasa paherekan saki’orip no Yincumin no Amilka[65].

Sapifades rikec, laloma’an lalood ato kakayan a saniyaro’ (奴隸制、內戰和工業城市化)

Mido’edo tomacowat ato comahad no kitakit, masadak to ko fa^elohay a hahiratengen, ka’amisay citodongay to nipatatekoan a sifo ato katimolay kanatal a sifo itini tosapisopedaw to sapifades ato sakowan no kanatal ira ko kasacirid no demak: ka’amisay kanatal maliyang to sapicowat to mifadesay a telek (caay ko sapiliyang to pifadesay a telek), miliyang to fa^elohay micomod a kanatal to sapifades a talek; okatimol kanatal miliyang to ka’amisay a kanatal to pilalang to matiniay saki’orip, orasaka militadoay to pifades a telek to saka cakat to misatakomoday a kinaira[24].

I 1860 miheca mala congtong ko nikapolongan cefang ci Lincoln Abraham itiya, tata’ak ko kala siwtocan[66], onian o nano ni Lincoln a nikapolongan cefang ko miliyangay to sapicowat to mifadesay a telek. O South Carolina mala sa’ayaway mihapiw to sapiliyas to nipatatekoan a kanatal, tatootoor sato ko 6 a katimolay kanatal sapiliyasan, i 1861 miheca mipatireng to nipatatekoan kitakit a Amilika sapiso’ayaw miliyang to nipatatekoan kitakit a sifo. Caay ho kahalafin ko pipatireng ci Lincoln, ira to ko laloma'ay no Kitakit a lalood, laloma'ay lalood no Amilika i 1865 miheca mapaherek, itiya paherek ko sapifades a telek ato no kanatal ira ko tatodong to sapaliyas to nipatatekoan a kitakit a solongoc sa a kalaliyang. Onini a laloma'ay no kitakit a lalood malacawang no likisi no Amilika, nanoya matongal ko salingoc no nipatatekoan sifo[67], mapatireng ko tatodong no nipatatekoan cefang a mi’emet to sapikowan to Amilika a sici, tangasa i 1933 mihecaan.

I 1902 miheca kawaliay hekal mafolaway no Amilika itira i New York Ellis pala mipatireng to kaysiya, marer a lalan ato kaliomahan (1902年美國東岸的移民在紐約埃利斯島創辦工廠,鐵路和農場)

I laloma'ay no Kitakit a lalood a nicowatan a kaki ato nai Europe ’alomanay mafolaway o saka damso to ’alomanay a matayalay to fa^elohay a kinaira no Amilika, i ’ayaw awaay ko mikiharay mapatireng to ko adihayay niyaro’ ato maci, ranikay macowat ko misanga'ay to dafong no Amilika ato sakapasayra i ci’icelay i kasakitakit. Matatood, o Amilika midemak to katalawan i roma kitakit to sakihongtian, halo kalalood i kaetipay Amilika[68] ikor no pilowid macalap ko Puerto Rico ato Philippine nano Spain a micingcingan i roma kitakit, o saka malaci’icelay no hekal kpo Amilika[60].

Tosaay kalalood no hekal ato karawrawan no kicay (兩次世界大戰與經濟大恐慌)

Saka cecay kalalood no hekal i 1914 mihecaan miteka, sa’ayaw i kitenokay ko Amilika; nawhani o Germany milalood ko i lalinikay no riyar a tamina mipaleneng to ramakatay tamina no Amilika i Tasiyang (RMS Lusitania), saka’adihay ko mapatayay finawlan no Amilika, maforaw to ko finawlan no Amilika[60]. I saikoray a kalaloodan, o Amilika i 1917 miheca mikapot to kasatatelekan kitakit a miliyang to malekatepay kitakit.

Nawhani o likisian a demak, o finawlan no Amilika sini’adaay to Inkiris ato France, talacowa ira ko miliyangay a papinapina no Germany tamdaw ato Ireland tamdaw to pikihatiya[69]. O sakadamaaw no mikadomay ato nipatatekoan a sifo to adihayay a mikadomay i Europe o nian ko sapikihatiya no Amilika malalood. I Amilika nai 1917 miheca ona mikihatiya to lalood, sakilalood ira ko kafalican, saki kasatatelekan kitakit i 1918 mihecaan matapi’ay. Ikor no lalood, calemcemay to pihakitiya to demak no Europe, o Kararemay pikaykian kalomaocan caay pihayda to no kasatatelekan kitakit to pisetek to malekatep kitakit a Versailles tatelek[60]; mafelihay, pasayraay i pakacecayay ko halaka no Amilika.

O kalaloodan o sakadoka’ no Inkiris France Germany a kitakit. Nawhani kalalood caay ho kai sera no Amilika, malosakacidafong ato katadamaan no Amilika. Satowitowis han i 1920 mihecaan, o miliomahan a pinaloma alokelong ko ’aca, macakat ko nitayalan a kinaira, saka macowat a cemahad ko kicay no Amilika. O roma sato macakat ko picaliw to payso ato kadom no laliacaan kowat itiniay tina kacomahad no kicay, itiya i 1929 miheca maseri’ ko nikadoman, nanoyaan sa kararawrawan to kicay[60]. Oni a kararawrawan no kicay paherek sato ko pikowan mikerid pinapina mo^etepay miheca to sici no Amilika, o nikapolongan cefang ci Franklin Delano Roosevelt ko macakatay mikowan.

O sakatapi’elalaw no kicay, ni Franklin Delano Roosevelt a sifo misafa^eloh to pakayraan no sifo, mitongal a picara ko nipatatekoan sifo to kalaliaca no kicay, nikawrira, o kicay no Amilika tangasa ikor no saka tosa kalaloodan a mapalowad[60].

I 1941 miheca 12 folad 7 romi’ad tona pihokhok no Dipong to Pearl harbor, mikapot ko Amilika miliyang to fascism (Nisatekedan a Mikowan) malekatep a milifet to mi’erecay kitakit. Padoedo a pinapina a kalaloodan malosakatadamaan a likisi no Amilika a kalalood, nikawrira tala’ayaway ato aikoray masanga’ ko adihayay a katayalan, ato no sofitay a misang'ay to lalosidan a sakapalowad ko kinaira nisanga’ay, o sakapasadak i katalawan a kicay no Amilika. Nanoya manga’ay mikihatiya ko fafahiyan no Amilika tina ta’angay katayalan[70].

Amilika 
Martin Roto hakasi misa'eli to sakalatamdaw

ki’etecay a laloodan ato siwtoc no fanacadan (冷戰時期和種族衝突)

Ikor no katapi’ no lalood, Amilika ato Rossia a siwtoc masapinangay, o Amilika taypiaw no micongeday to sihong ca'enot halaka to kicay a kalaliacaan ato sakisici a pakoniraay nikapolongan sakowan, o Russia o taypiaw no micongeday to kisanto ca’enot halaka to kicay ato nisatekedan a mikowan, sakacowat no Russia ato niharatengan ko sakasiwtoc i 1940 mihecaan teloc lalingatoan a ki’etecay a laloodan[60]. Oni tasaay a kitakit i romaroma a sa’etal ato kitakit ko mikotayay to kalalood, halo South Korea lalood, Vietnam lalood, kinalimaay a lalood i Middle East (congtong) ato mangangataay to o heneng ko kalalood a katalawan sapirapot i Cuba, ato Afghanistan a lalood[60].

I nisa’icelan to no Amilika a hikoki no kitakit ato kakarayan congpo, ikor i no Amilika romi’ad i 1969 miheca 7 folad 20 romi’ad sakinacecay malaheci ma’efer ko tamdaw tayra i mipatalafekangan i folad.

Oyaan i laloma’ no Amilika, o syakay no Amilika masapinang ko kasasiiked no finacadan, ngalef i no timolan. Nai 1950 mihecaan milingato, oni a misawacoay a rikec malosapilengat na Martin Luther king kakeridan to sakilongoc no finawlan a onto, tahaikor mapalasawad ko katimolay kasakanatal to misiikeday to finacadan a rikec[60], i 1964 mihecaan sakilongoc no finawlan mitelek to paherek to sakicimacimaan to finacadan ato sakicimaan a pisawacoan to tamdaw, halo katayalan ato kiwiko a misawacoay[71]. Talacowa anohatini, o sakifinacadan no Amilika ato caayay kalalen no kicay ira i salaloma’an a waray tangasa anini caayay ka haheci masalof[72].

Yanaa (當代)

Amilika 
2001miheca 911 a nisongtolan loma'

Yana a mihecaan i 1970 katalawan to sakisimal sakatararikor no kicay, ci Ronald Reagan i 1980 mihecaan malacongtong, itiya o samato’asay a congtong. I 1980 mihecaan, misa’icel pasikicay picikeroh ni Reagan, saka i 1980 miheca milengato mapalowad ko kicay no Amilika. 1991 miheca o Russia malaliyas ko lekapot, dengan cecay to o Amilka ko sakiemelay kitakit i hekal[60]. Oyanan to ko pipaocor no Amilika to sofitay tayra i roma kitakit milalood, tinako i 1991 mihecaan a lalood i Persian gulf. I 1990 miheca, nawhani pasidigit kafalic ato calay ko misanga’ay to adihayay katayalan ato kicik kafafalic, mataneng to no Amilika ko awaayay ho a kacowat nokicay, fa^elohay a silicon malasatadamaanay to a kinaira no hekal kaitiraan, mahofoc ko matiyaay o Apple kosi ato Google ta’akay sakiratoh kinaira a kosi[76][77].

I satapangan no 21 sici talikeda to 911 a demak, mapasemer ko faloco’ no finawlan no Amilka, sakadadefong no kacacofelan a demak no Amilika mipasatoker to masakakoki’an ca’enot a katalawan ko patonekan[78]. O Amilika sifo milingato mico’ay to sakakoki’an ca’enot lalood ato demak – Afghanistan lalood, i 2001 miheca 10 folad mawarwar ko Taliban sakowan no Afghanistan, ikor toya miheca 12 folad patireng linci sifo ko Afghanistan; haca i 2003 miheca mipalowad to lalood i Iraq, mawarwar ko sakowan ni Saddam Hussein, patireng to linci sifo ko Iraq[79].

Nawhani o Amilika to saki tiniay sifo ikaka ko mitiya a pinangan ato sofitay a ’icelan, o saka rihanaw no finawlan i kaitiraan no sofitay. O Amilika to sakico’ay to sakakoki’an ca’enot i, nawhani kasademak malitemoh ko ka’acekan to pifades to marofoay ato pisailipalaw to finawlan a demak, matiya o pilifades no sofitay no Amilika to marofoay lalaloodan a Iraq, milokes ko sofitay to Koran a codad demak, mifohatan no wiki topipipatay to finawlan no Iraq a filomo (sasing) ato pipatireng no Amilika i kasaicowa no hekal a to’emanay pirofoan, malasaka’iloen no i niyaro’ay finawlan ato kasakitakit[80][81][82].

Nai ikor no 2008 mihecaan, talahenot ko kicay no Amilika to sakinatosa localiw to payso a katalawan, masa matefad ko kicay, i matini lomowaday to a macakat, awaayay ko katayalan tamdaw nai ’akawangay to 10% masereday to. Nikawrira, polong no sakinatosa localiw to payso katalawan saki Amilika o kiemelay kitakit oya: to caay ka ngiyangi.

I 2009 miheca 1 folad 20 romi’ad, i likisi no Amilika sa’ayaway nano Afrika tamdaw congtong ci Baraba Obama mihapiw to piptirengan, i 2017 miheca 1 folad misawad. 2017 miheca 1 folad 20 romi’ad, sakato’asay mihecaan congtong no Amilika – itiya 70 miheca ni Downer Trump mihapiw to piptirengan, i 2019 miheca kalifongan to COVID – 19 itiya, mangalef ko kasetol no kicay, macakat ko awaayay katayalan. I 2021 miheca 1 folad 6 romi’ad, micokeray ci Trump mimedok i kalomaocan no Amilika, mirawraw to pisa’osi ato piwacay to paheci no pisingkiw to congtong a citodongay saopo no lomaocan no Amilika[84][85]. 2021 miheca 1 folad 20 romi’ad, 78 mihecaan ni Joe Biden mihapiw to piptirengan, i likisi samato’asay mihecaan no Amilika a ongtong malifet aca.

Palapalaan (地理)

O Amilika itiniay i kaetpay kalitosa no cikiw, nano Amilika, Alaska sa’etal ato Hawaii sa’etal toloay a masakapot: Amilika nano sera halo ka’amisay Amilika faniyot 48 kasasiriting a sa’etal; Alaska sa’etal i ka’amis Amilika faniyot pakaetip ka’amis latoso pala; Hawaii itiniay i Taypinyang kasapalaan.

Roma, Taypinyang ato Caribbean riyar ira ko Puerto Rico no Amilika sera. I palapalaan, no “Amilika a sera” patoro’ to nao Amilika sera masasikiting to 48 a sa’etal, halo Washington Columbia (D.C), caay ka halo Alaska sa’etal, Hawaii sa’etal, Puerto Rico, Guam ato Amilikan Virgin palapalaan, Amilikan Samoa, ira ho ka’amis Mariana palapalaan, ato 11 awaayay ko tamdaw a kasapala (Bajo Nuevo pantaay hakal ato Serranella pantaay hakal) iraay ho ko kalaliyangan, so’elinay o Colombia ko mikowanay).

Dadahal no ’a’ecocen (領土面積)

O Amilika nao saka tosa ta’akay kitakit, i hekal o saka tolo ano eca sakasepat ta’akay kitakit, o dadahal no sera halo niyah sera, ka’amisay Amilika safaniyot a Alaska ato Taypinyang tenokay a Hawaii palapalaan. O dadahal ira ko 937 ’ofad pinfang kongli (o no sera a dadahal ira ko 915 ’ofad pinfang kongli), ano patongalen to limaay a ta’akay fanaw no Amilika a todong makowanan 16 ’ofad pinfang kongli, cepo’ no ’alo, ngoso’ no minato, laloma’ay riyar a mililisay to riyar a nanom salongan ira ko 10 ’ofad pinfang kongli, o dadahal salongan ira ko 963 ’ofad pinfang kongli, ano tongalen ko riyar a sofal dadahal ira ko salongan 20 ’ofad pinfang kongli, dadahal solongan ira ko 983 ’ofad pinfang kongli.

Ano padeteng o dadahal no hekalan a sera, Amilika (salongan 915 ’ofad pinfang kongli) o saka tolo a tisil, rarikoran no Russia, Congko, ka’ayaw no Canada (salongan 909 ’ofad pinfang kongli) [86]

Sakakaay maocor citodong “no hekal alatek” matisil 9,833,517 km² oni sa’osi halo no niyah a riyaran dadahal[87]

Sakakaay maocor citodong “no hekal alatek” matisil nai 1989 miheca tangasa 1996 miheca miteka no Amilika polong no dadahal matisil 9,372,610 km². I 1997 miheca mafalic tangasa i 9,629,091 km², 2004 miheca mafalic tangasa 9,631,418 km², 2006 miheca tangasa 9,631,420 km², 2007 miheca tangasa 9,826,630 km², 2010 miheca tangasa 9,826,675 km²[88][89].

I laloma’ no “Sakakaay a micowatay no Inkiris hontian kitakit pitiya a hong” matilid ira ko 9,525,067 km², oni a tilid halo sera ko dadahal ira ko 221,783 km², o limaay a ta’akay fanaw no Amilika a todong makowanan 155,641 km²; caay ko halo lilissay no riyar a nanom dadahal (laloma’ no nanom) ira ko 109,645 km² ato sofal riyar dadahal198,921 km²[90][91].

Sofal sera a pisakakahadan (領土開拓史)

Nai 1783 miheca 9 folad 3 romi’ad “Paris tonekan” kasasitelek, makahayda ko Amilika to pisikedan i, Amilika a sofal pasietip ko picowat, to kinapitoay, nao 13 ko kasa’etal matongal tangasa 50 to ko kasa’etal.

Ta’akay ko cwat: (主要大的進展:)

I 1803 miheca 4 folad 30 romi’ad, Amilika ato France masasitelak to pakayniay to kalali’aca to Louisiana, Amilika 1500 ’ofad Amilika payso ma’aca ko 2,144,476 pinfang kongli a sera, matiya to aniniay Amilika a sera kadadahal to 22.3%, o itiyaay yaan Amilika a sera k dadahal, saka masadadahal pasayra kaetip macowat[24]:

I 1819 miheca, nai Spain ma’aca ko Florida sa’etal[24];

I 1845 miheca, Taxas nikapolongan kitakit mikapot to Amilika (Taxas nikapolongan kitakit i 1836 miheca misiiked nai Mexico) [24];

I 1848 miheca, ikor no kalalood no Amilika ato Maxico, California nikapolongan kitakitnai Maxico misiiked mikapot to nipatatekoan a kitakit, citodong to ko Amilika to California sa’etal, Nevada sa’etal, Utah sa’etal polong a niyaro’, Colorado sa’etal, Arizona sa’etal, New Mexico sa’etal ato Wyoming sa’etal a todong niyaro’ [24]; 1864 miheca, masasitelek to Inkiris, citdong to Oregon sa’etal (halo aniniat Oregon, Washington ato Edward sa’etal) [24]; 1867 miheca 4 folad 9 romi’ad, Amilika pai 720 ’ofad amilika payso nai Russia gongti kitakit ma’aca ko Alaska, 1959 miheca macakat o saka 49 sa’etal no Amilika[24];

1898 miheca 8 folad 12 romi’ad, paherek ko kalalood no Amilika ato Spain, o Spain 2000 ’ofad ko pipa’aca to Philippines, Guam, Puerto Rico to Amilika; oya miheca a Hawaii nikapolongan kitakit mikapot to Amilika, 1959 miheca 8 folad 21 romi’ad, Hawaii sa’elin mala no saka 50 a sa’etal no Amilika[24].

Aniniay a rakat (現狀)

Nano Amilika ira ko 50 sa’etal ato Washington D.C (Washington Columbia) sakapot. Oya 48 sa’etal mararitiritingay, o saka’amsay Amilika faniyot sifo’an. Osaw tosaay sa’etal, Alaska itiraay ka’amis Amilika faniyot sakakaetip ka’amis, o kawali makakafit to Canada, kaetip ato Russia Siberia niyaro’ mila’ed to riyar masasi’ayaw; Hhawaii itiniay i Taypinyang a kasakanatal, kaetip katimol no ka’amis Amilika to 3700 kongli. Roma, ira ko milesapay i Caribbean riyar (Puerto Rico) ato Taypinyang (tinako Guam) papotalay no riyar a sofal. O sera no Amilika nai kawali tangasa Tasiyang, kaetip tangasa Taypinyang, katimol tangasa Maxico, ka’amis tandasa Canada, ka’amis so^eda riyar (Alaska sa’etal) [92].

Kasakowat (地形)

Rikec ato sici (法律與政治)

Rikec (法律)

Midotoc to lecok no Inkiris ko rikec no Amilika to pisawkit, mirocok to “patododay to’asan” ko hoing no Amilika, o nano Inkiris Amilika Frace (riyaran rikec) a nisakapotan. I ’ayaw sifo’an no 19 sici, ’ayaway a pidemak noAmilika midoedo to itiyaay ho no Inkiris a tinakoan, ikor macowat to ko Amilika ira to ko no niyah a pisetek to rikec, tangasa aniniay Amilika polong no sarikec midoedo to no niyah to.

O kimpo no Amilika ko pakayraan no rikec, polong no kasasiroma nai kimpoay o i laenoay no kimpo ko sapilaheci. O maanan to a rikec caay ka pico’ay to kimpo. O i satakaraway ko kimpo, ano mihayda to ko kalomaocan ato kasiwtoc no rikec to kimpo, o i satakaraway no hoying ko painiay to sapiliyang to rikec, o kasacecay no hoying no Amilika o midotocay to kimpo a mitmadaw to demak. O satakaraway hoying i Marbury kokso Madison fangafang (1803 miheca) a mahapinang ko ’icel no salongoc no hoying, malasarakatay no hekal ko Amilika mitomadaw to maliyangay a kitakit.

I matini o samasongila’ay ato samalekoay to malacecayay mapolong a rikec “polong no kalaliaca a rikec” (UCC, 1952 mihecaan mahapiw) ato “pi’arawan sapitefoc rikec” (ALI).

Kasakanatal o awaayay ko no niyah tapangan salongoc a kitakit, ira ko no niyah a kimpo, miterek caira to nitelekan todengan no nipatatekoan a kimpo, no nipatatekoan a rikec ato nipatatekoan a kalomaocan a mihaydaan no kasakitakit nitelekan a kasahira a rikecan a sakowan. Polong no kasakanatal saheto no Inkiris a salongan rikec ko parana’an a nitelek. Louisana kanatal tona masangil no France “Napoleon sarikec” a dengan.

Kimpo (憲法)

O sahalafinay ko likisi mipatirengay to Nikapolongan Kitakit ko Amilika, i 1789 miheca milingato “kimpo” o sa’ayaway midemak to masaheciay a kimpo.

O kimpo noAmilika ato kalosalongoc a rikec to nisalofan o pisa’icel midama to sakapakoniraaw to finawlan: halo nisowalan, pakayraan a mitoor ato pakoniyah a mipasadak; mihayda to mi^ecelay piomadaw a salongoc; sakaira ato miwikid to sapilood a salongoc; pisingkiw salongoc, sasingkiwen salongoc ato kacidafong a salongoc. Talacowa o pihapiw topisiiked no Amilika mapatodong nohekal to sakacomahad to no tamdawan salongoc, ikor to nitelekan a kimpo o pidoedoan tadamaanay tosaki nikapolongan ato tamdawan salongoc, nikawrira pahapinang i likisi no Amilika, o milahecian ira ko kalaliyangan: tangasa i 1865 miheca o pipalasawad to mifadesay a telek; fafahiyan tangasa i 1920 miheca itiya ira ko pitopa a salongoc; 1964 miheca “finawlan salongoc a rikec” itiya to mapatireng paterep to mirapotay misawacoay to finacadan a rikec.

Sici (政治)

O ’icel no nipatatekoan a citodongay malitoloay, o roma sato masasikantokay ato masasi’emetay (malitoloay ko ’icel):

Mirikecay citodongay: oya lomaocan, nai Fafa'eday kalomaocan ato kararemay kalomaocan a malotosa. Ira ko nipatatekoan a pirikec a ’icel, pihapiw to lalood a ’icel, pihayda to telek a ’icel, kalali’aca no sifo a ’icel ato sapipalasawadaw a ’icel;

Midemakay citodongay: oya congtong, micokeray congtong ato nao congtong nitoro’an a Fafa'eday a nihaydaan no kalomaocan kakeridan no citodongay ato kasirarem, citodong midemak to no nipatatekoan a sarikec a mikowan a ’icel;

Hoying citodongay: oya fafa'eday ato kararemay no nipatatekoan hoying, mitomadaway nai congtong nitoro’an mihaydaan no kalomaovcan; ira ko pisaheci a ’icel ato mifilihay to miliyangay to kimpo a rikec a ’icel.

Saocor citodongay (情報機構)

Kalomaocan no kitakit (國會)

Kalomaocan no Amilika a kitakit tosaay ko kalomaocan faco a mirikecay, fafa'eday kalomaocan ato kararemay kalomaocan.

Fafa'eday kalomaocan ira ko 100 a malomaocay, ano kasasi ’aloman malowan ko tamdaw, kasakanatal ira ko 2 a malomaocay, o sapipa'ading to mimingay a kanatal i nipatatekoan a tatodong ato sakinaira. 6 miheca a lekad ko fafa'eday kalomaocan, mile’ed to 2 miheca salongan malitoloay to cecay (3/1) laliyawen misingkiw ko lomaocay.

kararemay kalomaocan ira ko 435 lomacay, o taypiaw no kasalomaocan a sa’etal, kasakanatal midotoc to ’aloman malowan no tamdaw a misingkiw to lomaocay, 2 miheca a lekad no lomaocay. O rocek midotoc to tamdaw, 10 miheca miliyaw kinacecay misaliyad, kasakanatal parocek to 1 ko kararemay kalomaocay. Nawhani kasa kanatal a tamdaw masasiromaay, imatinib kasa kanatal no kararemay kalomaocay fa^elohay a rocek no lomaocay (nai 2013 mihecaan mitekaan), ira ko 7 kanatal 1 ko lomaocay, sa’alomanay tamdaw o Califonia kanatal ira ko 53 no lomaocay, saka tosa o Texas kanatal 36 lomaocay, New York kanatal 27 lomaocay, Florida kanatal 27 lomaocay, Illinois kanatal ato Pennsylvania kanatal maka ha ira 18 lomaocay.

Congtong (總統)

O tatapangan no kitakit ko congtong, kakeridan no sifo, kakeridan no karayan riyaran, lalanan sofitay ato kalomaocan no sakarihaday no kitakit, ira ko todong mitoro’ i nipatatekoan kasatodong a kakeridan ato mikeriday, sa’akawangay hoying, kasafa'eday nipatatekoan hoying, niocoran a cacitodong a tamdaw, o ai fafa'eday kalomaocan a ’alomanay ko mihaydaay itiya manga’ay mapatodong, nakawrira ano midemak ato mipili’ ko lomaocay, mifalic to pihayda to sarikec no lomaocan, o mata’elif ko litosaan no kalomaocan manga’ay citodong.

O congtong mikerid to micokeray congtong ato citodongay midemak to dademaken. I laloma’ nolekad, o laloma’an no congtong i itira toya White House (fahecalay loma’) a maro’. O congtong manga’ay mi’inga’ing to mihahecian no kalomaocan a rikec, nikawrira ano nirikecan mahayda no tosaay ko kalomaocan a faco to malitosaay no tolo (3/2) piya, o mi’inga’ingan no congtong o mafelihay to. Manga’ay nocongtong pasayra i lomaocan midakdak to masamaanay sasowalen ato sapipatireng to rikec a halaka.

O micokeray congtong sa’ayaway tamdaw mamirocok to congtong, midama to pidemak no congtong to demak no kitakit, o cafay no congtong mikowan, pitengilan ato taypiaw to congtong mikihatiya to tadamaanay saopo. O micokeray congtong o laloma’an no lomaoc to sakarihaday no kitakit, orasaka tadamaan kai lomaoc to sakarihaday no kitakit. O micokeray congtong citodong to kakeridan no tosaay ko pikaykian faco no kitakit, citodong to (ano eca patorod to cecay fafa'eday pikaykian citodong) to kalocalay kalomaoc faco no kitakit. ’alomanay caay pikihatiya to pipakamay ko micokeray congtong, dengan malalen ko paya to pipakamay. Micokeray congtong citodong to mikerid to sakisaopo no kalomaocan.

Congtong ato micokeray congtong 4 miheca kinacecay misingkiw, nai 1951 mihecaan, mapatolas o cecay tamdaw sa’adihayay tosa a rekad. Talacowa congtong ato micokeray congtong a singkiw o finawlan ko misikiway, nikawrira sakacitodong o misingkiway tamdaw (misikiway o finawlan) ko miketonay – dengan o Maine ato Nebraska tosaay kanatal midotoc to nitopaan a todong no misingkiway a paya, roma 48 kanatal ato Washington a tadamaanay sa’etal ko “milowiday” a telek, no kanatal a misingkiway maemin pafelien to adihayay ko nitopaan a sasingkiwen a congtong, polong no kitakit a sasingkiwen 538 paya, o sasingkiwan ira ko 270 paya itiya a maala, o sa’osi malecaday to kalomaocan a lomaocay ko polonga to toloay i Washington a tadamaanay sa’etal a nisingkiwan a paya. Sasingkiwen a cefang i “papipa singkiw” o sakalahecian a demak, maalaay nisingkiwan i masingkiway a pitopa o papatayraen i maalaay i kanatal a congtong sasingkiwen, orasaka polong no pisingkiw itiya a romi’adan midotoc to kasakanatal a nisingkiwan a malaheci.

O sa’alomanay a tamdaw no Amlika itiraay i California kanatal ira ko 55 a sasingkiwen, saka tosa o Texas kanatal 38 lomaocay, saawaayay tamdaw o Alaska a 7 kanatal ko 3 ko sasingkiwen a paya. Nengnengen ko matiniay a demak, i hatiniay to a rekad to pisingkiw to congtong, o ’alomanay ko tamdaw o kalalifetan no congtong a sasingkiwen. I likisi no Amilika kinapinaay mafangafang ko demak, o congtong sasingkiwen talacowa i pisingkiwan makisafa ko paya to sakalalifet, pakaala to maedengay ko sasingkiwen a paya a maala to. Nikawrira, caay ko nikaawaay to sasingkiwen ko mamiselic to singkiw; mafelih aca, sasingkiwen cimaay ko nitopaan, o mamiti’er aca to kapolongan a singkiw pahecian, haloya nawhani i ’ayaw a pihalaka caay sapinang to matiniay nitelekan a kacangootan (nawhani itiya ho caayho ka fangcal ko sakicalay, midama to mami’ari'ang mirawraw to Amilika, saka mipatireng to nia citodongay) to saka caay ka ikaka to adihayay a paya maala a malacongtong (caayay ko mirocokay to sasingkiwen), matiniay a telek o sakanga’ay no ta’akay a cefang kosakaalaaw.

Congtong kadademakan a rawang (總統行政辦公室)

I 1939 miheca, mihayda ko kalomaocan no kitakit tocecay ta’akay rikec, caciyasen patireng mito’eto pasi congtong ko cacitodong a midemak. Tangasa anini citodongay a matongal ko dademakay sa misadadahalay. Adihayay citodongay o mamikerid to hamaan to o lomaocay ko mamihayda, dengan o caay ka papina, tinako Amilika a midemakay sapikowan ato miyosangay kakeridan ato Amilika kalali’acaan kakeridan a taypiaw (sahato o lalomaan no kakeridan a selal), laloma’ noni saheto o matayalay nai nipatatekoan a kitakit citodongay. Kasasitodong no midemakay nai Kohecalay Loma’ madademakay citodongay ko mamikerid.

Anini kasacefang no citodongay: (目前有以下組成機構:)

Kohecalay Loma’ kadademakan: oni citodongay i o congtong cecay ko midamaay, o kasakapot o congtong ko patodongay hamaan to o Kararemay lomaocan ko mihaydaay. ’akawangay tapang ono congtong a lekapot a misingkiw ato kapasdo’elinen ko citodongay, caay ka papina a dadermakay o sacofang misingkiw a mikingkiway ato talicayan ko citodongay. Kohecalay Loma’ a kakeridan ato micokeray kakeridan ko mamikerid.

Kicay komong wiyyinhuy

Liyok mangilosay wiyyinhuy

Amilika kitakit sakanga’ay lomaoc

Saseraan no kitakit sakanga’ay lomaoc

Rawang kadademakan

Pikowan ato yosang kadademakan: nai 1921 miheca patireng, o kakeridan ato laloma’an a selal, papihaydaen ko Kararemay pikaykian.

Kitakit sawarak mi’emetay dademaken a kadademakan

Kakako ato kicic dademaken a kadademakan

Amilika kalali’aca a taypiawso: Kakeridan “Amilika kalali’aca a taypiaw” o laloma’ay kakeridan a selal, papihaydaen ko Kararemay pikaykian

Saka cowat no kicay komong wiyyinhuy

Paocoray komong wiyyinhuy

Nipatatekoan a kitakit kadademakan (聯邦行政部門)

Nipatatekoan a kitakit kadademakan o tapang a kakeridan (po), o kakeridan no sakikacacofelan a demak no kitakit (kuo-o-cin), o salalomaananay dademakay no Amilika.

Anini ira ko 15 nipatatekoan a kitakit no Amilika kadademakan:

Fayfay no Amilika i kuo-o-yin

kuo-o-yin: I 1789 mheca patireng, i laloma’ay no kimpo a sa’ayaway kadademakan no nipatatekoan a kitakit. O todong to sakikacacofelan a demak (way-ciaw-po), satata’akay a kadademakan citodongay no Amilka, o kakeridan (kuo-o-cin).

Paysoanpo: I 1789 miheca patireng.

Pisimaw to kitakitpo: I 1947 miheca patireng, kadademakan i limaay kalico’co’an loma’.

Sakirikecpo: caay ko sakihoying citodongay, o nipatatekoan a kitakit misolapay (FBI) itiniay laeno.

Salaloma’anpo: citodongay mikowan to nipatatekoan a kitakit sifo to nanorocek a sera, onini caay ka lecad to roma kitakit to salalomaanpo patodong to yimeng ato sakarihaday a sakidemak.

Saliomahpo

Kalali’acapo

Matayalaypo

Isi atokapolongan sadamapo

Kamaro’an ato niyaro’ comahadpo

Picacolo’anpo

Kinairairapo

Kiwikopo

Misawaday sofitay dademakpo

Sakirihaday no serapo


Misiikeday citodongay no Nipatatekoan a kitakit

Misiikeday citodongay dengan o ka’ayaway a 15 sifo kasarekad ira ho ko kacitodong to ’icel no Nipatatekoan a kitakit, oya ’alomanay wiyyinhuy a sakapot mapolong mikowan a citodongay. Nawhani o iraay ko tekadan a kicic ato sakisici a matenokay pahapinang to nano nipidemak o saka’akawang no nipidemak. O citodongay kakeridan i kasasiromaroma a mala no Nipatatekoan a kitakit mikowanay ato mitomadaway.


Matini misiikeday citodongay i:

Amilika nipatatekoan a kitakit pasasaay sasiiked a licikay ta’akay loma’ (美聯準總部大樓)

Nipatatekoan pasasaay sasiiked (聯邦準備制度): i 1913 miheca mapatireng, o citodongay to demak no takaraway kinko. Citodong mikowan misakingkoay ato misarikec to midemakay to sakipayso. Masarocod ko nai 12 a sa’etal a pipasasaan a dademaken no kingko. Sa’akawangay mikowanay kasaselal no nipatatekoan pasasaay licikay nai 6 a wuyyin sakapot, kakeridan no wuyyinhuy nai wuyyin citodong, o congtong ko patoro’ay o kalomaocan ko mihaydaay, kakeridan no wuyyinhuy 4 miheca ko rekad a manga’ay padoedo. O todong no rekad no citatodongay a wuyyin ato kakeridan milakec to pinapinaay no congtong ato kalomaocan ko kacitongong no rekad.

Takaraway citodongay to saocor (中央情報局): 1947 miheca mapatireng, misopeday ato misaheciay to roma kitakit a sifo, kosi ato tekedan, sici, ponka, kaki a saocor, mipakakomod to romaroma a kitakit to aocoren a citodongay a pikihatiya, matiniay a saocor paratohen ko kasarekad no citodongay no Amilika.

Hikokian no kitakit ato citodongay to sakikakarayan no Amilika: 1958 mihecaan mapatireng, pateked to Amilika a kamok sapikingkiw to kakarayan.

Misimaway to liyok a pala no Amilika

Nipatatekoan singkiwan wuyyinhuy: Mihimaw to nipatatekoan kadademak no pisingkiw ato pisa’opo to payso no sakadademak.

Nipatatekoan calay tingwa wuyyinhuy

Kasakitakit kalali’aca wuyyinhuy no Amilika: nihaydaan rikecan nipatatekoan a citodongay. Citodong pasa i mirikecay citodongay ato midemakay citodongay padomso to kasakitakit lali’acaan painiay to nifana’an a sowal, citodong to micomoday to sakasiwtoc a kikayan no Amilika, masawili’ay lali’aca (tanako: paliwal ato picalap to nano nitilidan a demak) sapirahid.

Patinako a salolod (cen-cien) kalali’aca wuyyinhuy no Amilika: Sapidipot to ma’acaay to sa’isal (ko-piaw) ato salitadah (cay-cien) mipa’esolay.

Kalalingadan wuyyinhuy no Amilika: Sapidipot to mitahidangay ato makingaday.

Nina’angan ato nitilidan citodongay no kitakit: Mikowanay to sakilikisi no kitakit a nina’angan no kitakit.

Sakalemad no syakay citodongay: Mikowan to misawaday, sapalemed to masamo’ay ato saki’orip a payso patodong to hoking no syakay.

Sapikowan to matayalay a rawang: Padama to sakalalen ato kanga’ayan mipili’ ato sakanga’ay no malakomoyingay a lekapot.

Sakarihaday no kasasicolo’ wuyyinhuy no kitakit: Mitomadaw i Amilika to polong no malali’acaay no hikoki, todong no maraday lalan ato roma a ka’angian.

Yofingkyok no Amilika

Amilika kasakitakit kacowat citodongay: Mikowan to no Amilika i macowatay i hekal, tenokay ato sakawali no Europe, ato ’ayaway Soviet Union (Russia) a lekapot kitakit i papotalay kitakit a kicay ato saki no tamdawan sadama a kamok.

Sakirikec no nipatatekoan a kitakit (聯邦司法)

O hoying no nipatatekoan a kitakit citodong mitomadaw to tosaay ato rafasay kasa kanatal a fangafang, mi’iloay to rikec no nipatatekoan a kitakit, tatonekan no kasakitakit, kimpo no Amilika, no riyar a kalali’aca rikec, mapingko a rikec a todong no demak.

Hoying no nipatatekoan a kitakit malitoloay a selal: sa’ayaw pitomadawan a hoying oya i kasaniyaro’ay no Amilika a hoying, ira ko 94, mitomadaw to salaloma’an nikowanan no Hoying no nipatatekoan a kitakit kalodemakan; ira ko 12 pipacakatan hoying no Amilika, o pipasetek to nai kasa i laloma’ay no Hoying no nipatatekoan a kitakit to nai niyaro’ay pacakatan a dademakan, adihayay a dademakan o sapilaheci a setak to nipacakatan a hoying; pilaheci misetak o sakakaay hoying no Amilika, to mihecaan nilayapan i safa no 100 ko tatomadawen no hoying, o todong a midemak a saikoray o pisaheci to kimpo no Amilika.

Sakakaay hoying no nipatatekoan a kitakit ira ko 9 mipalitaay lekapot, o 1 malo tadamaanay a mipalitaay. Kasa mipalitaay o nano congtong a nitoro’an, pakayni i pitengil pihayda no fafa'eday lomaocay patorod. Sakinipatororan a kasademak, pakayni sa i pipaciro’ to kamay ko sapisetek.

Kasakanatal ato kasaniyaro’ a singkiw (各州與地方選舉)

Kasakanatal sifo no Amilika citodong to niyah a kimpo no kanatal, ira ko no niyah a fafa’eday kararemay a lomaocan (midotoc to kasasiromaan, dengan o Nebraska kanatal ko roma, cecayay ko kalomaocan). Kasakanatal pisikiwan masasiroma ko mihecaan. Kakeridan no kanatal 4 miheca ko rekad (dengan o Vermont kanatal ato Hampshire kanatal a kakeridan no kanatal 2 miheca ko rekad), manga’ay padoedo, ira ko ci sarekaday no kakeridan kanatal, ira ko awaay rekad.

O nipatatekoan sifo ato kanatal sifo (聯邦與州政府的關係)

I no nipatatekoan a kitakit a todong, o kanatal ato nipatatekoan sifo kasasifodan. Midotoc to sarikec no Amilika, kasakanatal ato kitakit malecaday ko salongoc. Nikawrira, i laloma’an kalalood no Amilika ato “Texas kanatal pakokot ci Whitean” patireng to pido’edoan i, o kanatal awaay ko tatodong miliyas to nipatatekoan a kitakit; midotoc to kimpo, awaay ko todong to kacacofelan a demak. nipatatekoan a kitakit no Amilika a rikec pakayni i kimpo a tatorodan a sofal ikaka ko no kasakanatal a niketonan kasasiromaromaan no sarikec, nakawrira o nipatatekoan a kitakit a sakowan itiniay i kimpo a nitelekan ko nidemakan; polong no caayay ka patorod i nipatatekoan a kitakit a sakowan materek i kasakanatal a sifo ato finawlan pakoniyah.

O sasowalen, laloma’ay no kanatal a demak a citodongay saheto i kamayay no kanatal a sifo. Onini halo lalomaay a kasasiparatoh; pakayni dafong, misang'ay to lalosidan, kalali’aca ato kapolongan a patirengan a lakakawa; pakayni no kanatal a rikec, tinako to patay a tefoc; ato no kanatal lalomaan a dademaken. Adihay ko no kanatal a rikec palecadan i kasakanatal. Ira ho ko na kanatal sakowan ato no nipatatekoan a kitakit a sakowan a matati’edipay.

To pina mihecaan, nipatatekoan a kitakit a sifo to sakiisingan, kiwiko, sakalemed, sakaromaskat, kamaro’an ato no maci a kacomahadan a sofal miteka tadamaan ko pakayraan midemak. Kasakanatal a kimpo ato no nipatatekoan a kitakit a kimpo malecaday to, dengan sakidemak a milaheci ira ko sasiroma, saki tamdawan a salongoc ato sifo a kasakapot. I lali’acaan, paysoan, kapolongan patado ato palemeday citodongay, ono kanatal a kimpo i kaka ko no nipatatekoan a kitakit a kimpo ko nikatasim.

Sician a kasarekad (政黨)

O nipatatekoan a kitakit sifo no Amilika ato kalomaocan ato kanatal a sifo ato lomaocan ira ko tosaay malalifetay a sician a kasarekad: oya pakoniraay sarekad ato nipapolongan sarekad. Oya mimingay a sician sa’iked o mikihatiyaay misingkiw ira ko maalaay.

Pakoniraay sa’iked to sakisyakay a pakayraan o pakoniraay, o polong no Amilika a tamdaw saheto o malalenay, ano o sofoc, finacadan, pasayraan no ’enep, pasayraan no herateng, pakayraan ato masamo’ay, orasaka mangalef ko pisa’imer to fafahiyan, Africa tamdaw, Latin tamdaw, Asia tamdaw, Yataya tamdaw ato LGBT Finacadan a salongoc. Sakikicay a demak o adahiay ato pakoniraay ko pakayraan.

Nipapolongan sa’iked to sakisyakay a pakayraan o mato’angay, sakikicay a demak o noto’asan ko pakoniraan, sakipapotal o ’atekakay ko pisamaw to kitakit a kacacofelan a demak, o mikiharay ko pakayraan.

O finawlan no Amilika pasaraay tina tosaay a cecay noni, nikawrira roma a tamdaw pasayra toya misiikeday mimingay a sician sa’iked misingkiwan tamdaw, halo pakoniraay sa’iked, kangdaway sa’iked, kimpo sa’iked[86].

1933 miheca tangasa 1995 miheca, Pakoniraay sa’iked mi’emetay to tasaay a kitakit pilisaotan, o nipapolongan sa’iked itira i 1947 miheca tangasa 1949 miheca ato 1953 miheca tangasa 1955 miheca tosa a rekad ko pi’awid to ’alomanay.

I 1994 miheca nipapolongan sa’iked mifalic, ikor dengan i 2001 miheca tangasa 2002 miheca o pakoniraay sa’iked micalap to kararemay a lomaocan, o nipapolongan sa’iked mimi’emet to tasaay fafa’eday kararemay a lomaocan ’alomanay a ’icel tangasa 2007 miheca 1 folad, i 2010 miheca 11 folad a pisingkiwan, nipapolongan sa’iked miliyaw pakaala to ’alomanay kararemay a lomaocan, mi’emet to kararemay a lomaocan. 2015 miheca mi’emet to fafa’eday lomaocan. 2019 miheca o pakoniraay sa’iked ko ’alomanay to kararemay lomaocan, maledef ko pikowan.

Sakisingkiw to congtong, nai 1860 miheca ci Lincoln maala ko kalacongtong, o nipapolongan sa’iked padoedo sa to congtong (sepatay rekad) tangasa i 1932 miheca maala ci Roosevelt a malacongtong. I 1952 miheca o pakoniraay sa’iked paherek ko kai 20 mihecaan ko pikowan. Ikor o pakoniraay sa’iked ato nipapolongan sa’iked macacalicaliw to a mikowan.

I 2008 miheca 11 folad 4 romi’ad pakoniraay sa’iked a misingkiway ci Barack Obama ko maalaay i saka 44 rekad malacongtong no Amilika, i 2009 miheca 1 folad 20 romi’ad mapatireng, o sa’ayaway no Amilika o nano Africa finacadan a congtong no Amilika.

I 2016 miheca 11 folad 9 romi’ad, nipapolongan sa’iked ci Donald Trump maala saka 45 rekad congtong no Amilika, mala o i likisi no Amilika a sa’ayaway caayay ko no sici ko lalowadan a congtong.

I 2020 miheca 11 folad, pakoniraay sa’iked ci Joe Biden maala i saka 46 rekad congtong no Amilika, i likisi no Amilika samato’asay congtong, ci He Jinli maala to micokeray congtong, sa’ayaway i likisi no Amilika a fafahiya micokeray congtong ato sa’ayaway o nano Africa ato Asia finacadan a micokeray congtong.

O kasasikiked a sakowan (行政區劃)

Dengan o Hawaii, o roma 49 1 kanatal o i tiraay i Amilika a sera. o Alaska, 48 a kanatal o makakafitay halo Washington, roma a sowal sera no Amilika. Roma a tamdaw o Alaska o i laloma’ay no “hiyah sera” a kanatal, nawhani o i tiniay i “salaenoay no 48 kanatal” a nilaedan no Canada sanay, nakawrira no saran a nengneng o ka’amisay no Amilika a sera sanay. Polong no sasowalen o halo Washington Colombia a sa’etal. Saka 50 a kanastal a Hawaii itiraay i Taypintang a palapalaan.

O nicalapan no Amilika a sera, sa’etal ato nicalapan a ’etal. Satadamaanay itiniay a Washington Colombia a sa’etal, awaay ko todong no kanatal a sa’osi, i kalomaocan awaay ko taypiw, nikawrira i congtong a singkiw ira ko 3 a nisingkiwan. Roma i papotalay a riyar kasapala halo American Samoa, Guam, Northern Mariana palapalaan, Puerto Rico, ato US Virgin palapalaan. Palmera liyok rakarakaan o no Amilika patatekoan caayay kapatireng a sera, nikawrira tahanini awaayho ko maro’ay tamdaw. Paspotalay no Amilika a sera a palapala o Caribbean riyar ato Typinyang a adihayay awaayay ko maro’ay a palapalaan sakapot. Roma sato, nai 1898 mihecaan miteka, Amilika i Cuba a Guantanamo sa’efong iraay ko tadamaanay no riyaray a sofitay itira.

’Ayaw no nicalapan no Amilika a sa’etal Panama picolo’an ’alo sa’etal, nai 1903 miheca tangasa 1979 miheca o nano Amilika a sera. roma, Philippines palapalaan nai 1898 miheca tangasa 1946 miheca o nano Amilika a sera, I 1935 miheca o Amilika patireng itira to Philippines no niyah siiked pikowan mala citodongay misiikeday kitakit, ikor i 1946 miheca Philippines so’elin o misiikeday kiakit, nikawrira Amilikas oya: to citodong to sofitay a kaitiraan, Amilika ato Philippines ano dofitay to, ponka to ato kicay to ira ko kasasiti’er.

O yincumin a nano sera (Indian reserve) no Amilika a cicu, roma ikaka ko salongoc no noniyah a sa’etal, mitiya o kanatal, cisiikeday mikowan ato sarikec, o niyaro’ a sifo ko mikowanay.

Dengan no Amilika a kanatal ato ’a’ecocen, ira ko pina kitakit mangalayay mikapot a mikadep (Associated States), halo Micronesia nipatatekoan (1986 mihecaan ta anini), Palau kitakit (1994 mihecaan ta anini), ato Marsal kanatal kapolongan kitakit (1986 ta anini), o nia kitakit ira ko no kasakitakit a salongoc mikowan ato sakisera no kitakit to sakakaay mi’emet a salongoc mikowan, orasaka i kasakitakit o misiikeday i Amilika sanay ko nengneng. Nikawrira, oni a kitakit a sifo mihayda ro Amilika padamso to sapisimaw ato payso a sadama, pafeli ko Amilika to sakanga’ay no mipafekan, padamso to adihayay mikapot to salaloma’an no Amilika dademaken a halakaan, halo mitena’ to sakacilafo, mapa’orip nai latiih ato sapiliyaw patireng a halaka. Onini ko niyah a mikadep miti’er to Amilika a sapadamso to payso a mapadama mapararid ko demak no sifo ato sakadademak no payso saka’edeng.

Saikoray o nia tadamaanay no Amilika a yincumin a nano sera (Indian reserve), nawhani sa’etal ira ho ko no niyaro’ a sakowan, misafaloco’an no kitakit sakaira sakowan, malecad to cecayay a kanatal no Amilika, talacowa  o satadamaanay nidemakay no citodongay, nikawrira misiikeday a sici patateko citodong to cecay sa’etal ’a’ecocen, ono nipatatekoan a kitakit no Amilika a sakiniyaro’ a finacadan ko patdong to nia sa’etal.

Maci (城市)

Anini polong no Amilika ira ko salongan 77% tamdaw maro’ay no sa’etal a maci, ira ko malitosaay masopeday i 37 a tadamaci. Ona maci masanga’ ko ponka no Amilika, lecokan ato kicay. I 004 miheca, polong no Amilika ira ko 251 a maci mata’elifay ko 10 ’ofad ko tamdaw, ato 9 a maci mata’elifay ko 100 ’ofad ko tamdaw, halo i polongay no hekal a maci, tinako i New York, Los Angeles ato Chicago. Roma, ano patatekoen pacomod ko i lawacay no maci a kasa’etal, mata^elif to 50 ko 100 ’ofad ko tamdaw no ta’akay maci[87]. O nian to mihecaan polong no hekal masasipili’ ko nga’ayay karo’ay i maci, o saadihayay i laloma’an no kitakit a maci a kitakit ko Amilika.

Kasarayray Maci Tamdaw

Laloma’an

Tamdaw kadadi’ec pinfang Inli Maci sa’etal Sa’etal
’Ofad Rayray
1 New York 8,363,710 26,402.9 19.0 1 Kawali ka’amis
2 Los Angeles 3,833,995 7,876.8 12.8 2 Kaetip
3 Chicago 2,853,114 12,750.3 9.5 3 Sasifo’ kaetip
4 Houston 2,242,193 3,371.7 5.7 6 Katimol
5 Phoenix city 1,567,924 2,782.0 4.2 12 Kaetip
6 Philadelphia 1,447,395 11,233.6 5.8 5 Kawali ka’amis
7 San Antonio 1,351,305 2,808.5 2.0 28 Katimol
8 Dallas 1,279,910 3,469.9 6.3 4 Katimol
9 San Diego 1,279,329 3,771.9 3.0 17 Kaetip
10 San Jose 948,279 5,117.9 1.8 31 Kaetip
Amilika a’akay maci(2010 miheca tamdaw nipanganganan)
Ngangan Sa’etal Tamdaw Ngangan Sa’etal Tamdaw
New York NY-NJ-CT-PA 22,255,491 Atlanta GA-AL 6,054,858
Los Angeles CA 17,877,006 Detroit MI 5,318,744
Chicago IL-IN-WI 9,840,929 Seattle WA 4,274,767
Washington DC-MD-VA-WV-PA 9,032,651 Philadelphia AZ 4,246,484
San Francisco CA 8,923,942 Minneapolis MN-WI 3,721,504
Boston MA-RI-NH-CT 7,893,376 Cleveland OH 3,630,166
Phoenix city PA-NJ-DE-MD 7,067,807 Orlando FL 3,447,946
Dallas TX 6,816,237 San Diego CA 3,095,313
Miami FL 6,199,860 Denver CO 3,090,874
Houston TX 6,114,562 Bowland OR-WA    2,921,408

Takaraw macaka ko kicay no Amilika, tata’akay ko kinaira, ka’ayaw ko fana’ to sakaira, masongila’ ko citoongay; maomah kikayay malecsa ko kacomahad; o lalan, hikoki a fana’ ato sapicolo’ saheto o sa’ayaway i hekal; sakipapotal a kalaliaca kinaira saka tosa i hekal; sakipaysoan tadamacomahad; o sakikicay o sa’ayaway i hekal, o tamdaw a GDP mata’elif ko 6 ’ofad Amilika payso, sa’ayaway no macakatay tamdaw to 5000 ’ofad kitakit, o satadamaanay tono kicay i hekal, sakikicay a ’orip no tamdaw tadamaan ko nidemakan.

Sakacomahad a pakayraan (發展史)

Nengnengen ko kicay a pakayraan no Amilika, nai micingcingan a kicay maditditay mata’elif angasa i 20 sici malasatata’akay a kikayan kitakit i hekal.

O Amilika nai 19 sici mata’elif to ko Inkiris malasata’akay a kicay i hakal, tangasa anini o finawlan ira ko sakakaay a saka’orip, i 2010 mihecaan a tamdaw o finawlan ko pi’arawan a sa’osi mata’elif ko 5 ’ofad Amilika payso, o sa’ayaway no hekal, o sakadofahay i polong no cikiw, comahaday no kicay ato macakatay ko ’orip a kitakit.

Dadahalay ko nengneng to kicay (宏觀經濟)

O sakikicay citodong to tekedan sakaira no ^etan ato macacamolay a pakayraan. Pakayni to nia pakayraan, o malakomoday ato misiikeday citodongay ko sapinengneng to pakayraan no kicay, o sifo i laloma’an no kitakit kicay a saka’orip o sakidama ko tatodong; nikawrira, kasa sifo no kapolongan to GDP 36%; o i mamala cemahaday a kitakit i, o sakalemed no syakay a calay no Amilika mimingay, sifo to sakikalaliacaan a pikowan i safa no roma a cemahaday a kitakit[88].

I kasa’etal kadademak no kicay caay to ka lalen. Tinako: I New York maci a kalaliaca no payso ato ^kim, picolo’ a tamina, pirina’, paratohay ato kwangkaw a kalo pakayraan no tayal a tenokan, o sa’ayaway no hekalan a kicay tenokan; I Los Angeles o likoto, ika ato tilifi a kamok pisanga’an tenokan, o kaetipay no sa’amisay Amilika fanoyot tangasa i no Asia Taypinyang sa’etal a kicay tenokan; o San Francisco apocok sa’etal ato lilis no Taypinyang kaetip ka’amis sa’etal o cifana’ay micomahad a tenokan, o Silicon satakaraway kicik i hekal ato kakako kingkiw tenokan; sasifoan kaetip no Amilika o kikakikayan a tenokan, i Detroit o pisanga’an to tosiya niyaro’, o Seattle o pisanga’an to hikoki itira, Chicago o itiraay a sa’etal a o kalaliacaan no payso ato ^kim a tenokan; kawali katimol o sakisapaiyo pikingkiw, pirarakatan ato pisasanga’an a kinairaan, o sakacilifonan i safa to romaroma a sa’etal, orasaka masalalad ko piolot to pipacefong to misanga’ay tayal.

Padamaay tayal no Amilika, sainanengan o kalaliacaan no payso, picolo’ todafong a tayal, no sakihoking tayal ato kalaliaca padamaay a GDP o sata’akay a nidemakan, polong no kitakit sepatay ira ko tolo (4/3) a dademakay matayal to padamaay tayal[89], o kakeridan no hekal ko kacingangan, o New York caay ko polong no saka cecay ta’akay maci ato kicay tenokan, ngalef o saka cecay saka tosa ni hekal a paysoan, padamaay tenokan. O kiwiko o satadamaanay a kicay kadadekan, to mihecaan masolot ko nai cowacowaay no hekal a mitiliday tayni minanam, nanoya masolot ko matanengay a tamdaw.

I Amilika adihay ko kasairaira kadofahay no mararan, halo ^kim, simal ato uranium (yo), nikawrira adihay a kinaira militado to no romaay kitakit a pacomod. O satata’akay i hekal ko liomahan no Amilika, satadamaanay niliomahan halo ’ariray, emi, ’odax ato tafak, saka tenokan kaetip dadahalay dafdaf a sa’etal o kafahekaan liomahan kinaira masawal o “’ariri no hekal” sanay[90].

No Amilika a kinaira no kikayan ira ko tosiya, hikoki ato kalotingkian kasaira. o nisanga’an a hikoki, mapasadak ko kasaira no maamaan no sakalalood ato kalotingkian kasaira ko Amilika. O Amilika kimeto ko pirarakatan, o saka 3 i hekal kadadoedo[91].

O Amilika sata’akat kaliacaan a cafay parareping to Canada (19%), Congko (12%), Moxico (11%), Dipong (8%) ko midoedoay i aikor, to romi’ami’ad ira ko 11 walwalan no Amilika payso ko kinaira no ’aca pakayni nai Amilika Canada a kitakit masadak. No Amilika a kicay malasakaay i hekal sata’akay tadamaanay a kicayan. Sa hatira to ko kicay a kimeto no Amilika, oasaka o adihayay kitakit no cikiw a kalali’aca a payso ato Amilika payso a makakafit, o kanga’ayan kaoradan romi’adan sakipinang lali’aca icifa ato tadahan a kompay o kacipinangan.

I Amilika adihay ko kasasofal adihayay i kasakitakit a kacingangan, tinako Boeing, Apple, Microsoft, Google, Facebook, Mcdonald, KFC (Kentucky), Starbucks, Nike a maamaan, malenak i polong no cikiw.

Nai 1980 mihecaan kalacongtong ni Ronald Reagan i, matongal to ko fa^elohay pakoniraay kicay dademaken no Amilika, yan saka malowan to ko pikihar no sifo to kicay, malowan to ko sapalemed a kakawaan, mafalah mapalasawad to ko halafinay nidemakan nai karawrawan kicay, pasayra i pikiharan a Cairns a pakayraan a kicay. Orasaka, Amilika sifo saki syakay sakalemed a padomso to pipadama ikaka ko no roma kikayan ho kitakit ko kalowan, mikeror to sakisata i laloma’ no kitakit, militado to pakoniraay icifa ato tekedan niyah a padama citodongay. Talacowa fa^elohay pakoniraay paini to malohakay kicay sakacomahad kang’ayan no katayalan, nai matiniay a lekakawa no kicay malenak pasayra i picefis no Caytang, saka masada ko caayay kalalen a kalalifetan, ato i sasafaay a lifonan malakalaliyangan to no syakay, sa’aliwa’iwsa i kalomaocan ato congtng a singkiw masadak ko kalaliyangan a sowal.

I 1990 mihecaan, o tingnaw (computer) ato kaloalay maledef micomod i Amilika to sakicemahad ato polong no kaki o sa’ayaway a kacingangan. 21 sician, mapelengay to ko mafowakay kalocalay a kicay, o saka nai hacikayay macemahad talahenotay a rara sato malahad ko kicay no Amilika. Talacowa o kicay no Amilika i ikor no 2003 miheca malaliaw to a nga’ayay ko kacemahad, nikawrira i 2007 miheca malaliyaw haca ko sakinatosa a pitadah to loma’, o saka ngalef mafenges ko Amilika ato polong no kicay no hekal, orasaka Amilika a paysoan ato kicayan a paso’elinan a misakamolasotan, saki no Amilika a payso ko pisa’osi to kasakitakit a ^kim ato tadasimal a kaingangan mapasadak a kasasowalen,

Yan saka tangasa i 2008 mihecaan, o sakinatosa a pitadah to loma’ a katalawan payso a faliyos maasik ko polong no cikiw, o saka paysoan langod masapeti’ ko kicay no kasakitakit, malasakasefad no polong no cikiw to paysoan, loma’an, tosiyaan, maamaan matekesay dafong, ato o kalali’aca no finawlan mangalef ko kaserer, mangalef o Inkiris ato Amilika a cemahaday to a kitakit. Anini pasodsod sa micomod ikoray no paysoan langod a to’asan, no kicay a demak ato ikor o mamiliyaw masasowal ato sapifalic to masodsod masapinang, nikawrira caay ko paso’elinen (o pisaadihay mirina’ to payso), matiratira aca, nikawrira no Amilika a kicay a todong ikakaay to ko kacingangan.

Misanga’ay to dafong (工業)

O saka tosa no hekal ko misanga’ay to dafong kitakit ko Amilika, o misanga’an a dafong kasairaira, ira ko marar, tosiya, tayhi tayal, simal, hikoki, kikay, misatamina, misatingki, mifokeloh, misa^kim, mirina’, mitinooy, misanga’ sapaiyo, kakaenen, sofitay kalalood. Misanga’ to tosiya ato pisatingki ira ko no hekalan ikaka to 1/5. Tona mihecaan sakinaira i laed no fokeloh ira ko lahod a kafalic ato nipatatekoan a kitakit mifohat to sapipasadak to simal, o Amilika ko satadamaanay pasadakay to simal, masalof to ko karawrawan no Amilika to pina moetepay miheca a kinairaira siikedan a demak, tadamaan ko saki rihaday no kitakit.

Orasaka o lahod a kinaira o saka tosa mikapiay laed no fokeloh a simal, matongal to ko pipasadak. Faelohay misanga’ay to dafong citodongay ira tingkian sakadademak, likat tingki, selapan, kidefetay kikay, talakarayan efer, kinairaira, kahirahira no pisapaiyo ato ifaeday a sakalalood a nisangaan dafong i kakaay no hekal.

Kaliomah (農業)

O sata’akay i hakal ko liomahan no Amlika, malekoay ko sakatayal to kinaira o nga’ayay: saka sepat ta’akay i hekal ko Mississippi a ’alo mifatel to katimol ka’amis, o dafdaf no dadahal a sera malitosaay, o kaliomahan a sera maawd ko no hekal to 10/1; matatodongay ko kasacalay, kakahad ko sera ni kitakit, kafafalic no romi’ad malekoay; tolo ko riyar nisi’ayawan (kaetip Taypinyang, kawali Tasiyang, katimol o Mexico hefong), ira ko adihayay i Taypinyang a kanatal pifotingan, ka’amis ira ko limaay fanaw, katimol kala’orad, kaetip ira ko takaraway lotok so’eda nanom, maparocek ko kinaira no nanom sapipananom to pinaloma ato pipakaen to foting ’afar; makimeto ko kicay, liomahan kinaira macakat ko fana’; manga’ay ko lalan; masamaamaanay pinaloma saheto o nga’ayay.

No Amilika a emi, hahac, ’ariray, parok, tafak, titi fitaol miluku hakarayra malasa’ayaway, o emi a kinaira 10/1 no hakal; o hahac ato ’ariray ira ko 40%, nipakaenan kimeto ito, o sapadamso to kakaenen no tamdamdaw, i Amilika malosapakaen to ’a’adopen, talacowa o tamdaw mila’omay to titititi ato mila’omay tokakaenen a kitakit, nikawrira nawhani pakaka ko kaadihay no kanaira, ’osaw a kakaenen mapasadak ato paaca tayra roma kitakit oya sakacecay no hekal.

Nikawrira o sasa’imeren i niyaro’ no amilika away ko fa’edetay kasasiray, nawhani mangalay to pacomod to cocoa, coffee, paratan ’adeteng no kilang, pawli a fa’edetay pinaloma, no Amilika a fa’edatay pakayni i tingnaw (computer) mi’emetan ko liyok laloma’ay pipalagadan, i laloma’ no Amilika mataelif ko litosa no losay saheto nai kakki sakimeto i California sa’etal ko paloma. Roma caay ka dengan o nian ko nengneng to nipalomaan sakaira no kicay, nawhani takaraway ko kikay ato kakkian, ano oya sakamaomah a kikay, pakietec, piparo, pinalengaw kakki, liyokan a katayal pakapi mipolong i kinaira, so’elinay o aira ko masapinangay a nisa’osian, tinako i Amlika a Monsanto kosi talacowa o misatayhian kaysya, nika mirapot to ising sapaiyo a safal, halo midemakay to kasafalifalic no romi’ad k nidemakan, matiniay a kasasiisal to tayal a malasa’ayaway nisadakan a kaloira, pal ani sadakan malatakaraway to, nisadakan a kinaira padoedo sa misapinang, mahaenay “o cisofokay a pakaenay tamdaw”, “I pikingkiwan a maomahay” o nian koya tadamaanay i lofocay kaliomahan no Amilika hananay.

Kakak a nifana’an (科學技術)

O Amilika i kakohak ato pifana’ nikingkiwan, ato fana’ a pinasanga’ misafa’eloh saheto o satadamanay i hekal. Malecad o Amilika ira ko adihayay a masalaloma’ay a kakki, orasaka o Amilika sakiroma kitakit ikaka ko kakki a kacomahad.

O tamdaw to saki misang'ay to lalosidan adihay ko tadamaanay nisanga’an, halo sapipi’pi to parok a kikay, kanga’ayan sakatayal, pisanga’an calay saheto o nai Amilikaay, oya misang'ay to lalosidan “pisaadihay misanga’” nai niharatengan malaso’elinay to.Oroma tadamaanay nisanga’ay halo hikoki, dawdaw, tingwa.

O Amilika nai 20 sici mifiyac to tadamaan a Manhattan to atomic bomb (yinctan) halaka, Apollo macakat to folad halaka ato tamdawan a lalengawan a halaka. I saka 2 kalaloodan nohekal, sa’ayaway ko Amilika misanga’ to atomic bomb (yinctan), o kakki no tamdaw mapatayra i atomic (yinc) a to’asan fa’elohay sici. I kafasawan lalood, o Amilika i kakarayan a kakhak ato nifana’an safal o ka’ayaway, nai kakarayan kalalifetan mapidah ko Russia, saka misanga’ to namal a ‘idoc a fana’, sakalalood pikingkiw, sakadademak kakhak ato tingnaw (computer) a sofal ko tala’ayaw, i 1969 miheca 7 flad, tona ci Neil Armstrong nai Apollo 11 haw a maeferay tamina a masadak i, malasarakatay tamdaw miripa’ to folad, o pahapinang to i tongroay kalalifetan.

I saka 2 kalaloodan i, o Amilika to saki tingnaw (computer) ato kalocalay a kacowat tadamaanay, halo saka 2 lalood a nisanga’an a tingnaw (computer) ato sa’ayaway no sofitay sakadademak, tangasa anini o Google, Microsoft, IBM, Intel, Apple, Hp ato Dell o patodong to katadamaan no kosi to saki tingnaw (computer) ato saparatoh a sofal masanga’ ko ta’akay pisafa’eloh ato satadamaan. Roma Amilika a sapikacaw to kitakit misanga’ to ARPA calay o nifan’an tocalay pa’ayaway.

Itini i kakhak pikingkiw, Amilika a hakasi pakacitodong to Nobel prize (compay), mangalef i sakipina’orip ato isingan a sofal, parocek to Amilika mi’awiday ko pikingkiwan a liyokan to saki misolotay to cifana’ay. No kitakit a isi kingkiwyin o pasayraan to pina’orip isingkak noAmilika, malaheci ko no tamdawan pinangan a halaka, saka o tamdaw to piras, Alzheimer’s adada a mipaadadaay to sapiadah pikingkiw micomod to tadamaanay kalingatoan[92]. Saki kakarayan ato karayan a pikingkiw no sifo a citodongay o nano Amilika kitakit karayan ato karayan citdongay. Boeing kosi ato Lockheed Martin kosi a notekedan a misanga’ay to kacitodang nira.

Picolo’an lalan (交通運輸)

Nawhani kakahad ko sera no Amilika mingapir aca to toloay riyar sakacomahad no kicay, saka adihay ko pipalalan picolo’ to dafong a nifana’an ato pinacolo’ o sakakaay i hekal. O lalan, o merar lalan a kasaki’ec o mikikakaay i hekal, hacikayay marar lalan pipatireng nawhani no hikoki tala’ayaw a tadamaan, maki’ayaw ko ka’aya’ayaway kitakit. Hikoian ato minato a nidemakan o ka’ayaway to i hekal. Nawhani ono maradan lalan a calay madahdahay, i laloma’an no kitakit a sakaromakat to maraayay o parakat to paliding ato pakahikoki ko ngapa’ay.

Lalan (公路)

Nawhani marataray ko kacomahad no Amilika to sakitosoya, o adihayay a maci micowat mali’ayaway ko pihirateng maci ato niyaro’ patatodong to calay no lalan a misafaco. O pipacalay to dadahalay sera no kitakit, misafaco ko Amilika patireng to manga’ayay karomakatan no kalotisiya, saharakatay a hacikayay lalan, o kitakit no Amilika faco no lalan militado to hacikayay lalan a calay. O sakacitodong itiniay i kasakanatal hacikayay lalan a calay a faco ko pipatirengan. O nia hacikayay lalan i 1950 mihecaan pakayni itiyaay ci Eisenhower patoroday patireng. Midotoc 2004 mihecaan a tilid, o lalan no Amilika o kakaya’ 6,407,637 kongli, o sakacecay i hekal.

Los Angeles a hacikayay lalan a kacacofelan pido’edoan, ira ko mici’iwi’iwian nika manga’ay o calay no lalan, malopitodongan no kasahekal. Itini i picingcingan ho to’asan, i Amilika adihayay sa’etal o pakawiliay ho ko pido’edoan sarikec. Misiiked to ko Amilika i, macoker siikeday France ato ikoray 18 sici Europe mifolaway finawlan[93], nanoyaan sa ko lalan pakayraan mafalic pasikawanan romakat, oni a rikec i laloma'ay no kitakit a lalood mapolong no kitakit.

Marar lalan (鐵路)

Patirengen no Amilika ko mahifalatay i sekal mararay lalan a calay, ira ko 48 a sa’etal ko kanga’ay mocolo to dafong. Amilika marar kosi (Amtrak) a patirengan calay no marar lalan mifatel to 48 a sa’etal to 46 sa’etal, saki faso a todong. O kaya’ay no marar a lalan no Amilika o sakacecay i hekal[94]. Midotoc i 2007 miheca a tilid, o marar a lalan no Amilika polong no kakaya’ ira ko 226,427 kongli. Nikawrira nawhani o hacokayay lalan no Amilika ato hikokian kimetoay, o kasalalowadan ato sakamoko’ no romi’ad ikaka to no marar a lalan ko ranikay, saka o marar a lalan no Amilika caay kamatiya o no Europe ato Dipong ko kakimeto. O pisahapinang no Amilika sifo to hikoan a karomakat pakayni to marar a lalan a kosi i 1970 miheca madadoedo mapingko. Nikawrira midotoc to to’as a mafafalic, comahad to ko harateng no ’alomanay malacecay ko pico’ay to kafa’edat no hekal a o kapolong ko sapicolo’. Halo California sa’etal a mipasadakan pacowat to no California hacikayay marar a lalan a misahalakaan, sifo no Amilika ato kasa’etal a sifo misatatasay to misahalaka matayal to ’alomanay hacikayay marar a lalan sakanga’ay a mikingkiw, ikor no ralan o fa^elohay ko pipatalaan.

Maci a lalan (城市交通)

Adihay ko maci no Amilika iraay ko kapolongan sakaromakat a faco, nika i New York maci a pakalinikay calay lalan o sata’akay, romi’ami’ad mikalicay tamdaw o saka tosa no hekal ko ka’aloman, ikor no Tokyo no Dipong a pakalinikay lalan, o karomakat a marar lalan ato faso calay lalan tangasa i Long island, fafa’eday New York sa’etal, New Jersey sa’etal ato Connecticut sa’etal, mala sa’alomanay ko nicolo’an tamdaw sata’akay calay no lalan i hekal. Nikawrira o sasowalen, maci no Amilika kapolongan sakaromakat palalecaden to cemahaday to kitakit i aikoray ho, dengan caayay ka’aloman tinako New York, Chicago ato San Francisco a kapolongan sakaromakat ko macowatay a no takay, romaay to tamdaw masadak saheto miti’eray to tekedan tosiya ko saka romakat.

Nanom a lalan (水運)

O Amilika sakatolo i hakal kakaya’ay mililisay to sekal a kitakit, manga’ay mapatireng ko adihayay minato. I sekal no Tasiyang a New York minato, ka’amis no Mexico ngoso’ay a Houston minato, ato i kawali no Taypinyang a Los Angeles minato (kakaya’ay tatafokan minato) o saka tolo ta’akay pisadakan to dafong minato no Amilika, oya masadakay micomoday satadamaanay minato i hekal. Kasatisi nai katimol tala’amis no Amilika a Mississippi a ’alo karomakatan no tamina saka tolo no ’aloan picolo’ to dafong kasakitakit no hekal, kafafaw o karomakatan ’alo a lalan ato limaay fanaw ato Hudson a matatongod, laloma’ay ’alo manga’ay ramakaten a micolo’. Itiniay i katimolay sekal no Michigan fanaw o saka tolo ta’akay maci Chicago tadamaanay no sekalan minato i Amilika.

Hikoki (航空)

O Amilika tona misanga’ ko tamdaw to hikoki a masaheci ko Kaefer a kitakit, saki o dadahalay ko sera a kitakit a macomahad ko kicay no Amilika, o tataparan malacalay no hikoki a samacowatay a kitakit, nawhani sapalolol to kacasngo’otan no mararay a lalan, o ikakaay no so’ot a rarakaten, salaloma’an kasa’etal kakaya’ay rarakaten o hikoki ko pitadoan. Makalic to hikoki a tayra i roma a maci, o kananaman no Amilika tamdaw. Orasaka polong no kitakit ikaka to 1,500 no kaira no hikokiciw, o madaicoay hikokiciw a kitakit, macalap ko polong no cikiw to 25%[95].

O mikalicay i, i 2004 miheca polong no hekal o sa’ayaway no 30 a marariday tayal a hikokiciw ira ko 17 i Amilika, kalo sakacecay i Hartsfield – Jackson hikokiciw no Atlanta. Saki nicolo’an a sa’osi, o cecay miheca, sa’ayaway i polong no hekal saka 30 ko marariday tayal a hikokiciw ira ko 12 i Amilika, halo saka cecay a Memphis kasakitakit hikokiciw (MEM) . Roma i, o Chicago, San Francisco (San francisco), Seattle, Huston, Miami, Washington o satadamaanay a hikokiciw. Nawhani o Amilika i polong no cikaw a faeferay a tayal o tadamaanay, o citodongay to sakaefer no kitakt (FAA) a mihapiwan a telek roma i mala no polong no hekal maeferay a o pinengnengan matatodongay.

Pirarakatan (旅遊)

Talacowa pipatireng no Amilika to kitakit 200 ko likisi, nikawrira kimeto ko kicay no finawlan ato away ko saka tosa i hekal ko nika aniniay a ponka ato kicay ko kasenengan no parapatan a nengnengen a pirarakatan malaki’emelay a kitakit. Masowal ko tadamaanay i hekal a New York a maci, tadamaanay nipatirengan i Chicago, o ci ponkaay likisi a niyaro’ San Francisco, o niyaro no coyoh a Los Angeles, tadamaci a Washington, pipakiyawan niyaro’ a Las Vegas. Parapatan a pinengnengan kaliyalaway fokeloh koying, Colorado ta’angay ’efong, cilahay fanaw niyaro’, Olympic kitakit koying, limaay ta’akay fanaw pinengnengan, Hawaii kasakanatal, malinikay a Alaska sa’etal saheto o mihecaan pirarakatan caayay ka tararikor katayraan mirarakat. O Disney pisalamaan, piliyokan cikiw ika niyaro’, Amilika kitakit hikokian ato karayan kateraan o tadamaanay nipatirengan misolotay to ’alomanay mirarakatay tamdaw sakaira.

Papotal kalali’aca (對外貿易)

O saka tosa kitakit no hekal a kalali’aca ko Amilika, sata’akay micomoday kitakit i hekal, saka tosa kitakit pasadakay no hekal. O sata’akay pasadakay to ^mi, ’ariray, kakot ko Amilika. Oya hikokian, tingkian, tayhi a tayal a kinaira ko pasadakan. Roma, o Amilika o sata’akay pasadakay to sakalalood i hekal.

Micomoday a dafodafongan i Amilika o manga’ayay a kinairaira, tingki, misang’ay to lalosidan, o pinasanga’an a lalosidan, komo, cocoa, kohi. O sakatadamaan kalali’acaan no dafong no Amilika ira ko Canada, Congko, Dipong, Mexico, Germany, France, Saudi Arabia, Into, Korea, Taywan, Brazil. O Canada ato Congko ko satadamaanay kalali’acaan kitakit no Amilika.

Tamdaw (人口)

Likisi (歷史)

I 1880 miheca tangasa 1900 mihecaan, o i maciay a tamdaw no Amilika nai 28% macakat 40 %, 1920 miheca tangasa i 50%, salongan nawhani o Europe malinah tayni. I 1890 mihecaan, ikor o maomahay no Amilika a tamdaw nao kikayan malenak saka o maomahay tamdaw makotay no kikay saka i maci ko aro’ a tamdaw makeroday malokelon.

Aniniay kadademak (現狀)

Midotoc to no Amilika tamdawan pipalita i 2017 miheca nisaopoan a tilid, Amilika polong ira ko 321,004,407 no tamaw, ano engan mipili’an a finacadan, Amilika kohecalay tamdaw ira ko 73%, tamdaw ira ko 234,370,202 tamdaw, caay kapatodong ko Spin dotoc ato Lating Amilika tamaw a kohecalay ira ko 61.5%, tamdaw ira ko 197,277,729 tamdaw, ira ko Spin dotoc ato Lating Amilika tamdawan a kohecalay tamaw 11.5%, o tamdaw ira ko 37,092,473 tamdaw.

Iraay ko no Spin dotoc ato ira ko no Lating Amilika tamdaw polong 17.6%, tamdaw ira 56,510,571 ko tamaw, mihaydaay o kohecalay tamdaw sanay ira ko 11.5%, tamdaw ira 37,092,473 ko tamdaw, roma caay ko kohecalay tamdaw a Lating Amilika tamdaw ira 6.1%, tamdaw ira 19,418,098 ko tamdaw.

O Africa Amilika tamaw polong no tamaw 12.7%, polong ira ko 40,610,815 tamdaw.

O Asia Amilika tamaw polong tamaw ira ko 5.4%, tamaw ira 17,186,320 ko tamdaw, sata’akay a Asia finawlan a Holam Amilika tamdaw (halo Congko, Hongkong, Taywan, kawali katimol Asia a holan), macalap ko 1.3%, polong no tamaw ira 4,108,085 ko tamdaw, saka tosa o Into tamaw, ira ko 1.1%, tamdaw ira ko 3,672,647 tamdaw.

O yincumin no Amilika i o Intian tamdaw, Alaska yincumin polong no tamdaw 0.8%, ira ko 2,622,102 tamdaw.

O i Taypinyang a sera a yincumin no Amilika (o sowal: Taypinyang finawlan) polong no tamdaw 0.2%, ka’aloman ira ko 570,116 no tamdaw.

Tangasa i 2010 miheca, o tamdaw no Amilika polong tangasa 3.08 walwalan, itini hekal aikora no Congko, Intu saka tolo ko tamdaw, o katongal no tamdaw 0.59%[96]. Saan, caayay ko Spain a kohecalay tamdaw ira ko 64%, roma o Latin Amilika tamdaw, Africa safaniyot tamdaw, Asia tamdaw. Nai kasakanatal a nengnengen, o California kanatal ko sa’alomanay tamdaw no Amilika, ira ko 3720 ’ofad; o saawaayay tamdaw ko Wyoming kanatal, dengan ira ko 56.4 ’ofad; o Texas kanatal ko ranikayay matongal ko tamdaw no Amilika, ikaka to no 2000 miheca matongal to 430 ’ofad, tangasa to 2510 ’ofad. Kohetingay tamdaw no Amilika, Latin Amilika tamdaw ato Asia tamdaw caayay ka’aloman a finacadan polong no tamdaw ira 1.007 walwalan ko tamdaw (tangasa 2006 miheca 7 folad), itiniay i Amilika a Latin Amilika tamdaw mata’elif to ko 5000 ’ofad, macalap ko Amilika tamdaw to enemay ira ko cecay (16.66%), padoedo sa maro i Amilika a safaw finacadan ko aro’. Amilika a Holam tamdaw salongan ira ko 400 ’ofad (tangasa 2011 miheca). Mafana’ to Inkiris a sowal. Roma salongan ira ko 300 ’ofad tamdaw ko mafana’ay to Holam a sowal. Ira 51.3% ko finawlan mitooray to Kristokiw, roma a finawlan mitoor to Tingsokiw, Yotayakiw, caayay ko cima ciwha ira ko 4%.

Midotoc to 2000 miheca a palita to tamdaw, salongan ira ko 79% a tamdaw maro’ay i tokay[97], o Amilika o masasiromaay finacadan caayay kalalen ’alomanay finacadan a kitakit, polong no kitakit ira ko 31 a finacadan mata’elif ko 100 ’ofad ko tamdaw, safa no 100 ’ofad a tamdaw adihay ho[98].

O ’alomanay Amilika tamdaw (I 2004 miheca ira ko 74.67%)[99] o Europe kohecalay malinahay a wawawawa, oni a malinahay itiya ho o picingcing ko kanga’ay no aro’, ’alomanay i o ikoray no laloma'ay no Kitakit a lalood “Katimol miliyaway patireng a onto” a tayni i Amilika, nawhani caayay ko kohecalay tamdaw malinahay ato caayay ka papina a finacadan kalahofocay, caayay ko Latin Amilika a kohecalay tamdaw malowanay to[100].

O nano Europe a Germany (15.6%), Ireland (10.8%), England (8.7%), Italy (5.6%) ato Scandinavia (3.7%); adihay ko nai Slavic kitakit, tinako Poland ato Russia; roma a Europe a teloc malinahay nai kawaliay Europe, katimol Europe ato Canada a France sowal sa’etal.

O yincumin no Amilika a Indian tamdaw ira ko 440 ’ofad no tamdaw[101], tonni ira ko salongan 35% miro’ay i no sifo mahalakaan a yincumin niterekan sa’etal.

O Asia teloc Amilika tamdaw (caay ka citodong to i Hawaii ato Taypinyang kasa’etalay maro’ay) o saka tolo caayay ka papina a finacadan, i 2005 miheca mapalita ira ko 5%. O ’alomanay Asia Amilika tamdaw masaopo i kaetipay lilis no riyar ato Hawaii, o Asia teloc sa ta’akay finacadan o Congko, Hongkong, Macao, Singapore, Taywan, Malaysia, Kawali katimol Asia Holam tamdaw malekapot a Holam a Amilika tamdaw, padoedo o Into, Philippines, Vietnam, Korea ato Dipong.

O Latin teloc Amilika tamaw o sata’akay finacadan a finawlan, polong no tamaw 16.1% (2005 miheca), toni laloma’an nai Mexico malinahay tayni ira ko 66%, pali’ayaw to sowal ikor no 10 miheca o mamacakat a ’aloman.

O Africa teloc a Amilika tamdaw maledefay i laloma’an no Amilika, nikawrira katimolay a kohetingay tamaw o sa’alomanay, polong 3,500 ’ofad (12.12%). O tato’asan nangra nai ’ayaw no laloma'ay no kitakit a lalood kalali’acaan a malafades.

I 2011 miheca 6 folad 28 romi’ad, o nano Amilika katayalan mikingkiway (AEI) mihapiw to cecay maolahay to kitakit mipalita a pakafana’ pahapinang, mata’elif ko 6% finawlan (ira 61% a milicayan a o Amilika tamdaw o “tadamalita’angay”, 25% milicayan “malita’ang”) o nano Amilika tamdaw malita’ang, o ’alomanay Amilika tamdaw o kalasofitay o maolahay to kitakit sanay a pahapinang, o finawlan no Amilika saki sofitay no Amilika o takaraway ko nengneng[102]

I 2020 miheca 6 folad 15 romi’ad, Inkiris a “romi’aday simpon” pasinpon, nawhani COVID-19 a salifong makatalawan ko kicay ato sakasomelet, patongal o kohetingay tamdaw ci George Floyd mapatay kararawrawan no syakay, o kalata’angan to kitakit no Amilika matefad tangasa 20 mihecaan salaenoay. Saka cecay mihapiwan a fa^elohay tilid pahapinang, saki niyahan no Amilika tamdaw “tadamalita’angay” padoedo saan mitefad, tangasa 2020 miheca dengan to 42%.

I Gallup halafinay 20 mihecaan a finawlan pipalita mikingkiw, saka cecay pasadakan dengan caay ka tahira i 50% ko no kohecalay tamdaw a lekatep (49%) saki Amilika a “tadamaan” kalita’angan. I 2001 miheca, i ’ayaw no 911 kakoki’an salipalaw, Gallup midemak to polita a mikingkiwan pahapinang, milicayan tamdaw saki kitakit a “tadamaan” kalita’angan salongan 55%, ikor no 3 mihecaan, oni kakoki’an salipalaw malo sakarikec to no Amilika tamdaw, oni a palalecadan macakat to 65% tangasa 70%. 2005 miheca mitefad tayra i 61%, tangasa i 2015 miheca tangasa 54%[103].

Kasaselal no syakay (社會階層)

I 2004 mihecaan no Amilika a syakay hakasi ci Leonard Beeghley mipalita to limaay to syakay kasaselal no Amilika mapasasiini to kasaselal syakay no Amilika ira i kalaeno[104], o micomoday kasacefang saheto Amilika payso:

Itiniay California San Jose kalawacay a sasifo’ay macakatay kasasiiraay salaloma’an malekatepay.

Takaraway ko kinaira a laloma’an 5%, laloma’an kalietan i kakaay to 100 ’ofad, o maledefay to kaira no Daykako a ponka:

Sa’akawangay micomoday laloma’an 0.9%-- o patekan cidafngay ato walwalan a cidafongay;

Sasifo’ay selal, nai 46% -- ko fainayan micomoday to 5.7 ’ofad, fafahiyan mihecaan micomoday ira ko 4 ’ofad ko tamdaw, o pinanaan naira o misawaday tp Canglong daikako; o malingaday macalao 40.45 --

salongan micomoda 2.6 ’ofad, o ’aslomanay o nai kasasi todong no safakay, paskoyacay a langdaway nicalapan 40%--45% 4 ’ofad ko kosi mitiliday, salongan fafahiyan a tamdaw ko 2.6 ’ofad, saheto saheto i cyukakko ko misawad; salongan fainayan micomoday 4 ’ofad, fafahiyan micomoday ira ko 2.6 ’ofad o misawaday to Congsi; o i laenoay pakoyocay a tamdaw, salongan laloma’an ira ko 12% ko saki’orip a malaloma’an mataelif to ko 1.8 ’ofad, o mitiliday to congsi misawaday.

Mitodong to paitemed ato laloma’an a paeneray masasiroma’ay a syakay selal a nengnengen, masapinang to tekedan a nipitilid ko kacitodong, i 2005 miheca polong no laloma’an no Amilika a micomoday ira ko 46326 Amilika payso, nika 18% a loma’an micomoday mata’elifay ko 10 ’ofad Amilika payso, o sakitekadan micomoday a miso’osian ira ko 32,140 Amilika payso (misa’osian 25 mihecaan a teked) [105]. O citodongay to caayay ka nengneng a tadamaanay a tayal ano eca dademakay to no syakay a demak malotadamaanay nitayalan, o i tadamaanay tamdaw, o macakatay ko kinaira nangra: o citadamaanay demak ato hakasi tamdaw ikakaay ko kinaira o 15% a malekapot, ’ayaw no 15% ko kinaira salongan milietanan ikakaay to 62,500 Amilika payso; o tadamaanay a nialaay to no daykako a kompay a tamdaw cikinaira o cidafongay, o ikakaay ko katadamaan[106].

Sowal (語言)

Talacowa o Amilika awaay ko todong no rikec to sowal no kitakit, so’elin o Inkiris a sowal ko sakasasowal no kitakit. Midotoc i 2008 miheca mapolong, salongan 3 walwalan 1480 ’ofad (99.6%) nai limaay mihecaan ko laloma’an o Inkiris ko kasasowal. O Inkiris ko kararidan sakasasowal, marepetay a todong o Inkiris a sowal ko sapicomod a mafolaw ni longocan.

Salongan Amilika tamdaw mipaini palasowalen no kitakit ko Inkiris a sowal sanay, ira ko 28 a kanatal ko mihaydaay to a niyaro’ay hoying to Inkiris a sowal; ira ko 3 kanatal mihaydaay to roma a sowal palalenay ato Inkiris a sowal: Louisiana kanatal a France a sowal, Hawaii kanatal no Hawaii sowal ato New Mexico kanatal a Spain sowal.

Dengan o Inkiris, ira ko tamdaw mata’elifay to 100 ’ofad tamdaw a sowal palamlamay to Spain swal, Holam sowal, Tagalo sowal, Vietnam sowal, France sowal, Korea sowal, Germany sowal[107].

Pakayraan (宗教)

Nai ’ayaw pipatireng no Amilika to kitakit o nicingcingan no Inkiris itiya awaay ho ko pakoniraay no pakayraan mitoor, ira ko katalawan to rikec no pakayraan, saki caayay pitoor to Kristokiw a tamdaw o a’epecen, kakari’angen, onini saki Tingsokiw a mitooray (roma o piliyang to cisakowanay to kiwkay) nikawrira o Kristokiw kasasoroma no kiwha mi’emet to kasa’etal to masasiromaay kiwha a mitooray midemak to sapi’epec a lakakawa[108]

Tona mapatireng to ko kitakit no Amilika, o kimpo no Amilika saka cecay nisalofan i 1791 miheca mahayda, mi’efec to kalomaocan no Amilika mitelek patireng to kitakit a pakayraan, o Amilika sa’ayaw mipadama to pakayraan pakonira a salongoc a kitakit, Amilika a nipatatekoan a kitakit sifo midemak to kasasiiked no sici kiwkay a katatelek, tatiih micoker tatiih miliyang to kasasiromaroma no pitooran.

Nikawrira na itiya nawhani pipadama to pitooran a mapakonira a comahad, o ’icel noKristokiw naikoran patireng to kitakit miteka marekrek comahad, saki amilika a sici a pisingkiw ira to ko todong a miselic a ’icel, dengan ni John Kennedy ato ci Joe Biden o Tingsokiw a mitooray, o kasarekad o congtong no Amilika sahetoay o Kristokiw mitooray.

I 2007 miheca a nisa’osian a tilid[109]:

Kristokiw - 51.3%

Tingsokiw – 23.9%

Awaayay ko pitooran – 16.1%

Roma ano eca caayay pahapinang – 2.5%

Mormonism – 1.7%

Orthodox kiwkay – 1.6%

Yotayakiw – 1.4%

Buddha – 0.7%

Islam – 0.6%

I cemahaday to kitakit, o Amilika a pitooran talolong to sakikitakit. Nikawrira o Amilika i kasakanatal ira ko kasasiromaan. O Amilika masinanotay mi’imeray a Kristo ’aloman i katomol ato tenok kaetip a kasa kanatal, ’alomanay o nikapolongan (kong-he) a sician a kasarekad micokeray, katimolay kohetingay tamdaw sa’etal, kawali ka’amisay ato kaetip mililisay to riyar kanatal a mitooray o mafohatay ko faloco’, o no nikapolongan (min-co) a sician a kasarekad micokeran.

Katimolay kanatal, o katimolay Amilika a paino’ay sata’akay kiwha, ikor o Methodist kiwkay; i kawali ka’amis o New England sa’etal ato mingataay to Mexico a lilis niyaro’, o Tingsokiw ko micalapay, nawhani itiraay tamdaw ’aloman nai Europe Tingsokiw sa’etal (tinako katimolay Bavaria no Germany, Ireland, Italy ato poland) mafolaway a teloc, ano eca ka’amisay Amilika roma a niyaro’ (tinako Quebec ato Puerto Rico) mafolaway a teloc, katimolay o nai Mexico a Latin Amilika mafolaway a teloc. Romaroma niyaro’ no Amilika sa’etal a Kristokiw tamdaw o masasiromaay kiwha mapapolongay.

Talacowa ’alomanay Amilika a mitooray paso’elin to Fa^elohay Kristokiw, nikawrira nawhani o Fa^elohay mitooray o kasasirma no kiwha, orasaka Tingsokiw o ’alomanay ko mitooray, orasaka o Tingsokiw mitooray o nai Latin Amilika a teloc mafolaway sakatongal, takaraw ko nikasofoc nangra ira ko sapadang matingal ko mitooray no Amilika, mangalef o Tingsokiw. O Mormonism a ’icel caay ka eca o sasikolen.

Syakay ato saki’orip (社會與生活)

Micomoday kinaira no finawlan (居民收入)

O saka’ayaway i hekal ko micomoday kinaira no finawlan no Amilika, polong no kitakit tamdaw salongan to mihecaan to kinaira 4.7 ’ofad no Amilika payso[110]. Onini a patoroan mingataay to misang'ay to lalosidan kitakit, tinako Switzerland (5.4 ’ofad Amilika payso), nikawrira o kacidafong i mamala cemahaday a kitakit masaopo, ato malalenay ko pisa’isal to Europe ato Australia palahecad, 40% a tamdaw malapakoyocay to, dengan 1% ko iraay, ka’ayaway tamdaw 20% ko cidafongay, nicalap to 70% a kinaira no kicay[111], orasaka oni a 1%, pala’isal to 40% no kitakit ko kacidafong. Nai 1975 mihecaan i, o kadademak no syakay, dademakay matayal malitosaay, o kaciheci no kicay a macakat pasayra i takaraway ko kinaira to 20% a laloma’an[112].

O laloma’an no finawlan no Amilika takaraw ko kinaira, nikawrira o kasakanatal mahapinang ira ko kasacila^ed, tinako i West Virginia kanatal a kinaira no laloma’an 3.3 ’ofad amilika payso, o New Hampshire kanatal takaraw to 5.7 ’ofad Amilika payso[113][114], o mitodongay to no Inkiris kitakit (45575 Amilika payso) [115] ato New Zealand (30256 Amilika payso) a lala’edan[116].

Tatenokan a kinairaay o marariday matayal a kinaira koni nai 1970 mihecaan oyaanan to, o masereray ko kinaira mangalef maserer ko kinairaan, talacowa matongal macakat ko nitayalan macakat ko kinaira. O kasakanatal no Amilika a masereray a lifon to kinaira a todong malalenay i cecay a toki 7-8 Amilika a payso, salongan ira ko no Europe ato Australia malitosaay no todong[117][118]. O mitakaway mafolaw a finawlan to kinaira o masereray ko lifon malosaka lapakoyoc a 10% matayalay[119], nikawrira mitafoay to titi a tayal ato maomahay a sakinaira saheto o mitadoay to mitakaway a matalay[120]. I 2005 miheca a nai Amilika citodongay to matayalay a paratohan i, nai 1960 mihecaan i, o kinaira micalap to no finawlan a GDP a masereray ato katayalan a micomoday malalen ko takaraw matiya ko tilid no likisi[121].

Pakafafahiyan salongac a onto i Amilika ato Europe mapalowad ko sakacakat no katayalan. I 1950 mihecaan a Amilika ciramoday a fafahiyan a katayalan dengan 11%, makisafa no i 1920 mihecaan[122]. Mataneng i 1960 mihecaan, 1970 mihecaan mihakelong to masawilihay a salongoc a onto o nano naikoran no fafahiyan salongocan, i 1978 miheca ci ramoday to fafahiyan no Amilika macakat 50% ko katayalan. I 1997 miheca tangasa i 61%, I 1990 miheca tangasa 21 sici a ’ayaway a mihecaan o kacakatan no kicay i, mihayda to “minokay i loma’ misolimet ko fainay ato wawa” a “mipili’ to salongoc no fafahiyan” rara sato a patiko[123], miliyaw patiko matayal ko fafahiyan no Amilikato 54%[124], i 2008 mihecaan macowat ko katalawan no hekal paysoan, nawhani kareteng ko saki’orip, o ciramoday fafahiyan no Amilika macakat ko katayal[125], dengan o caay kalalen ko kinaira no kasasilomaan, no fafahiyan a kinaira makisafa to no fainayan, fainayan a matayalay adihay ko madoka’ay matayal. Matiniay a demak dengan o Africa safaniyot, nawhani kohetingay tamdaw a kapah caayho ka raramod ci wawa ito ano eca marofoay ko mama, malainaay mangalay to katayalan sapahafay to wawa.

Isi dadipotan (醫療保健)

Midotoc to no hekal isi a sakapot i 1997 miheca to pakayniay to sapipaising a dotoc a pihapinang mirayray, o Amilika itini i no hekalan isi sakapot o saka 15 a kitakit[126]. Micalap to sa’osi no kapolongan polong no tamdaw ato nilaoman no tamdaw masasiteko i, o sakisomelet no malaomay (teked ato kapolongan malaomay mapolong) ikaka to romaroma kitakit ko no Amilika[127].

Nikawrira, hatiniay to ko masadakay caay pakadamso to kacitodong no sakapa’orip to kapolongan sakasomelet. Satakaraway miratohay to sakihekal a tilid pahapinang, o Amilika ato roma a kitakit misanga’ay to dafong a kitakit patatekoen i, o wawa a mapatayay takaraw, o saki’orip no finawlan makisafa no Sweden[128] ato France[129][130] a kitakit. No Amilika a ising salingan a kinaira a lifon o katakaraway i hekal[131]. Nikawrira o masosoay o kararimaan no kapolongan a isi, salongan malosaka adihay no masadakay to saki isi to pinaay so’ot a walwalan payso no Amilika. Palongen pisa’osi i no Amilika masapakoyocay tamdaw masosoay kaiaka ko takaraw nora[132].

Caayto kalecad to no a kitakit, o saki sadama to hoking no kasomelet caay ka o kapolongan ko pa’acaay, oya o kitakit ato tekedan ko pafeliay, i Amilika awaay ko polongan no finawlan a sakasomelet a hoking, o congtong no Amilika ci Clinton patoror to fafahi ningra ci Hillaryan misafaloco’ to sapi patireng to a sakasomelet a hoking, manga’ay no finawlan no Amilika a ira ko isingan a hoking nasa, nikawrira matena’ no kalomaocan ato sapitekedan kasacefang. Midotoc i 2004 miheca a tilid, tekedan a sakasomelet makaloya to sakitekedan hoking pasadak to 36%, tekedan micalap to 15%, no nipatatekoan a kitakit, kanatal ato niyaro’ay sifo micalap to 44%[133]. I 2005 miheca, ira ko 4120 ’ofad a finawlan (polong no tamdaw no Amilika to 14.2%) toya a mihecaan a romi’ad awaay ko sakasomelet a hoking; nikawrira ira ko malitoloay to cecay a laloma’an mata’elifay ko 5 ’ofad no Amilika payso to kinaira, cangra a tamdaw malitosaay pakata’elifay to 7.5 ’ofad no Amilika payso ko tamdaw[134].

Oroma i, maedengay citodong to kapolongan hoking a tamdaw ira ko malitoloay to cecay tamdaw ko ccayay ho picomod. No isi a hoking i Amilika i no litengan a nitahidangan a sapalemed. Matiya to, ano adadaay ira ko ’icel palolol to sapaising, o paisingan o paoadamso to kacalohan a pitado, nikawrira kacalohan pipaising manga’ay milaplap to caayay palefod pafeli to sapaising a ’aca a adadaay. I Amilika, sapaising a sapaiyo ko saka peleng no tamdaw[135]. No Amilika sakipaising a pikingkiw wataay ko payso to pateli, onini o tekedan a padafohan. Midotoc i 2000 mihecaan a pisaopo, no tekedan caayay ko malali’acaay citodongay mipacomodan micalap to 7%, tekean a malali’acaay micalap to 57%, no sata a sacoker no kitakit a isi kingkiwying macalap ko 36%[136].

Kiwiko (教育)

I Amilika, sakowan to kiwiko o kanatal ato niyaro’ay sifo ko citodongay, caay ko nipatatekoan sifo[137]. Nika, nipatatekoan sifo a kiwikopo mihayda to sapi’emet to kiwiko kiking a sakacitodong. O mitiliday sito ira ko telek a i no kitakit a pilayap nai ka’emangay pitilidan tangasa 12 mihecaan lekad no kiwiko; oya ka’emangay pitilid 5 miheca, sasifo’an 3 miheca, kawcong 5 miheca, masasiisal to no kitakit, no tekedan tosaay, o no kitakit a pitilidan ko ’alomanay, midemakay to caayay ka li’aca a todong a kiwiko; roma, ka’emangay tenokan a pitilid caay pa’aca ano eca malitosaay ko aca no sakalahok, o mitiliday o faso no pitilidan ko micolo’ay.

Ta, 18 mihecaan manga’ay misawad, nikawrira o romaroma a kanatal mihayda i 16 mihecaan manga’ayto miliyas to pitilidan[138]. Dengan o mitiliday i no kitakit a pitilidan, manga’ay no mato’asay no mitiliday i loma’ a mikiwiko to wawa[139], ano eca seraen patayra i kiwkay ano eca i no tekedan a pitilidan. Misawad to kawcong i, o mitiliday manga’ay mipili’ to no kitakit ano eca no tekedan a daykako. No kitakit a daykako nai nipatatekoan ano eca o kanatal a sifo milayap to sapa’aca, milayap to roma pakayraan a sapitilid a payso, nikawrira ’alomanay mitiliday i pisawad ito mapatiko to nicaliwan a sapotilid a payso. Tekedan a daykako a sapitilid mikikaka to no kitakit daykako a sapitilid payso. ’Alomanay mitiliday i ’ayaw picomodan to daykako ato kakoying micomod i katayalan ano eca malasofitay mietan to sapitilid a payso, Amilika a sofitay ato adihayay tekedan katayalan mipadang to matayalay to sadama a ta’akay sapikiwiko a payso[140][141].

Adihay ko daykako no Amilika. Nai ’ayaw no 360 miheca malinah tayni i Amilika a Puritan nai 1 636 miheca 9 folad patireng to polong no Amilika saka cecay daykako – Harvard daykako[142], no Amilika a takaraway pikiwiko midotoc to no Europe to’asan daykako tinako no Inkiris Cambridge daykako ato Oxford daykako a to’asan. Macowat tangasa anini ira ko 2600 a daykako palilamay to kompay no bachelor, master, PHD sepatay miheca a daykako[143]. Oya tosaay miheca a no syakay kakoying adihay tangasa 3400 ko pitilidan.

2009 miheca Linhoko pacowatay halaka a tamdawan picowat a sa’osi no kiwiko[144] nai Amilika kiwiko a saka 21 no hekal. I matini ira ko 7660 ’ofad a Amilika tamdaw milayapay to kiwiko (nai yociying tangasa daykako) [145]. Adihayay takaraway kakoying pitilidan no Amilika o malalifetay, ano kitakit ito ano eca no tekedan to a pitilidan. Polong no Amilika daykako pitilidan ira ko 3400 ko daykako[146]. Tadamaanay daykako halo Ivy malekatep, roma ira ko Stanford daykako, Chicago daykako ato Massachusetts kaki kakoying, o tatodong to sakofit no kiwiko i polong no cikiw, to mahecaan masolot ko nai kasahekal a sapitilidan tayni minanam.

Kakaenen (飲食)

O kakaenen no Amilika misolot to no yincumin no Amilika a kakaenen a pakayraan ato sapisafel, tinako siciminciw, konga’ (potato), ’ariray, tamorak, o nian malokacango’otan ponka no Amilika. O apple pie, pizza, hamburger o nai ano eca nai Europe a nifalican, anini o Amilika ranikayay kakaenen a ponka a losid. Mexico lolodan ato tacos o nai Mexicoay. Nai Africa teloc Amilika tamdaw nai pifadesan itiya nai Africa mapacomod “Soul food” (adingoan kakaenen) mala o kakaenen no finawlan. Polong no sasowalen, nawhani adihayay ko takaraway kaloli a kakaenen, no Amilika a nananomen caay ko sakasomelet, orira masosoay tamdaw ’aloman i laloma’ no kitakit.

O kaen no Amilika a tamdaw cecay romi’ad tolo ko kaen. O karanaman dafak pito ko toki tangasa falo ko toki. O nikaenan kasaniyaro’ ko kasasiromaan. O sakaranam ira ko niperecan to falo, miloko, ^mi, epang ato kohi a kakaenen. O ranam i loma’ a komaen, ano ira ko sakalalicay to dademakan mitado to karanaman, sasowalen “karanaman a tayal”.

Kalahokan 12 ko toki tangasa herek no lahok 2 ko toki. Nawhani mamoko’ ko romi’ad maraay ko loma’, orasaka o mitiliday ato matayalay caay ka i loma’ a malafi, mihawikid nai loma’, saka o saka taloay a kaen no Amilika o lahok ko rahodayay, manta’ay dating, epang, hamburger ato ’apeladay, hot dog, ato ociya.

O kalafian i 6 ko toki tangasa 7 ko toki miteka, o kadofahay ko nikaenan, orasaka ono Amilika a sakalafi ira ko nga’ayay a kaen, tadakaen. O sakalafi ira ko niperecan to falo ato kohaw, oroma sato pasadak to kakaenen a dating. O mapasadakay a dating ira ko titi no kolong, titi no fafoy, nitapayan a kolong, ’ayam, ’afar, ham ato mi’id’idan titi no siri. Alomanay Amilika tamdaw maolah i ikor no kalafian ira ko koesanay kaenan, tinako o mikeritan, aysklim ato chocolate.

I pa’aliwacan a romi’ad, ’alimanay laloma’an tosaay ko kaen. Patatekoen nangra ko ranam ato lahok ao ranam lahok a kaenan. Manga’ayay kini. Ira a laloma’an pa’aliwacan caay ka i loma’ a misacacak, polong sa laloma’an tayra i kakomaenan. O kaacangan lisin no Amilika i, laloma’an no Amilika mararid tayra papotal mipakelang ato mi’id’id to kakaenan.

Mitiya (傳媒)

O Amilika to sinpon o takaraway ko pakoniyahan a kitakit, onini nai kimpo no Amilika to saki finawlan a midipotan[147]. Tongal sa no kicay ko kao cemahaday to ato kalalifetan no kalali’acaan, saka o Amilika itini i hekal o cemahaday to rocek no mitiya a kitakit. Amilika a mitiya mapolongay, halo tilifi, pahoso, sinpon, casi ato calayan. Adihayay a mitiya saheto o kalali’acaan to no tekedan mitiya a kosi, militado cangra to piparatoh, pi’aca ato pa’aca to nisanga’an a kinaira.

I Amilika ira ko toloay ta’akay mitiya a kosi o to’asan a warner (ira ko calayan a tilifi sinpon calay, loma’an ikakang, to’asan lipay a casi ato warner malikaka tilifi calay li’aca), sinpon kakeridan (ira ko fox ratoh kosi, wall street sinpon ato New York sinpon) ato disney (ira ko Amilika ratoh kosi) [148].

Tilifi (電視)

Polong no Amilika a kasaniyaro’ a tilifi ira ko masacicingan laloma’an, o adihayay masasiisalay to pitoay tekedan kosi i polong no kitakit awaayay ko calay tilifi: milecokay to toloay a tilifi calay-polong no kitakit ratoh kosi, Amilika ratoh kosi ato Colombia ratoh kosi[149], ato oya na mihecaan ranikayay macakat a sepatay tilifi calay-fox ratoh kosi, mapapolongay paramount tilifi calay (UPN), warner malikaka tilifi calay (WB) ato parkes tilifi calay (PAX).

Oya fafaeday awaayay ko calay tilifisanga’ay calay, ira ho i Amilika ko adihayay cicalayay tilifi lalan, oya pasadakay to ika, nano nisanga’an tilifi a ika, misyasingan to sakiloma’ a ika ato polong no cikiw sa’ayaway nitenekan 24 ko toki masaromi’ad a sinpon a cicalayay tilifi sinpon a tanektekay, onini tosaay laloma’an a to’asan warner kosi a tekedan. Masowal koya CNN.com calayan likisiay saka cecay sinpon calay (1995 miheca 8 folad 30 romi’ad mapatireng), anini i polong no cikiw 212 ko kitakit ato kasa’etal ira ko salongan 10 walwalan tamdaw ko minengnengay to CNN kamok. ABC kosi midemak to kasasiroma ato pakayraan paratoh a pakayraan, ira ko roma mikapiay paratohay a paratoh a pakayraan. Kasakamok: Boston rikec, toloay sofitay kakeridan (Command in Chief).

Paratohay pakayraan (廣播電台)

No Amilika a paratohay malitosaay ko ’etal, masasiiked to nipili’an ato nifalican. Manengnengan i milika malitosaay ko pakayraan masasiiked masasowalay ato radiwan, o nian o radiw ko sakakaay, masongila’ ko nisiikedan.

Adihayay no Amilika o pakayraan no ratoh saheto o tekedan kalali’acaan a pakayraan. Polong no kitakit a kapolongan pakayraan no ratoh o sata’akay i Amilika a kapolongan paratohay a calay.

Sinpon (報紙)

O adihayay sinpon no Amilika saheto o no tekedan, o papalosiyang ko saka ira no kicay. Sata’akay o “New York”, onini a sinpon masowal o “so’elinay ko pahapinang to syakay no Amilika”, o sinpon a painian o dadahalay ko pakafana’ to kasaniyaro’ no kitakit, kaolahan no mikingkiway ato citodongay. O kalali’acaan, paysoan a pawacay ko no “Wall street sinpon” ato noetipay “Los Angeles sinpon” ko kasangil, nika oni tosaay i sinpon a kaitiraan caay to pakalecad to “New York sinpon”. “Aniniay Amilika” talacowa mata’elif ko semo’otay ’ofad ko li’aca, nika dengan o kalawlaan, onto a sofal a sasowalen, cango’ot to tatodong no mitiya a kasatamdawan, caay pakatoor to toloay a ka sangilan. Oni a sepatay sinpon o sata’akay sinpon i Amilika, i adihayay kasamaci mapasadak.

Cassi (雜誌)

Cassi no Amilika macowatay, kasasiroma ato laloma’ no cassi kadofahay, o cassi i Amilika icowa to a ta’akay maci a pa’acaan to tilid ko pi’acaan. O adihayay cassi saheto laenoay o ta’akay mitiya kosi.

Amilika toloay tadamanay sinpon a cassi: (美國三大主流新聞類周刊:)

1. “To’asan”: 1923 miheca patireng, anini ira ko malasepatay a tilid, malaieal no Amilikaay, Europe, Asiya, timolay Taypinyang a nirina’an. O nano to’asan

kasakitakit a todongan ato masangilay a cassi.

2. “Sinpon lipayan”: 1923 miheca pasadak, adihayay kitakit ko pasadakan, nipasadakan aikoray no “To’asan”.

3. “Amilika sinpon ato hekal a paratoh”: 1948 miheca nai “Amilika sinpon” ato “Hekal a paratoh” ko patatekoan.

Roma cassi: (其他雜誌主要有:)

1888 miheca Amilika kitakit palaan kakokay patireng pa’oliday to palaan kako a “kitakit palaan” (foladan a tilid): o kafana’an no tamdaw i hekal a cassi, to folafolad kasasiroma a sowal marina’ 900 ’ofad a tilid, ira ko 5 patekan ’ofad ko mitiri’ay.

1894 miheca midemak to radiwan cassi “raratohan”.

1913 miheca mirina’ to kasenengan cassi “kacinganganan”.

1917 miheca misanga’ to kalali’acaan cassi “Forbes”.

1953 miheca misanga’ to “playboy” (foladan) ato 1965 miheca pasadak to “’amanaw” tadamaanay no malakapahay a cassi. O “kalawlaan” (Variety, 1905 miheca midemak), “Holy wood simpon” (1939 miheca midemak) ato “salamaan lipayan” (1990 miheca midemak, ono to’asan warner kakeridan) a citodongay ika, tilifi, malawlaay cassi.

Calay (網際網路)

Matiya o calay o nai Akilikaay, Amilika redek sa ko calay a kadofah ato comahad ko kitakit. Citodongay misintingay kosi ira ko noniyah a calayan, ira ko papsangay, ira ko roma salongan a paposang.

Amilika tamdaw misanga’an a calay tinako Facebook、Amazon、Google、Wikipedia、YouTube ato Twitter, saheto polong no cikiw mina’angan ato midemakan no ’adihayay tamdaw. Hawikidan a tanengan nga’ayay linahan a to’asan nikatayni, matiya o Instagram ato Pinterest a calayan kasalongan no tamdamdaw i hekal.

Amilika o cecay calayan a mapakoniraay a kitakit, no calay a nisowalan madamaay no “Amilika kimpo saka cecay nisalofan” madipot. Orasaka, mitomadaw ko sifo to no calay a nisowalan awa:ay masadak. Nikawrira, o Amilika i calay mikantok to ta’angay to nidadingoan halaka a todong, matiraay saka “o ’ada no calay a tamdaw” ahan no awaayay ko kitakit a pasingsiay.

Sapakafana’ (通訊)

O satadamaanay ko sapakafana’ a kasado’edo no Amilika. Imatinib, o apple (pinko) kosi ko sata’akay to sapakafana’ a kaki kosi. O sa’ayaway no Amilika a lopini’ay a sapakafana’ i 1877 miheca mapatireng, tona pipatireng masadak ko calayan a tingwa, tangasa 20 sici 70 mihecaan, mapasadak to saka cecay a wikidtingwa ato sapitahidang, 80 mihecaan, mapatayra i Congko. 2019 miheca, Amilika o i 3.1232 walwalan ko mitatoyay polong no cikiw o saka tolo (aikor no Congko ato Intu) [150]. Sa’ayaway i AT&T、Verizon、Sprint ato T-Mobile a wikidan calay misatingwaay ko pipatingwa. I Amilika ira ko sapatay wikidan calay misatiwaay micomod to 5G a to’asan, sa’ayaw pasadakan no Nokiya ato Samsong a kosi a nipasadakan 5G a wikidtingwa. Nanoya no Amilika a wikidan calay a misatingwaay micomod to i Facebook、Twitter、YouTube hananay sakapot calay rarong fangko.

Pikowan to sakarihaday (治安)

O pikowan to sakarihaday o i niyaro’ay a imeng ato mikowanay to sakarihaday a kakeridan ko citodangay, sa’etal a imeng padamso to liyok a pipatado. No nipatatekoan a kitakit citodongay tinako nipatatekoan a kitakit palitaay ato Amilika no rikec a imeng kasateked a nidemakan. No nipatatekoan a kitakit ato sa’etal a rikec pakisarikec ko piliclic. Sa’etal hoying miliclican saheto o ciraraway nidemakan, nipatatekoan a kitakit hoying a niliclican o tadamaanay raraw ato nipacakatan a laliclicen.

O i salaloma’an no cemahaday to a kitakit, o nikafolawan kaciraraw mangalef o no kowang a sakari’ang ato kapapatay a kaciraraw ikakaay to roma a cemahaday to kitakit[151]. I 2007 miheca salongan 10 ’ofad tamdaw ira ko 5.6 tamdaw ko mari’angay[152], o nia tilidan o taloay no kafiyaw Canada a kitakit[153]. No Amilika a kasapapatay nai 1991 miheca tangasa 1999 mihecaan matongal to 42%, imatinib mato mamatalelay to[152]. Orasaka kacitodong to kowang mala saka laliyangan a sasowalen no sici no Amilika.

O Amilika ira ko satakaraway to nikantokan i polong no cikiw[154] ato saadihayay ciraraway a tamdaw[155]. I 2008 mihecaan ira ko mata’elifay 230 ’ofad tamdaw itiraay i nikantokan, kasa 100 tamdaw ira ko 1 tamdaw marofoay[156]. Anini nirofoan 7 ko ’aloman i 1980 miheca[157]. Africa teloc Amilika a fainayan marofoay o 6 no fohecalay fainayan, ato 3 no Spain ato Portugal teloc fainayan[154].

I 2006 miheca Amilika nirofoan o 3 no poland, o komodan to kicay ato kacomahad sakapotan a takaraway kitakit[158]. O cacitodong oya nipatatekoan a kitakit a citodongay to rikec a nipasetekan a ni’esesan ato patoro’an to cisawarakay a ciraraway a dademakan[154][159], tinako ta’akay a salongan tamdaw nawhani oakayra i mimingay kalali’acaan to cisawarakay ko nirofoan[160].

Talacowa ’alomanay kitakit mapalasawaday to ko sapipatay a rikac, nika anini o Amilika a nipatatekoan a kitakit sifo patodong a miterek to sapipatay, ato iraay ho ko 34 a kanatal miterekay tonini a lekakawa. Nai 1976 miheca Amilika satakaraway hoying mipalowaday to sapidemak to sapipatay (i ’ayaw nipaterepan to 4 miheca), tangasa anini ira to ko 1000 tamdaw ciraraway a mapatayay tamdaw[161]. I 2006 miheca, Amilika midemak to pipatay a tamdaw sa’osien o saka enem no polong no cikaw, i aikoray no Congko, Iran, Pakistan, Iraq ato Sudan[162]. I 2007 miheca New Jersey kanatal mala i 1976 mihecaan sa’ayaway mipalasawadayo pipatay a kanatal, nanoyanan o New Mexico i 2009 miheca ato Ilinois kanatal i 2011 miheca mido’edo mipalasawaday to pipatay[163].

To pinapina a miheca o nipiti’ti’ malowanay to, ira ko 31 a kanatal ato Washington Colombia sa’etal (halo New York kanatal, Washington kanatal, Ilinois kanatal, Massachusetts kanatal, Alaska kanatal, New Jersey kanatal, New Mexico kanatal, Hawaii kanatal ato California kanatal) mitena’ to pitilidan miseti’ to mitiliday, nika ira ko 19 a kanatal (halo Georgia kanatal, Mississippi kanatal, Utah kanatal, Arizona kanatal, Florida kanatal, Texas kanatal, Louisiana kanatal) midemakay ho to piseti’. O New Jersey kanatal i 1867 miheca o sarakatay mipaterep to piseti’ a kanatal, ikor to o New Mexico kanatal i 2011 miheca mipalasawaday to piseti’ i pitilidan. Talacowa o Amilika caay ka polong ko paterep to piseti’ no pitilidan, nika polong no lomaloma’an caayay to piseti’. O piseti’ caay ko patodongan no pikiwiko.

Pa’aliwacan romi’ad (節日)

No nipatatekoan a kitakit nipiketon to pipa’aliwac: (聯邦法定假日如下:)

Romi’ad Pa’aliwacan pahapinangan
1/1 Fa’elohay miheca Pahemek to fa’elohay miheca.
Saka 1 folad, saka 3 lipay saka cecay Pihiratengan ci Martin Luther King Pihirateng to kasofocan (1929/1/15) salongoc onto a kakeridan ci Martin Luther King, i 1986 miheca miteka.
1/20 Patirengan O congtong ato micokeray congtong patirengan, 4 miheca kina cecay, dengan i Washington sifo a nipatatekoan a kitakit sifo mitahidangan, ato Maryland kanatal ato Virginia kanatal sifo a matayalay manga’ay pa’aliwac.
2 folad saka 3 lipay saka cecay Congtong romi’ad Pihiratengan to sa’ayaway congtong ci Geoge Washington a kasofocan (1932/2/22), 1879 miheca miketonan no kalomaocan.
Saka 5 folad saikoray lipay saka cecay Pihiratengan kapatayan no sofitay O pihiratengan to katimol ka’amis a lalood mapatayay a hitay, ikor tilaken tayra piharatengan to makinafalahay ’orip i kalaloodan a hitay no Amilika, polong no kitakit mita’ong a romi’ad i no walian romi’ad to herek no lahok 3 ko widi miteka. Ira i 5 folad 30 romi’ad, i finawlan toya romi’ad i kaciherangan misatapang. 
7/4 Pisiikedan romi’ad (no Amilika a romi’ad) Mihirateng to Amilika i 1776 miheca 7 folad 4 romi’ad mihapiw to “Pisiikedan a pipapelo” ato pipatireng to kitakit.
Saka 9 folad saikoray lipay saka cecay Matayalay romi’ad Pasayra i matayalay ko pita’ong, mihirateng to katadamaan no matayalay a onto. Polong no kitakit manga’ay pado’edo pahanhan to 3 romi’ad.
Saka 10 folad saka 2 lipay saka cecay Romi’ad ni Columbus Pihiratengan ci Christopher Columbus i 1492 miheca 10 folad 12 romi’ad nai Europe milakec to Tasiyang a riyar tangasa manengneng ko Amilika safaniyot.
Saka 10 folad saikoray lipay saka cecay Misawaday hitay romi’ad O pingodo a mita’ong to minokayay a hitay, mihirateng to saka 1 lalood no hekal i 1918 miheca 11 folad 11 romi’ad ’ayaw no lahok 11 ko toki paterep to lalood. 1968 miheca, o kalomaocan no Amilika mihayda to “pa’aliwacan a hanhan rikec”, o pisawadan no hitay mafalic i mihecaan saka 10 folad saka 4 lipay to saka cecay, kanga’ayan 3 romi’ad ko hifang.
Saka 11 folad saka 4 lipay no saka 4 Kansyasay romi’ad Maacangan to pipanayan, o pikansyan to Intian tamdaw to so’elinay sapadang, micacak to siciminciw ko finawlan.
Saka 12 folad 25 romi’ad Kristmas Maacang to kasofocan ni Yis, polong no laloma’an ira ko saka lifi, midotoc to to’as a panangan, piKristmasan, o fafahiyan tomireng sakalaeno, cima a tamdaw manga’ay micocop.

Ira ko to’asan ato kasalongan a kalawlaan: (其他傳統與流行節日還有:)

Mingohahay: 2 folad 14 romi’ad, pa’odax to cyawkeli, cato at ohana sapakaolah to kaimahan tamdaw, pahapinang to kaolah ano eca kalawidang.

Piliyawan ni Yis ma’orip: to mihecahecaan kacanglalan saka 1 pa’aliwacan, mihirateng ci Yisan nai ikoran ni Yis 33 miheca mapacek i ciwcika mapatay saka 3 romi’ad ma’orip a demak. O mitooray (Kristo) misanga’ to macengelay fitaol, pi;iyawan ma’orip fitaol tinako “fa^elohay ’orip” a pihapinang to palemed ato pafaloco’an.

Pifolaan romi’ad: 4 folad 1 romi’ad, mananamay pifolaan.

Pipatalawan romi’ad: 10 folad 31 romi’ad, ciriko’ to makaditay ato patalaway. Malingato i sakakaay a micowatay no Inkiris hontian kitakit no Celtic tamdaw to’asan a kaacangan romi’ad, masowal “mapatayay tamdaw a romi’ad” ano eca “kawaskawasan”. I ’ayaway no pipatalawan a dadaya ko kalawlaan, saki ’alomanay Kristo a mitooray no Amilika saki matiniay awaay ko epoc.

Kacacofelan a demak (外交)

Kacacofelan a likisi (外交史)

O pifalican no Amilika itiya, o Amilika ato Europe a kitakit patireng to kacacofelan a demak, pakasowal to France, Spain ato Netherland mipadama miliyang to Inkiris. Pado’edo o pimatangan litelitengan, Amilika oya ko pasayra i France ano eca pasayra Inkiris tosaay ko pirakat. Itiya o Amilika saki Europe a demakan caay sapikiharan, pasafaloco’ sa to ka’amisay Amilika to sapisakakahad to sera. [milongoc to naicowaay]

Ikor o Amilika pasiromaay a demakan a masasiroma ko nisowalan pararima to Europe to itiniay i Latin Amilika to sangilay, sakadama to no hiyah i Amilika a safaniyot sa’etal a sapatodong a demakan. No Amilika a sapicowat a halaka mipatokitok to kalalood to Mexico ato Spain, oni tosaay a lalood paherekan o Amilika kopakalowiday. I katimol ka’amis laloodan i, o Amilika mipatorcek to Inkiris ato France to mipakamay to sakasiikedaw no nipatatekoan a kitakit no Amilika, sapicalapaw to Mexico. Nika paherek ko laloma'ay no kitakit a lalood, o Amilika i ka’amisay Amilika safaniyot citodong to sakerid itiya caay to kaira ko milifetay. [milongoc to naicowaay]

Matongal a matongal to kaci’icel no kitakit itiya, misatapang to ko Amilika pasayra i roma’ay to a kitakit, mangalef to sakili’acaan ko pikowat. Nanoya, o Amilika micalap to i taypinyang adihayay a ’a’ecoen a sera, halo Hawaii, Philippines, mikihatiya to ci’icelay Europe malalifet to sapisangil to Congko. Naikoran no saka 2 lalood no hekal, o Amilika saki Linhoko mapatodong ko sakacitodong to demak, mala o mida’ocay a lalimaay rihaday licikay. [milongoc to naicowaay]

Nai kalalifetan, o Amilika sa’ayaw mitanam to sapidahdahaw to Soviet Union i kasaniyaro’ no hekal a nisangilan. O sapisi’ayaw milifet to Soviet Union, o Amilika, Canada ato 10 Europe a kitakit mapolong patireng to Saka’amisay Tata’angay Sa’etipay Riyaran (Tasiyang) a Kakaketonan Lekatep, o mapapolongay nipatatekoan ko nipatatekoan sapisi’ayaw milifet to masamaamaanay saka’amisay Amilika ato Europe a hitay a demak, ikor ira ko 14 a Europe a kitakit ko mikapotay to Saka’amisay Tata’angay Sa’etipay Riyaran (Tasiyang) a Kakaketonan Lekatep, halo Turkey ato papinaay a nano Warsaw Treaty (Huasa ) Kakaketonan Lekatep ato Republics of the Soviet Union (Soviet nikapotay Nikapolongan Kitakit). O sakisician a pihiratengan, o Amilika mikihatiya to no Kyosanto Kitakit a kapot to Syakayay kitakit malakapot to sakalalood, tinako tona kalatiihan no Congko Russia itiya malakapotay to Congko. [milongoc to naicowaay]

Pina a mihecaan, nawhani malacinowasay to ko Soviet Union (Soviet nikapotay Nikapolongan Kitakit), malasawad to ko sakalalifet i polong no cikiw, pasayra to noniyah a lilis a sakarihaday, mitena’ to mitakaway malafelay finawlan ato mitakaway pacomod to cisawarakay i laloma’ no kitakit, mangalef o Mexico ato Caribbean riyar a kitakit[166]. O Amilika kai katomerepan no lalood malakakeridan to no polong no cikiw, saki kinaira no kitakit ato kapolongan pakoniraay a sakaci’epoc no hirateng, sapiteka’ to katalawan a sakapot, “milafoay pakayraan” a kitakit ato ta’akay sapiri’ang a malopisak, o patosokan nonini o sakanga’ay no sakinaira no kitakit, matiya o mikiharay ko tatodong. Pina miheca nawhani o Congko sakikicay ato hitay ranikay macowat, o Amilika pasodsoday pa’icel to saki Asia (ngalef i Sauth sea/Nan hay) patireng to kamaro’an no hitay[167].

Aniniay a demak (現狀)

O kicay, sici ato hitay no Amilika masangil to polong no cikiw, sakacacofelan a demak o pamotekan ato kasasowalan no hekal. No Amilika a Kacacofelan a demak hatira o polong no hekal ko dadahal. Polong no kasakitakit mipatireng to kamaro’an ato matayalay i Washington tadamaanay ’etal. Tahamatini i hekal dengan o Taywan (ROC) (ona iraay ko kacacofelan, i 1979 miheca 1 folad 1 romi’ad mapaterep tangasa anini, nika ira ko Amilika a nano Taywan cefang a sakamasaso’aliw no sifo), Ka’amisay Korea (Cawsien) Nikapolongan Kitakit, Iran Islamic Nikapolongan Kitakit (nao kacacofelan, i 1980 miheca 4 folad 7 romi’ad mapaterep tangasa anini), Arab Syria Nikapolongan Kitakit (nao kacacofelan, i 2012 miheca mapaterep tangasa anini) ato Bhutan hongti kitakit ko caayay patireng to Kacacofelan a demak. I 2015 miheca itiyaay a congtong ci Obama na tayra i Cuba, ikor Cuba ato Amilika mapalowad ko maketonay to 50 miheca ko Kacacofelan a demak, nanoya Amilika itiya ci Trump a sifo ato Ka’amisay Korea (Cawsien) micowat ko tapang a palowad to Kacacofelan a demak.

O i pasaetipay hekal, minengneng cangra to Inkiris, Canada, Australia, New Zealand o tadawidang no Amilika saan, pasowal sa limaay mata a nipatatekoan. Itiniay i Asia, ikor no saka tosa lalood no hekal, Dipong, Korea ato Israil ato Amilika o makakedecay ko kacacofel, Dipong , Korea ira ko ko sofiyay no Amilika itira[168]. Polong no sasowalen, Saka’amisay Tasiyang a Kakaketonan Lekatep o matatekoay ko sofitay no Amilika itira, matahepoay ko ka’amisay Amilika ato Europe 30 a kitakit. Nawhan o matatekoay a sofitay, o Saka’amisay Tasiyang a Kakaketonan Lekatep i kasakitakit ta’akay sakicisian mihayda a malacecay. Roma i, o Amilika iraay ho ko caayay ko Saka’amisay Tasiyang a Kakaketonan malekatep a kitakit, cangra miraoy to pafeli no Amilika to sofitay ato sakalakapot topaysoan a salongoc.

Ikor no kasa’engeran no lalood a Amilika saki tenok nowalian ato Islam a syakay caay kafangcal ko sakacacofel a demak, samasa mararid ko paratoh no mitiya o mapidahay saan. Nai Palestine ato Israil a kacaengatan a kalalifet, i 911 a demak misatapang tahira i talahenotay no lalood i Afghanistan, lalood i Iraq, o canglahan no Alab mala kasi’enawan a Alab, malifet to no Libya ato Syria tangasa i Egypt, Lebanon tangasa anini caay ho kacekal ko pakayraan, o sakangalef ko liyang no i tenok kawaliay sa’etal a 20 ko kitakit ko pifelih to Amilika. Midotoc to paratohay, Amilika a sifo i lekatep no kakoki’an nipipatalaw, pakonira saan, o saka ira no ISIS hananay sakamatongal a katalawan[169][170]. Nikawrira mapalafangcal ko kasasinga’ay ’alomanay no Alabia kitakit ato Israil, nao matatekekay to Shia a Iran a sasiwaray itiya masasinga’ay to ko Sunny a Alabia kitakit a sasiwar[171].

Sofitay (軍事)

O sofitay no Amilika a lalanay riyaray karayanay o satadamaanay i hekal, orasaka o sakisofitay a payso macalap ko no hekalay pasadakan to 47%, o sata’akay cicediay a sofitay, ira ko ta’akay no heneng a sakalalood i hekal, polong no hekal o tadamaanay ko ca’edong no sapihedefek, no aniniay a sofitay o sakacecay.

O congtong no Amilika o satakaraway a kakeridan no Amilika a sofitay, o sofitay ko misimaway to kitakit a  kakeridan ko citodongay, o citodongay miwatawat to sofitay o kasahitay no talicayan. Cangraay ko masacefangay a kakeridan talicayan lekatep lomaoc mitelek to sakalalood no halaka masakapot to sapidemak. Lalimaay ko kasasiiked sofitay no Amilika: o satakaraway a kakeridan no Amilika a sofitay mikowanay to lalanay sofitay, riyaray sofitay, karayanay sofitay, riyaray misolapay hitay ato sakarihaday a sera no kitakit a mikowanay mililisay to hekal a sofitay. Mililisay to hekal a sofitay i kalalinga’ayan o sakarihaday a sera no kitakit ko citodongay a mikowan, i kalaloodan patikol i misimaway to kitakit a riyaray sofitay.

Sofitay no Amilika i 20 sici tangasa anini matanengay to ko sakacecay lalood, sakatosa lalood, Korea lalood, Vietnam lalood, Kosovo lalood, Afghanistan lalood ato Iraq lalood a kalaloodan, o kinapinaay to mikihatiya to no Linhoko parihadayay a demak i Persian faniyot a lalood micalapay to Kuwait a sofitay no Iraq malaplap nai Kuwait.

Sofitay no Amilika a ’icel pahapinang to kalalinahan mikowan ato tingki lalood a ’icelan, sakitini ta’akay a kanga’ayan o sofitay no Amilika ranikay malekapot a misi’ayaw to sakalalood. O karayan sofitay no Amilika ira ko C-5, C-17 ta’akay sapicolo’ a hikoki, mapateli ko fa^elohay F-22 a misiyopay sakalalood hikoki ato F-35 kalapiyat saka tosa a sakalalood hikoki. O riyaray sofitay no Amilika ira ko 11 ta’akay karayan inaan a lonan, patihiay to sakaci’icel no sofitay a milood, o sakaranikay mico’ay to katalawan ko sofitay no Amilika. O Amilika i 1949 miheca 4 folad 4 romi’ad mikihatiya to kasa’etal mitena’ay sakapot no sofitay a Saka’amisay Tata'angay Sa'etipay Riyaran a Kakaketonan Lekatep, o saka ira i sera no Amilika ko papotalay no hitay satena’ a sadipot. Imatini mikingkiway misanga’ to saka 6 a lalood hikoki (F/A-XX/F-X).

Ponka (文化)

O ponka no Amilika palamit i nao picingcingan no Inkiris itiya, do’edo sa to niyaro’ay a kacowat no liyok masiiked ko misasiroma tadamaanay a ponka, halo Spain-Mexico misakolongay kapah a ponka, katimol ka’amis Amilika safanoyot a Intian tamdaw yincumin ponka ato ikoray micingcingay a ca’edesay sangilan, halo Europe, Africa safaniyot ato Asia safaniyot.

Polongen kina sowal, o kahapinangan a ponka no Amilika masangilay nai kaetipay Europe, mangalef o Germeny, England ato Ireland[172], ato ikoray a Italy, Greece, ato tenokay Europe a Yotaya tamdaw a ponka a nisangilan. Nao palafadesan a Africa Amilika tamdaw ira to ko nai kaetipay Africa a ponka. O pala no Amilika a ngangan pahapinang to England, Netherland, France, Spain, ato Amilika a yincumin nanay matatekoay likisi.

O sasowalen to ponka no Amilika matiyaay o “ta’akay pisamararan”: malinahay mafolaw tayni mihawikid to ponka, micomod i ponka no Amilika, ikor malapolongay i ponka no Amilika. Saan ira ko tatodongen a “macengelay a kaysing”: malinahay mafolaw mihewikidan ponka maleko noniyah a masiikeday ponka, caay kaleko to nanoya ponka no Amilika, o nihewikidan nangra a ponka o cecay malaponka no Amilika[173]. Aniniay syakay hakasi saki ponka no Amilika a patosokan pasayraay i kasasiromaroma a ponka, caay ko samarar, sata’akay a masapinang nisawadan ko misamararay a hirateng[174].

’Ayaw no 20 sici a ponka no Amilika o mitodongay to nai Europe (ngalef no Inkiris) mirara macowat mala no niyahay to a ponka, ikor no 2 lalood micakat to ko kicay hitay sici a ’icel, ono niyah a ponka sakipolong no hekal, ngalef o Europe malasata’akasy a sangilay. Tangasa anini, o ongkak no Amilika malosiyang i polong no cikiw, ika no Amilika ato tilifi maledef i cikiw mapalosiyang.

Pakayni i ponka no Amilika o matiyaay o “micalapay” i polong no cikiw ko nanga’ayan, o nipipespes caay kalasawad i tangila matengil. ’Alomanay Europe tamdaw masawawaay ko ponka no Amilika saan, mangalef o France, Russia a kitakit to ponka no Amilika ko sapitiker. Oya kawaliay Asia, kawali katimol Asia, katimol Asia ato tenokay kawali sa’etal a ponka ato no Amilika caayay ka lalen, masadak matatiwtiway, masapinangay masangil o nicingcingan a Philippine, ato ikor no 2 laloodan a Ripon, Korea, Singapore a malekatepan a kitakit, orama sato o Asia Islam kitakit ira ko katatekohan. Nanoya ’aloman ko Canada tamdaw ato Australia tamdaw saki ponka no Amilika a sangilay o makacalemceman. O ponka no Amilika kacitodong i hekal o sapipalosiyang to Inkiris a sowal, mala o nihaydaan no hekal “No hekalan a sowal”, o France ira ko nano niyah a nisangilan misa’icel mico’ay to pisangil no Inkiris sowal a ponka, matiya o pina’ang i Africa safaniyot a sakasasowal to France a sowal.

Ongkak (音樂)

Ongkak no Amilika a kasasiroma ato pakayraan adihayay, o pahapinang to macengelay kaysing a ponka no Amilika. Misacakocakoday, bruce, jazz, hiha ato niyaro’ay a ongkak maledef i hekal saheto nai Amilikaay. I 20 sici, nai likodo pacomod, pirina a kasenangan ongkak malosiyang i polong no hekal, oya niradiwan a ongkak icowa to no hekal ira a matengil[175]. Tangasa anini. Ono calay a mitiya a to’asan ato calay a ongkak maledef micikeroh no Amilika a ongkak macowat i polong no cikiw.

O likisi ongkak no Amilika manga’ay makilim i ’ayaway yincumin no Amilika to’asan sakapitooran a ongkak, kadado’edo kafolaw tayni no Europe kitakit, mapatongal ko ongkak no Amilika to nai Kristokiw a radiw, masasiroma a ongkak a niradiwan. Ikor kasarodis no kafolaw mahawikid ko masasiromaay sa’etal, masasiromaay ponka ato tadamaanay ongkak.

Adihayay a Africa teloc Amilika tamdaw mihewikid to no Africa a to’asan ongkak, ikor no 19 sici miteka masapinang ko kasalongan ongkak no Amilika o nai Africa telocay Amilika tamdaw a bruce, ato i 1920 mihecaan miteka comahad ko fokoing a radiw. Africa teloc Amilika tamdaw a ongkak o parana’an kasenengan ongkak no Amilika, matatekoay to Europe ato yincumin a ongkak. Amilika ira ko ’adihayay kasaniyaroay ongkak ato nai Ukraine, Iraland, Scotland, Poland, Mexico ato Yotaya tamdaw nanay mafolaway a ongkak. Adihay i maci ato niyaro’ no Amilika a macowat ko masiikeday I niyaro a ongkak. I Detroit, New York, Chicago, Los Angeles nanay a ta’akay maci ato caayay ka sa’osi a kasaniyaro’ macowat ko no niyah a ongkak.

Tilidan a fana’ (文學)

Matiya o roma a kasakitakit, no Amilika a tilidan o masatekeday ko nano comahaday a likisi mapatireng. I ’ayaw, o Amilika nai kawali a hekal no riyar a nipicingcing no Inkiris masatisil, orasaka no Amilika a tilidan a to’asan miingiray to no Inkiris a tilidan. Nikawrira, nanoya kacomahad ato nikafolaw a midotoc ko likisi, o tilidan no Amilika mata’elifay to ko no Inkiris a niyah a sakatadamaan ato dadahal nira.

I sa’ayaway a picingcingan itiya, o tilidan no Amilika saheto o palata’ang to micingcingay ato Europe a kitakit a nikaira a sakanga’ay no fa^elohay a sera. Halo pitooran a kalaliyangan. Nanoya itini i pifelihan a kalalood ato sapisiked no Amilika, ci Benjamin Franklin ato Thomas Paine mitilid to pakayniay sician a tilid ato sician a sapisangil, mapalowad ko Fa^elohay kitakit a sapisiikedan a hirateng. Matilid ko misiikeday a saratoh ikor mala congtong no Amilika ci ThomasJefferson mapala o sa’ayaway matanengay mitiliday no Amilika. Do’edo sato i 1812 miheca a kalalood ato misiikeday a tilid a kangalayan, adihay ko fa^elohay, tadamaanay a mitiliday no Amilika ci Edgar Allan Poe a masadak a tadamaan. O kasiwtocan ko mifadesay a telek ato kadado’edo no laloma'ay no kitakit a lalood mapakasangil sapisiikedaw a tilid no Amilika, tangasa i 19 sician, macowat to ko kikayan ko sakatayal ato paherek ko sapimatangan a romi’ad, o salitilidan no Amilika malasawaday to ko nano o cililisay a tilidan, ci Mark Twain malasakacecay o caayay ko kawaliay a hekal no riyar a tadamaanay mitiliday, mapalalan to ko no niyah i Amilikaay mitiliday. No Inkiris a mitiliday ci Maugham to nano nitilidan ni Melville a “kahecalay ’iso a tilid” o satadamaanay i hekal a mo^etepay a nitilidan, o ikakaay ho ni Mark Twain ko katadamaan.

Micomd to 20 sician, o kikayan ko sakatayal sakafalic no syakay nanoya sa a comahad a kasairaira ato maci’iwian ko nitilidan no Amilika. Ci Hemingway pahapinang nai sakacecay lalood no hekal o ka’iwilan no tamdamdaw. 1925 miheca ci Fitzgerald pasadak to “o ’orip no sakakaay” pahpinang to 20 mihecaan ’ayaw no kalapekawan no kicay a kaoratan no Amilika tamdaw. O kohetingay tamdaw a tilidan, timolay a nitilidan, ato aniniay nitilidan itiya a macowat. I saka tosa lalood no hekal, fa^elohay a hekalan, fa^elohay finacadan, sa’etal, syakay a losid ato ’ayaway a to’asan caay to kalecad, ’alomanay mafolaway a nitilidan ato fa^elohay a fafahiyan pakayraan a nitilidan malanitilidan no Amilika.

Ikaan ato sifay (影視與戲劇)

Nai Amilika ko pitekaan no ika. Itiniay i Inkiris masofoc a misyasingay no Amilika ci Edward Muybridge syasingan ningra ko sarakatay a ika a comikayay a ^efa. Naitiya misitapang, o ika no Amilika ranikay a macowat, i California a Holly Wood ko kaitiraan macowat ko ika, o adihayay a ika a nifana’an a pisanga’ ato macowat saheto naitiniay, no Holly Wood a ika malasakacitodong a ponka no Amilika. I 1920 mihecaan, i Amilika a masongila’ay ika to mihecaan salongan ira ko 800, ci Richard Chaplin a tatawaen a sifay, midotocan i nitilidan “fasiyaw” a nifalican mitilid “Karawrawan no hekal a nga’ayay tamdaw” ato “satadamaan tamdaw” adihayay ika mapatenak tayra i cowacowa a kasakitakit, malokakafana’en no lomaloma’ ko Amilika.

Matiniay a ika mapasadak o sakaira no kalali’acaan no Amilika, tinako ta’akay ika no Amilika “Titanic” “The lord of the Rings Trilogy: miliyaw tayni ko hongti” “Pirates of the Caribbean” “Avantar” “Transformers 3” saheto o mata’elifay ko 10 walwalan no Amilika payso ko kinaira nai kasaniyaro’ no hekal.

O Amilika o sa’ayaway mafana’ay micowat to tilifi ato maledef a kitakit i hekal. I anini, i Amilika ira ko masapatekay ko ka’alomay no tilifi, o tilifi o ponka ato saki’orip no Amilika a tamdaw, maolah minengneng to tilifi o sakatadamaan no ’alomanay Amilika tamdaw. O finawlan no Amilika pakayni i tilifi mafana’ to laloma’ay papotalay no kitakit a sinpon a kalodemakan, miki’araw to ika, malalifetay, kartoon ato safonan a sifay. Ira ko 99% a laloma’an no Amilika o citilifiay to cecay, o ’alomanay laloma’an tosaay ko tilifi.

Onto (運動)

O onto o kapolongan a pahanhanan pikihatiya no Amilika, o kalalitemohan mihamham ko roma a fohokan a sapikihatiya. I Amilika o sata’akay kalali’acaan ko nitayalan a onto, pasayraay i matayalan a ontoing a tamdaw takaraw ko kinaira a payso. I polong no hekal satakaraway a kinaira a onto sacefang ato ontoing sahetoay i milika[177]. Masowal to “sepatay a tangal” a sofal no onto halo yakiw, Amilika wa’ayan mali, so^eda a piseti’ mali ato cadada mali. Oroma a mihamhaman a onto holo kalalifetan no tosiya ato to’asan no Amilika a onto, nai yincumin no Amilika a safaniyot a safangay onoc mali.

I Amilika ira ko karekerekan katayalan onto a nipatatekoan, tinako kitakit katop mali nipatatekoan (NFL), Amilika katayalan yakiw nipatatekoan (MLB), kitakit cadada mali nipatatekoan (NBA) ato kitakit so^eda mali nipatatekoan (NHL).

Micowat ko Amilika to kalofo ato salilay mali (tennis) a malaonto no kitakit. Nanoya o Amilika to nai kaetipay kitakit a posingko ato katayalan a masasemoay kacowatan, kalalifetan malokaki’arawen no ’alomanay tamdaw, itiya misolot to tamdaw i masamaamaanay onto a pakiyaway a demak, orasaka mapalowad ko tadamaanay to posingko i hekal a tamdaw. Orama a pa’etiway a onto, tinako nai Dipongay a malalifet to kongsotaw, o kahamhamen i Amilika, marariday a malalifet.

I amilika adihay ko nai Europe, macowat i Amilika kina onto, tinako malalifetay to efa. O nano Inkiris a katop mali (sacor) kalihamhamen. Oroma nai Europe a efaay pimali ato sapad a mali, talacowa caay kaledef, nikawrira ’aloman ko tamdaw a miki’araway.

Talacowa o nano Inkiris a tekeran mali (foodball) o kalihamhaman no hekalay a onto, nika i Amilika a tekeran mali (foodball) caay ka matiya o roma a kitakit ko kaledef nira, o nika ’aloman to no Latin Amilika safaniyot a tamdaw, Italia ato Spain a tamdaw i kasa’etal o kalahamhamen a onto. Itiya ikor no picomod i 2000 mihecaan, sa’aloman sato ko kohecalay tamdaw a kapah no Amilika mipili’ to tekeran mali (foodball) a onto, midotoc to kitakit a midemakay a niratohan i 2000 miheca a nipitomadaw, i Amilika ira ko 1600 ’ofad a tamdaw ko mipili’ay micokar to tekeran mali (foodball), nai 1987 miheca tangasa 2006 miheca, o tekeran mali (foodball) dengan o nian a onto ko macowatay saan[178], ’aloman ’aloman sato ko maci patireng to club micomod a masangil macahal a MLS (Amilika tekeran mali (foodball) a nipatatekoan); o tekeran mali (foodball) a kalalifet to no hekalan a kopay macakat ko sakasaheci (tingsu), I 2002 miheca o Korea ato Dipong micomod i fafaloay a kalalifet no hekalan a kopay, 2010 miheca i South Africa hekalan a kopay micomod i saliyawan kalalifetan.

Maledef i daykako no Amilika ko onto, malecad o matayalay ko sofal a kahamhamen, mangalef o no Amilikaay a tekeran mali (foodball) ato cadada a mali (basketball) a sofal. Adihayay daykako ato kakoyin mapalowad ko kasacefang no miontoay, maparomi’aday ko kalalifetan no pitilidan. Daykako ato kakoyin a mipalowadan a onto kasairairaay, nai comikayay onto tangasa no nanom a pimali. Matiya ito, o kawcong no Amilika ira kasasiromaay a onto, toroma o onto i pitilidan a kalalifet malasasowalen i sinpon, o finawlan no Amilika to sakiontoan ko kaolah ato masafaloco’ a mahapinang.

Pirarakatan a palapala (旅遊景點)

I Philadelphia a pisiikedan no Amilika a piharetengan: o cecay no Geoge a loma’ o kahengangay a lingka nipatirengan, naitiya i 1732 mheca tangasa 1753 mihecaan, itiya o Pennsylvania a micingcingan no kanatal a kalomaocan. I 1776 miheca 7 folad 4 romi’ad, nai Inkiris a micingcingay to ka’amis Amilika a 13 a kanatal mitaypiaw itini mitelek ci Thomas Jefferson ko mitiliday to “Amilika siiked a ratoh”. I 1787 miheca, Amilika kimpo itini mapatelek. I 1790 miheca tangasa 1800 miheca o Philadelphia malatadamaanay maci no Amilika itiya, oya mapatirengay a loma’ o kaitiraan a kalomaocan. I 1790 miheca mapatilid o nalacolan ponka no hekal.

I San Francisco kingmon kayakay: (舊金山金門大橋)

I 1933 miheca 1 folad 5 romi’ad misatapang matayal, i 1937 miheca 4 folad malepon. O tektek mi’awas to 1280.2m ko kakaya’, o sakacecay mi’awasay to 1000m mitelengan to waya a kayakay. Ira saka sepat no hekal a kayakay, takaraw 227.4m, o polong no kakaya’ kayakay ira ko 2737.4m.

New York (紐約)

Pakoniraay fafahiyan a samiyay: (自由女神像)

Pakoniraay fafahiyan a samiyay: o pafeli no France i 1886 miheca to Amilika pisiiked to 100 mihecaan a sapakaolah, tomireng i New York maci a pakoniraan a pala. 1984 miheca mapala o nalacolan ponka no hekal. O tadamaanay pirarakatan ato kamaro’an no Amilika.

Manhattan: (曼哈頓)

Kasaopoan no tadamaanay, o tada^kim ko cecacecay a sera.

Hongti kitakit a loma’: (帝國大廈)

I 1930 miheca midemak, i 1931 miheca mipasarayan. I 1931 miheca tangasa 1972 miheca o satakaraway mipatirengan loma’ i hekal. Imatini o Amilika ato Amilika safaniyot saka 3 ko takaraw, saka 15 no hekal a katakaraw, o sasera ira ko 102 a selalan, o takaraw 381 m, i 1951 mihecaan mapatongal ko antila calay to 62m ko takaraw, polong no takaraw 443m. anini sala pito kafahekaan nitayalan no hekal.

Broadway: (百老匯)

Pisifayan a pipangangan.

Wall street:(華爾街)

Kasaopoan no paysoan (金融中心)

Tenokan a koying: (中央公園)

Manhattan ’etal ta’akay macian koying, o kakahad 843 acre (3.41 pinfang kongli), kakaya’ 4 kongli, kadadahal 800m, o mimingay a liyadan no itiraay a fanawlan a kangdaway safaniyot. Nawhani mararad masadak i ika ato tilifi manengneng, malasatadamaanay i hekal no maci a koying.

Sinpon a potal (nipifalic o nanoto’as potal): (時報廣場(又譯為時代廣場))

O pipangangan nai “New York sinpon” (New York Times) na’ayaw mapatireng ko kamaro’an a loma’.

Linhoko kamaro’an loma’: (聯合國總部大樓)

Nai 1949 miheca ato 1950 miheca mipatireng, i kawaliay no Manhattan ’etal, manga’ay minengneng to kawaliay ’alo.

Washington DC (華盛頓特區)

Washington pihiratengan ’otoc (華盛頓紀念碑:)

I 1876 miheca misitapang misanga’, 1884 miheca 12 folad 6 rmi’ad paherek, ikor no 4 miheca mafohat ko mirarakatay. Oni ’otoc o kohecalay a ’adicaw fokeloh pipatireng, ta’araw 169.3m.

Lincoln piheratengan (林肯紀念堂:)

I 1915 miheca 2 folad 12 romi’ad misitapang misanga’, i 1922miheca 5 folad 30 romi’ad paherek. Polong no nia nipatirengan masalipaay, o kakaya’ 58m, kakahad 36m, takaraw 25m. o mitodongay to to’as no Kirisiya Parthenon a pakawasan no ’adicaw patirengan katelangay a loma’. Ira ko 36 ko hecek kohecalay ’adicaw limoloay hecek mitaliyok to pihiratengan, todongay kalacongtong ni Lincoln itiya ira ko 36 ko kanatal.

Los Angeles (洛杉磯)

Kodak pikikian (柯達劇院:)

Itira i lalan no Holly Wood, i 2001 miheca 11 folad 9 romi’ad misatapang. O Kodak kosi mipadangay to 7500 ’ofad Amilika payso sapipatireng, itiya citodong to sapipangangan. Anini i Los Angeles maci iraay, i 2002 miheca misatapang mala mida’ocay Oscar kompay kacedengan.

No Holly Wood a malikatay a lalan (好萊塢星光大道:)

O mido’edoay to karomakatan no tamdaw a lalan i Holly Wood lalan ato Vine lalan no Amilika, i fafaed ira ko 2300 ko nano ci kompayay a mapahofi a ngangan i Holly Wood kasasowalan, pihiratengan cangraan to satadamaan nangra to kasalamaan.

Beverly hills (比佛利山:)

Itira i kaetipay no Los Angeles a maci. Beverly hills ato kasafiyaw kaetipay o maliyokay no Holly Wood maci. Nai Beverly hills, Los Angeles a Bel-Air ato Holmby Hills toloay kasalakapot. Onini a sakowan o tadamaanay a loma’ masowal o “latoloay kohecalay ’ekim”, ’alomanay a tadamaanay masifayay aniniay ano eca i ’ayaway maro’ay itini.

O tataparan nengnengan (自然風光)

Kitakit Koying no Amilika (美國國家公園)

Kaliyalaway fokeloh Kitakit Koying (黃石國家公園:)

Mapatireng i 1872 miheca, o sakacecay kitakit koying i hekal. Itira i sasifoan kaetipay Wyoming kanatal kaetip ka’amisan, pasayra i kaetip ka’amis minayat tayra i Idaho kanatal ato Montana kanatal, o dadahal ira ko 7988 pinfang kongli. Polong no cikiw to malitosaay pacena’ay a nemnem saheto itiniay, onini a faedetay a kafahekaan i hekal sata’akayma’oripay namal lotok iraay a wacay. Laloma’ no koying ira ko 200 ’aloman no tomay, 100 ko mafa’aray tomay. I 1978 miheca mapacomod i mala parapatan nalacolan i hekal.

Colorado ta’akay ’efong (科羅拉多大峽谷:)

Itira i Arizona kanatal kaetip ka’amisan, o nano Colorado ’alo nao pina:ay a so’otan ’ofad mihecaan a malihocay matiniay to, o kacengel mameliay, tonotono’ o katalawan. Ta’akay ’efong o kakaya’ nira ira ko 446 kongli, salongan talolong ira ko 1200 cm (kongce), dadahal nira nai 0.5 kongli tangasa 29 kongli kiya. Ta’akay ’efong kitakit koting i 1979 miheca mapacomod i hekalan tataparan nalacolan, polong no Amilika kalihamhaman a kitakit koying, midotoc misa’opoan mihecaan a mirarakatay a tamdaw salongan ira 400 ’ofad.

Ta’akay a henot (大沼澤地國家公園:)

Itira i katimol no Florida kanatal, kadofah ko kasairaira to ’a’adopen ato pinalengaw. Ira itira ko tadamaanay a lomoh a kilang, kiwli, maroda^eci tali, papo, fidang, malengaway cepo a kilang a kasairaira, itira o pisalamaan no nanomay ’ayam, wani, otter a ’a’adopen. I 1979 miheca mala parapatan nalacolan i hekal.

Kahongangay kilang kitakit koying (紅木國家公園:)

Itiraay i ka’amis no California kanatal lilisay no Taypunyang a riyar, onini a koying madipotay miterek i California ko kahongangay kilang kakahad to 45%. No California a kahongangay kilang itini i cikiw o satadamaanay a pinalengaw. O roma tonian, o kitakit koying madipot ko dadahalay rengorengosan (prairie) ato o iraay ponka a nalacolan, ato kakaya’ay 37 mile a parapatan a lilis no riyar. 1980 miheca mala parapatan nalacolan i hekal.

Olympic kitakit koying (奧林匹克國家公園:)

Itira i Washington kanatal kaetip ka’amis kalico’co’ a pala, mingataay to Taypinyang, mingata to Seattle salongan 3 tangasa 4 ko toki a rakat. Onini a koying nai so^eda a lotok, farawfaway ’oradan ato riyaran malekapot, nai lilis no riyar a farawfaway so’emetay tangasa takaraway lotok si’enaway, mirarakatay a tamdaw sakinacecay sa ko pitaneng, masapinang kono cecayay miheca a kasasiroma no romi’ad, ato manengneng ko masasiromaay parapatan a pinalengaw. I 1981 miheca mala parapatan nalacolan i hekal.

Ta’akay ’acefel kitakit koying (大煙山國家公園:)

Itira i kawali no Amilika, milacalay to Tennessee kanatal ato North Carolina kanatal. Masowal kawaliay no Amilika saiko:ray to kakahaday a kilakilangan, micalap to 2100 pinfang kongli. Nawhani i laloma’an no koying a kasasiromaroma no takaraw, marocek ko nika’orad, malosakanga’ay no kasasiroma a malengaway itini a koying. Oroma onini a koying o da’ocan ka’oripan no Cherokee tamdaw. Nawhani o saka 441 a lalan mipihifalatay to koying, orasaka ona koying o sa’alomanay ko tamdaw a mirarakatan a kitakit a koying, 2008 miheca mirarakatay a tamdaw ira ko 900 ’ofad. I 1983 miheca mala parapatan nalacolan i hekal.

O safangcalay pala kitakit koying (優勝美地國家公園:)

Itini i sasifo’an no California kanatal, ona koying o tadamaanay kasenengan a malikatay ’adicawcaw a fokeloh a tono’, cascas, tingalaway a nanom no ’alo, ta’angay fidengal a kilang ato kadofahay kasairairaan a cingangan, mata’elif ko 95% a sera mapatodong o nano nalacolan kalengawan a sofal. I 1984 miheca mala parapatan nalacolan i hekal. To mihecaan ira ko mata’elifay 370 ’ofad tamdaw ko mirarakatay tona koying, o ’alomanay o saki Yosemite Valley (co’ed) ko sakatayni.

O Carlsbad dihif kitakit koying (卡爾斯巴德洞窟國家公園:)

Itiniay i kawali katimolay no New Mexico, mataelif ko 117 a dihif, ira ko cecay sakakaya’ay 120 Inli, oni a dihif mata’elif ko 40 ’ofad no Mexico awaayay ko wikol a pedadoki ato roma 16 ko kasasiroma a ’a’adopen. I 1995 miheca mapala parapatan nalacolan i hekal.

O riyar no Hawaii (夏威夷海灘:)

O dengan fa’edetay pala a kanatal no Amilika, nai 19 a palapalaan ato raka a karat malekapot. Polong no palapalaan o nano namal lotok a nidemakan. Imatinib dengan o tata’akay a pala Hawaii ko dademakay a namal a lotok. O kakinaira no kicay no Hawai o pirarakatan, o cifangcalay fa’edetay a romi’ad to mihecaan maso’ot ko masaso’otay ’ofad ko mirarakatay tamdaw nai hakalay kasakitakit a mirarakatay tamdaw.

Niagara cascas (尼亞加拉瀑布:)

Niagara ’alo katatongod Yili fanaw ato Ontario fanaw o sakalalaedan no New York Amilika ato Ontario no Canada, o karomakatan no nanom salongan 350m ko kakahed a Goat Island no Amilika ta matefad i kasatono’, malitosa no cecay a cascas: American Falls ato Horseshoe Falls. Salongan a nanom 5720 pinfang m/s, milecad to Iguazu cascas ato Victoria cascas a o sata’akay cascas i hekal. O safangcalay a kasenengan, ta’akay a pipalatingkian ato pilifetan to taliyok a pidipotan a tayal ko kafahekaan i hekal, o kalihamhaman no mirarakatay a pisalamaan.

Roma pakayraan (其他方面)

American Dream(lemed) (美國夢)

O American a Dream(lemed), o nipipaso’elin kaitini i Amilika ko pisa’icel o malosaka ci nga’ayay ko ’oripan, orasaka o tamdaw pakayni i niyah a misa’icelan, codahan, kaiharetengan ato safaloco’an ko kacemahad, o caayay pilitado to patodong no syakay a selal ato padama no tao. No roma matiniay a niheratengan no tamdaw o sakikicay a malowad ano eca malatawkiay a harateng koni[179]. ’alomanay a Europe mafolaway tamdaw o cifaloco’ay a o American a Dream(lemed) ko satayra i Amilika.

Nika o caayay kapapina a tamdaw mi’epesay to American a Dream(lemed) o misangalefay to dafongan to sakakadofahaw milita’ang ato lipahakan pahapinang. Nawhani kao ’alomasnay kitakit a tamdaw caay ka matira, itini i Amilika o pakoniraay a kicay adihayay, awaay ko tatodong no sifo, saka o syakay no Amilika ranikay ko kadademakan. Nai pisiiked no Amilika tangasa i 19 sician, dadahalay a sera awaay ko maro’ay ato ciseraay, manan cifaloco’ay a tamdaw manga’ay micelap misafaloco’ mimatang. Tangasa i falicen to kikay ko sakatayal, ta’akay a parapatan a kinaira ato fa’elohay kakayan a fana’ ranikay ramakat i syakay no Amilika. [milongo o naicowaay]

O salongoc no tamdawan (人權狀況)

Papatirengan no Amilika to kitakit mitelek to kimpo midahdah to ’icel no sifo o sakacitodong no finawlan a mapakonira. O tatodong no salongoc a rikec o sapidipot to finawlan a caay ka forawen no nipatatekoan a kitakit. O tadamaanay saka cecay nisalofan a patosokan o sadama to pakoniraay a sowal, mirina’ pakonira, pakayraan a mitoor pakonira ato romaroma a salongoc. Oroma a nisalofan o sapidipot to finawlan a maliclicay piliclic a salongoc, caay ka wadwad ko ka’eca ka pasadakan ato sapa’ading a salongoc a kasasiroma.

O sifo no Amilika nai 1940 mihecaan mipespesay to pina a kitakit ato sa’etalan to solongoc no tamdaw[180]. I 1970 mihecaan no Amilika a satakaraway citodongay no kitakit i laloma’an a calay to mihecaan mihapiw to i hekalay kasakitakit masapinangay salongoc no tamfawan pihapiw[181][182], orasaka maliyang ko kasakitakit to pipespes no Amilika, tinako o Congko nai 2003 mihecaan miteka, to mihecaan mihapiw “Amilika miforaway to salongoc no tamdaw a tilid” [183] ko sapicoay.

O Russia midemak to Amilika salongoc no tamdaw a pitengilan, o Amilika saki salongoc no tamdaw to lekatep kitakit ato misa’adaay kitakit nidemakan malitosaay ko salongan, o solongoc no tamdawan pakinali ko pikihar to roma kitakit a sician[184].

No singapore kacacofelan a demak to saki Amilika a solongoc no tamdaw a patilid paca’of o Amilika to saki Singapore malitosaay ko salongan, saki Amilika miterek to Guantanamo pirofoan o Amilika to salongoc no tamdaw caay kasapinangan[185].

O Vietnam mipespes to Amilika a pisakakinih ato moraraway a kafana’an a ratoh, saki Vietnam caayay ko dadahalay ko pipaini, caay katatodong i so’ilinay no Vietnam[186].

No Bolivia a congtong ci Morales saciswal sa Amilika a satakaraway citodongay no kitakit mihapiwan to salongoc to tamdaw a praroh to saki Bolivia laloma’an a demak pakinali ko kihar, sacisowal sa o Amilika sifo to saki Iraq hekal laloma’an caay pisaodo’ to solongoc pakayraan, a masasowal to no Latin Amilika sasafaniyot ato Bolivia a salongoc no tamdaw o ma’efoay ko nidemakan[187].

No Brazil a kacacofelan a demak sowal sa caay paso’elin ko Brazil to nihapiwan no Amilika satakaraway citodongay no kitakit a salongoc tamdawan a paratohan a matatodongay i rikec, o pakinaliay ko picalap no Amilika to hekalan a salongoc no tamdaw a kitakit[188].

O Cuba, Nicaragua, North Korea a kitakit milongoc to sofitay no Amilika i Iraq ato Afghanistan a midemak saka’aloman ko finawlan madoka’ay mapatayay midemak a palita, ato misawkitan a citodongay a tamdaw.

India, Bengal, South Africa, Malaysia, Indonesia a kitakit, tahamatini mihayan no Amilika toloay ko cecay(3/1) ko no kasakitakit solongoc tamdaw to sadipot a katatelek, paini i Amilika to sowal to karanikay mihayda ato midemak (kicay, syakay, ponka salngoc i kasakitakit a telek) “palasawad to saki fafahiyan a pisepen a telek” “no wawa salongoc a telek” “mapokongay tamdaw salongoc telek” masakemoday kasakitakit salongoc no tamdaw a telek[189].

O Amilika to Linhoko a salongoc no tamdaw a licikay mafasaway ko pinangan. O Amilika i 2018 miheca 6 folad 9 romi’ad o i “Linhoko salongoc no tamdaw a licikay caay ho laheci ko pidama to salongoc no tamdaw” patodong i Linhoko salongoc no tamdaw a licikay[190].

Pasaheciay (注釋)

Limaay ko niyah mikowanay to sera o Amilika Samoa, Guan, Northern Mariana palapalaan, Puerto Rico ato Amilika Viking palapalaan. Ira ko roma 11 awaayay ko tamdaw a maro’ a pala: Baker pala, /Howland pala, Jarvis pala, Johnston liyokan karat, Kingman pala, Midway pala ato Palmera liyokan karat. Pakayni to Bajo Nuevo pangtaay tafok hekal, Navsa pala, Serranella tafok hekal ato Wick pala a ’a’ecocen salongoc ira ho ko kalaliyangan[17].

Pinengnengan tilid. (參考文獻)

1. History of 'In God We Trust'. US Department of the Treasury. 03/08/2011 [03/06/2016]. (nano nina’angan tilid i 2016-04-17).

2. U.S. Code: Title 36, 304. United States Code. United States: Cornell Law School. 08/12/1998 [2015-02-15]. (nano nina’angan tilid i 2010-12-09). The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march.

3. USA. U.S. Census Bureau. [2014-06-27]. (nano nina’angan tilid i 2001-03-10).

4. ARMED FORCES STRENGTH FIGURES FOR JANUARY 31, 2022 (PDF). dwp.dmdc.osd.mil. 2022-01-31 [2022-03-14]. (nano tilid (PDF) nana’angan i 2022-04-20)

5. International Institute for Strategic Studies (IISS). The Military Balance 2020. Routledge. 2020: 46. ISBN 978-0367466398.

6. Bureau, US Census. New Vintage 2021 Population Estimates Available for the Nation, States and Puerto Rico. Census.gov. [2022-01-02]. (nano nina’angan tilid i 2021-12-21).

7. Where Is The United States Of America?. WorldAtlas. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-02).

8. Census Bureau's 2020 Population Count. United States Census. [2021-04-26]. The 2020 census is as of April 1, 2020.

9. United States. World Economic Outlook Database. International Monetary Fund (IMF). October 2022 [2022-10-20] (Inkiris).

10. OECD Income Distribution Database: Gini, poverty, income, Methods and Concepts. Organisation for Economic Co-operation and Development. [2017-09-29]. (nano nina’angan tilid i 2017-09-18).

11. Human Development Report 2019 (PDF). UNITED NATIONS DEVELOPMENT PROGRAMME. [2019-12-20]. (nano tilid (PDF) nana’angan i 2018-10-24).

12. Feder, Jody. English as the Official Language of the United States: Legal Background and Analysis of Legislation in the 110th Congress (PDF). Ilw.com (Congressional Research Service). 2007-01-25 [2007-06-19]. (nano tilid (PDF) nana’angan i 2013-06-22).

13. Cobarrubias, Juan; Fishman, Joshua A. Progress in Language Planning: International Perspectives. Walter de Gruyter. 1983: 195 [2011-12-27]. ISBN 90-279-3358-8. (nano nina’angan tilid i 2017-10-19).

14. García, Ofelia. Bilingual Education in the 21st Century: A Global Perspective. John Wiley & Sons. 2011: 167 [2011-12-27]. ISBN 1-4443-5978-9. (nano nina’angan tilid i 2014-07-01).

15. State and other areas. U.S. Census Bureau. 2010 [2014-10-22]. (nano nina’angan tilid i 2018-03-16).pakapi:caay kahalo miliyasay a mimingay pala.

16. CBS news. Putin: Russia respects U.S. as world's "only superpower". CBS news. CBS news. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2022-02-27).

17. U.S. State Department, Common Core Document to U.N. Committee on Human Rights (pa’ayawanmaterek ko kapi, mana’ang i calay a tilid), 2011-12-30, Item 22, 27, 80.— and U.S. General Accounting Office Report, U.S. Insular Areas: application of the U.S. Constitution (pa’ayawanmaterek ko kapi, mana’ang i calay a tilid), November 1997, p. 1, 6, 39n. Both viewed 2016-04-06.

18. The World Factbook. Central Intelligence Agency. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2014-02-09).

19. Population Clock. United States Census Bureau. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2015-11-17).

20. 20.U.S. Census Bureau Current Population. U.S. Census Bureau. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-02).

21. Bureau, US Census. Improved Race and Ethnicity Measures Reveal U.S. Population Is Much More Multiracial. The United States Census Bureau. [2021-09-28]. (nano nina’angan tilid i 2021-10-21) (Amilika Inkiris).

22. Adams, J.Q.; Strother-Adams, Pearlie (2001). Dealing with Diversity. Chicago: Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.

23. Wildlife Library. National Wildlife Federation. [2014-12-23]. (nano nina’angan tilid i 2016-11-08).

24. William Deverell. United States History: Independence to 1914. Holt Rinehart Winston. 1999. ISBN 0-03-041228-5 (Amilika Inkiris).

25. Greene, Jack P.; Pole, J.R., eds. (2008). A Companion to the American Revolution. pp. 352–361.

Bender, Thomas. A Nation Among Nations: America's Place in World History. New York: Hill & Wang. 2006: 61 [2016-09-06]. ISBN 978-0-8090-7235-4. (nano nina’angan tilid i 2016-09-12).

26. Overview of the Early National Period. Digital History. University of Houston. 2014 [2015-02-25]. (nano nina’angan tilid i 2015-02-12).

27. U.S. Bill of Rights. Oak Hill Publishing Company. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-02).

28. Carlisle, Rodney P.; Golson, J. Geoffrey. Manifest Destiny and the Expansion of America. Turning Points in History Series. ABC-CLIO. 2007: 238. ISBN 978-1-85109-833-0.

29. The Civil War and emancipation 1861–1865. Africans in America. Boston, Massachusetts: WGBH Educational Foundation. 1999 [2016-09-06]. (nano nina’angan tilid i 1999-10-12).

30. Britannica Educational Publishing. Wallenfeldt, Jeffrey H. , kared. The American Civil War and Reconstruction: People, Politics, and Power. America at War. Rosen Publishing Group. 2009: 264. ISBN 978-1-61530-045-7.

31. Work in the Late 19th Century. Library of Congress. [2015-01-16]. (nano nina’angan tilid i 2015-01-06).

32. Gallery of U.S. Nuclear Tests. The Nuclear Weapon Archive. 2001-08-06 [2019-03-02]. (nano nina’angan tilid i 2009-08-31).

33. Digital History; Steven Mintz. Digital History. Digitalhistory.uh.edu. [2012-04-21]. (nano nina’angan tilid i 2004-03-02).

34. World Population Review. GDP Ranked by Country 2021. World Population Review. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2022-02-28).

35. Global Firepower. 2021 Military Strength Ranking. Global Firepower. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2021-03-21).

36. QS Top Universities. The World's Top 100 Universities. QS Top Universities. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2022-02-27).

37. SJR. Scimago Journal & Country Rank. SJR. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2017-08-06).

38. World Population Review. Countries With Space Programs 2021. World Population Review. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2022-02-27).

39. areppim AG, Switzerland. Global Ranking of Academic Subjects 2019 Medical Technology. areppim AG, Switzerland. [2021-12-08]. (nano nina’angan tilid i 2021-12-10).

40. Leading import countries worldwide in 2017 (in billion U.S. dollars). Statiska. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-02).

41. Leading export countries worldwide in 2017 (in billion U.S. dollars). Statiska. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-31).

42. Average annual wages, 2013 USD PPPs and 2013 constant prices. OECD. [2016-04-30]. (nano nina’angan tilid i 2016-05-05).

43. U.S. Workers World's Most Productive. CBS News. 2009-02-11 [2013-04-23]. (nano nina’angan tilid i 2013-10-02).

44. Manufacturing, Jobs and the U.S. Economy. Alliance for American Manufacturing. 2013 [2016-09-06]. (nano nina’angan tilid i 2015-07-07).

45. U.S. and World Population Clock. United States Census Bureau. [2016-07-11]. (nano nina’angan tilid i 2016-07-07).

46. Trends in world military expenditure, 2013. Stockholm International Peace Research Institute. April 2014 [2014-04-14]. (nano nina’angan tilid i 2015-01-04).

47. Cohen, 2004: History and the Hyperpower

48. BBC, April 2008: Country Profile: United States of America Geographical trends of research output. Research Trends. [2014-03-16]. (nano nina’angan tilid i 2014-03-17).

49.The top 20 countries for scientific output. Open Access Week. [2014-03-16]. (nano nina’angan tilid i 2014-03-17).

50. Granted patents. European Patent Office. [2014-03-16]. (nano nina’angan tilid i 2014-03-16).

51. Wilson, Kenneth G. (1993). The Columbia Guide to Standard American English. New York: Columbia University Press, pp. 27–28. ISBN 978-0-231-06989-2.

52. Zimmer, Benjamin. Life in These, Uh, This United States. University of Pennsylvania—Language Log. 2005-11-24 [2008-02-22]. (nano nina’angan tilid i 2008-02-20).

53. Safire, William (May 14, 2003). No Uncertain Terms: More Writing from the Popular "On Language" Column in The New York Times Magazine. Simon and Schuster. ISBN 978-0-7432-4955-3.

54. Cartographer Put 'America' on the Map 500 years Ago. Aniniay Amilika. 2007-04-24 [2008-11-30]. (nano nina’angan tilid i 2009-01-24).

55. The Charters of Freedom. National Archives. [2007-06-20]. (nano nina’angan tilid i 2013-06-22).

56.McClure, James. A Primer: The 'First Capital' Debate. YDR.com. 2008-06-12 [2010-07-26]. (nano nina’angan tilid i 2013-06-22).

57. Doug Brokenshire (1996). Washington State Place Names. Caxton Press. p. 49. ISBN 978-0-87004-562-2.

58.Liwfang, Cangwencin, 15 cefang, Macao ato Europe Asia kasakitakit kasakihar: 6 Amilika. (Mancing Macao Congko tilid miwikwikan (saka 2). Macao kikingkay. 1999-11 [2015-09-29]. ISBN 972-658-080-3. (nano nina’angan tilid i 2015-09-30).”ken” no kantonis a sowal.

59. “Misafaloco’ nanoto’as a rayray, 72 ko felih”, (o papisingan mateli i kapi, mana’ang i calayan miteli”, nai “pidotoc piliyawan pacakat micaliw to hitay no Russia mamipadang mifelih ato mamicolo’ patalatimol” nanotilid: “Amilika a tamdaw kanga’ayan, o sasowalen no Congko o kakangodoen”.

Ngangan no tamina: Amilika kitakit a tamina itini i Ningpo mipasata sakanga’ay dademak to kalali’aca (556486). Catalog.digitalarchives.tw. 2016-06-16 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-01-02).

60. Chiba Kengo. O sowal ponka a kalacaliw a sapifalic- nga’ataay no Congko a sowal a salaloma’an-. Waseda daykako takaraway pikingkiwan. 2009-03-06 [2018-02-25]. (nano nina’angan tilid i 2018-02-26) (Dipong).

61. “No riyaray kitakit a matengilay a tilid”+ “misolotan”. Books.google.com.tw. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-01-02).

62. Gary B.Nash mikawitay. “Amilika finawlan/fa’eday”. Liw Tepin mifalicay. Pejing: Pecing daykakomirina’ay. 2008: 4. ISBN 978-7-301-09546-1.

63. Gerald A. Danzer mikawitay. The Americans: Reconstruction Through The 20th Century. McDougal Littell. 1999. ISBN 0-395-89080-2 (Amilika Inkiris sowal).

64. Stephanson's Manifest Destiny: American Expansionism and the Empire of Right examines the influence of Manifest Destiny in the 20th century, particularly as articulated by Woodrow Wilson and Ronald Reagan.

65. Robert J. Miller. Native America, Discovered And Conquered: Thomas Jefferson, Lewis & Clark, And Manifest Destiny. Greenwood. 2006: 120 [2018-07-04]. (nano nina’angan tilid i 2019-05-02).

66. Manifest Destiny- An interpretation of How the West was Won (o papisingan mateli i kapi, mana’ang i calayan miteli). Crossroads of Earth Resources and Society. URL accessed on 4 May 2006.

67. California( laenoay no California a ’apocok ono Mexico), Nevada, Utah polong niyaro’, Colorado, Arizona, New Maxico ato Wyoming salongan sa’etal.

68. William Deverell mikawitay. United States History: Independence to 1914. Holt Rinehart Winston. 1999. ISBN 0-395-89080-2 (Amilika Inkiris sowal).

69. Morrison, Michael A Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War. Page 176. University of North Carolina Press. ISBN 978-0-8078-4796-1.

70. De Rosa, Marshall L. The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War. Page 266. Transaction Publishers: 1 January 1997. ISBN 978-1-56000-349-6

71. Spielvogel, Jackson J. Western Civilization: Volume II: Since 1500. Page 708. Wadsworth Publishing: 10 January 2005. ISBN 978-0-534-64604-2

72. Eric Foner and John A. Garraty, The Reader's Companion to American History. Page 576. 21 October 1991. Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-51372-9.

73. Walker, John F, and Vatter, Harold G The Rise of Big Government in the United States. Page 63. M.E. Sharpe: May 1997. ISBN 978-0-7656-0067-7.

74. CIVIL RIGHTS ACT OF 1964 (PDF). [2019-03-01]. (nano tilid (PDF) nana’angan i 2019-07-02).

75. Klarman, Michael J. From Jim Crow to Civil Rights: The Supreme Court and the Struggle for Racial Equality. Page 552. Oxford University Press, USA: 4 May 2006. ISBN 978-0-19-531018-4.

76. Moghadam, Assaf. The Globalization of Martyrdom: Al Qaeda, Salafi Jihad, and the Diffusion of Suicide Attacks. Johns Hopkins University. 2008: 48. ISBN 978-0-8018-9055-0.

77. Livesey, Bruce. Special Reports – The Salafist Movement: Al Qaeda's New Front. PBS Frontline.

78. WGBH educational foundation. 2005-01-25 [2011-10-18]. (nano nina’angan tilid i 2011-06-28).Geltzer, Joshua A. US Counter-Terrorism Strategy and al-Qaeda: Signalling and the Terrorist World-View Reprint. Routledge. 2011: 83. ISBN 978-0415664523.

79. Wright, Looming Tower, 2006, p. 79

80. The Origins of the Silicon Valley. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-02-19).

81. Eric Schmitt; Thom Shanker. U.S. Officials Retool Slogan for Terror War. New York Times. 2005-07-26 [2019-03-03]. (nano nina’angan tilid i 2022-03-15).

82. Why the U.S. is Running Scared of Elections in Iraq. Guardian (London) via Common Dreams. 2004-01-19 [2006-11-21]. (nano nina’angan tilid i 2013-01-16).

83.Arab kitakit pakinali ko keter to hitay no Amilika mifades to Iraq a marepetay. [2019-03-03]. (nano nina’angan tilid i 2004-06-09).

84.Kasakitakit kahengangay ciwcika a cefang kinapinapina milongoc to hitay no Amilika paterep mifadesto marofoay. [2019-03-03]. (nano nina’angan tilid i 2004-05-26).

85.Mina’ang to kapi. [2017-02-23]. (nano nina’angan tilid i 2007-03-06).

86. Chronological List of Presidents, First Ladies, and Vice Presidents of the United States. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-02-25).

87.Micoker ci Trumpan malatiih ko kalomaocan mapatay ko sasepat tamdaw ato “makari’ang ko nikapolongan”. BBC News. 2021-01-06 [2022-06-29]. (nano nina’angan tilid i 2022-07-13) (Congko a tilid).

88. Peñaloza, Marisa. Trump Supporters Storm U.S. Capitol, Clash with Police. NPR. NPR. 2021-01-06 [2021-01-16]. (nano nina’angan tilid i 2021-01-06).

89. Secretary of the Senate. United States Senate Art & History: Party Division in the United States Senate, 1789—Present (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 2006/6/21.

90. Top 50 Cities in the U.S. by Population and Rank. infoplease.com. 2010年 [2011-06-15]. (nano nina’angan tilid i 2011-06-15) (Inkiris a sowal).

91. Index of Economic Freedom 2006 (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian)by lecok kikingkay. URL accessed 13 May 2006.

92. "Toward a Learning Economy" by Stephen A. Herzenberg, John A. Alic, and Howard Wial (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 2006. Toward a Learning Economy. URL accessed 3 May 2006.

93. Frazier, Ian. Great Plains. Page 9. 4 May 2001. Picador; 1st Picado edition. ISBN 978-0-312-27850-2

94. The United States International Travel Industry- Key Facts About Inbound Tourism (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 8 May 2000. ITA Office of Travel & Tourism Industries. URL accessed 3 May 2006.

95. The National Human Genome Research Institute (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 2006. National Human Genome Research Institute- National Institutes of health. Accessed 2006-05-02.

96. The Rule of the Road: An International Guide to History and Practice by Peter Kincaid (Greenwood Press, 1986; 239 pages; ISBN 978-0-313-25249-5

97. CIA - The World Factbook - Country Comparison :: Railways. [2006-09-01]. (nano nina’angan tilid i 2006-08-30).

98. Countries With The Most Airports In The World. WorldAtlas.com. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-02).

99. People (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 12 June 2006. American Fact Finder. Accessed 13 June 2006.

100. "United States -- Urban/Rural and Inside/Outside Metropolitan Area" Archive.is a mana’ang, pina’angan romi’ad 2020-02-12. United States Census 2000. URL accessed 29 May 2006.

101. Table 2. Ancestries With 100,000 or More People in 2000: 1990 and 2000 (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). Ancestry: 2000 - Census 2000 Brief. URL accessed 2006-05-29.

102. USA QuickFacts from the US Census Bureau. [2006-09-01]. (nano nina’angan tilid i 2001-03-10).

103. Adams, J.Q.; Pearlie Strother-Adams. Dealing with Diversity. Chicago, IL: Kendall/Hunt Publishing Company. 2001. 0-7872-8145-X.

105. Native American population in the United States. [2006-07-06]. (nano nina’angan tilid i 2006-06-19).

106. Pahapinang i palitaan 86% o Amilika finawlan kalita’angan ko kala Amilika tamdaw, Fonghuang. 2010-06-29 [2011-06-30]. (nano nina’angan tilid i 2011-07-05) (Congko tilid).

107.Maserer ko pipaso’elin. Fa’elohay mipalitaan: denang 42% Amilika tamdaw to malita’angay to kitakit, 20 miheca masereray. [2020-08-14]. (nano nina’angan tilid i 2021-05-04).

108. Beeghley, L. (2004). The Structure of Social Stratification in the United States. Boston, MA: Pearson, Allyn & Bacon.

109. U.S. Census Bureau, median income of persons, age 25 or older. [2006-12-09]. (nano nina’angan tilid i 2007-03-19).

110. U.S. Census Bureau, household income, 2006. [2007-02-08]. (nano nina’angan tilid i 2006-12-30).

111. United States. Modern Language Association. [2013-09-02]. (nano nina’angan tilid i 2007-12-01).

112. Pakoniraay pakayraan mitoor. [2008-11-15]. (nano nina’angan tilid i 2008-11-16).

113. CIA - The World Factbook - United States. Cia.gov. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2015-07-06).

114. US Census Bureau news release in regards to median income. [2006-06-29]. (nano nina’angan tilid i 2006-06-27).

115. Income Distribution in Europe and the United States by A B Atkinson (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). September 1995. Nuffield College in Oxford. URL accessed 2006-06-03.

116. Economy (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 2006-06-13. CIA World Factbook. URL accessed 2006-06-15.

117. US Census Bureau, median household income by state 2004. [2006-07-01]. (nano nina’angan tilid i 2005-09-24).

118. Swiss Government, median household income, 2003. [2007-01-19]. (nano nina’angan tilid i 2007-11-13).

119. UK parliament discussion showing median household income. [2006-12-31]. (nano nina’angan tilid i 2007-07-05).

120. New Zealand income survey showing median household income. [2006-12-31]. (nano nina’angan tilid i 2006-11-30).

121. Mana’ang ko kapi. [2007-04-15]. (nano nina’angan tilid i 2007-04-28).. 2006-08-31. Remarks by Chairman Ben S. Bernanke. URL accessed 2007-02-02.

122. "United States." Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 25 Mar. 2007 http://www.britannica.com/eb/article-256639 (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian)

123. [1] (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 2006-03-30. NPR: Illegal Immigrants and the U.S. Economy. URL accessed 2007-02-02.

124. [2] (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). CNN: Social Security campaign costs immigrants their jobs. URL accessed 2007-02-02.

125. [3] (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 2006-08-28. NY Times: Real Wages Fail to Match a Rise in Productivity. URL accessed 2007-02-02.

126. 《Ciawco palasingsiay takaraway pitilidan tilid》2012 miheca saka 2 liyad, Yangcinsia: Pi’epes to kacomahad no Amilika a fafahiyan onto. Cqvip.com. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-09-26).

127. Betty Fridan: O ’orip ningra ato ikoray no fafahiyan a onto. Gmw.cn. 2006-02-08 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2015-09-27).

128. Fa’elohay calay Tomay a piratohan 2005-12-12:O iloma’ay fafahiyan a patikoay. [2013-06-13]. (nano nina’angan tilid i 2013-11-03).

129. Misolapay ngarap sinpong, 2008/5/9:Pahapinang to katayalan no Amilika, “Dadaya micomod romi’ad masadak” pakayraan. News.sohu.com. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2016/3/4).

130. Overall Health system attainment in all Member States, WHO index, estimates for 1997 (PDF). World Health Organization. [2006-1129]. (Mana’ang ko nano lalomaan tilid (PDF) i 2007-01-28).

131. OECD Health Data 2000: A Comparative Analysis of 29 Countries (Paris: OECD, 2000); see also "The US Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive? (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian) 2001. The University of Main. Accessed 29 November 2006.

132. CIA factbook, Germany health. [2006-10-31]. (nano nina’angan tilid i 2006-11-01).

133. CIA factbook, France health. [2006-10-31]. (nano nina’angan tilid i 2006-10-31).

134. CIA factbook, US health. [2006-10-31]. (nano nina’angan tilid i 2006-11-01).

135. Uwe E. Reinhardt, Peter S. Hussey and Gerard F. Anderson. Cross-National Comparisons Of Health Systems Using OECD Data, 1999 - Reinhardt et al. 21(3):169 - Health Affairs. Content.healthaffairs.org. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2009-08-30).

136. "Obesity cost US $75bn, says study" by Jannat Jalil (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). 21 January 2004. BBC. Retrieved on 5 October 2006.

137. Health, United States, 2006 (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian). U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics.

138.Income, Poverty, and Health Insurance Coverage in the United States: 2005. (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian) U.S. Census Bureau.

139. "Illness And Injury As Contributors To Bankruptcy" (o pising mana’ang i kapi, mana’ang i calay pitelian), by David U. Himmelstein, Elizabeth Warren, Deborah Thorne, and Steffie Woolhandler, published at Health Affairs journal in 2005, Accessed 05 October 2006.

140. The Benefits of Medical Research and the Role of the NIH (PDF). [2007-01-12]. (nano nina’angan tilid (PDF) i 2007-06-16).

141. The Federal Role in Education. U.S. Department of Education. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-30).

142. Age range for comp/ref> while ranking below average in science and mathematics understanding compared to other developed countries.ulsory school attendance and special education services, and policies on year-round schools and kindergarten programs. Nces.ed.gov. [2013-09-21]. (nano nina’angan tilid i 2013-09-26).

143. Home Schooling and the U.S. Constitution - FindLaw. Findlaw. [2017-08-31]. (nano nina’angan tilid i 2017-09-01).

144. Ages for Compulsory School Attendance …. U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics. [2007-06-10]. (nano nina’angan tilid i 2007-06-14).

145. How are universities funded in the US?. Quora. [2019-03-01].

146. Rudolph, Frederick. The American College and University. University of Georgia Press. 1961: 3. ISBN 0-8203-1285-1.

147. Nancy Steinbach. Just How Many Universities Are There in the U.S.?. o ngiha no Amilika. 2005-05-11 [2009-05-17]. (nano nina’angan tilid i 2009-05-25).

148. Human Development Report 2009. [2010-10-13]. (nano nina’angan tilid i 2013-05-15).

149. Fast Facts. Nces.ed.gov. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-05).

150. What are the new back to school statistics for 2018?. The Washington Post. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-02).

151. United States of America 1789 (rev. 1992). [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-21).

152. The 30 biggest media companies in the world. Business Insider. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-03-01).

153. Types of Media. Sparknotes. [2019-03-01]. (nano nina’angan tilid i 2019-02-28).

154. Number of internet users in the United States 2019. Statista. [2020-03-25]. (nano nina’angan tilid i 2020-11-11) (Inkiris a sowal).

155. Eighth United Nations Survey of Crime Trends and Operations of Criminal Justice Systems (2001–2002) (PDF). United Nations Office on Drugs and Crime(UNODC). 2005-03-31 [2008-05-18]. (nano nina’angan tilid (PDF) i 2006-04-23). Krug, E.G, K.E. Powell, and L.L. Dahlberg. Firearm-Related Deaths in the United States and 35 Other High- and Upper-Middle Income Countries. International Journal of Epidemiology. 1998年4月, 7 (2): 214–221 [2011-06-18]. ISSN 0300-5771. PMID 9602401. doi:10.1093/ije/27.2.214. (nano nina’angan tilid i 2010-05-01).

156. Crime in the United States by Volume and Rate per 100,000 Inhabitants, 1988–2007. Crime in the United States 2007. FBI. 2008年9月 [2008-10-26]. (nano nina’angan tilid i 2008-10-20).

157. 30 Curiosities of the United States.pdf (PDF). Statistics India. [2022-06-26]. (nano nina’angan tilid (PDF) i 2022-06-26).

158. New Incarceration Figures: Thirty-Three Consecutive Years of Growth (PDF). Sentencing Project. 2006年12月 [2007-06-10]. (nano nina’angan tilid (PDF) i 2016-04-10).

159. Walmsley, Roy. World Prison Population List (PDF). King's College London, International Centre for Prison Studies. 2005 [2007-10-19]. (nano nina’angan tilid (PDF) i 2007-06-28). For the latest data, see Prison Brief for United States of America. King's College London, International Centre for Prison Studies. 2006-06-21 [2007-10-19]. (nano nina’angan tilid i 2007-08-04). For other estimates of the incarceration rate in China and North Korea see Adams, Cecil. Does the United States Lead the World in Prison Population?. The Straight Dope. 2004-02-06 [2007-10-11]. (nano nina’angan tilid i 2008-09-15).

160. Pew Report Finds More than One in 100 Adults are Behind Bars. Pew Center on the States. 2008-02-28 [2008-03-02]. (nano nina’angan tilid i 2008-03-03).

161. Incarceration Rate, 1980–2005. U.S. Dept. of Justice, Bureau of Justice Statistics. 2006 [2007-06-10]. (nano nina’angan tilid i 2007-06-11).

162. Entire World—Prison Population Rates per 100,000 of the National Population. King's College London, International Centre for Prison Studies. 2007 [2007-10-19]. (nano nina’angan tilid i 2007-08-24).

163. The Impact of the War on Drugs on U.S. Incarceration. Human Rights Watch. 2000/5 [2007-06-10]. (nano nina’angan tilid i 2008-11-28).

164.Washionton misolapay singpon. [2011-06-18]. (nano nina’angan tilid i 2004-06-03).

165. Executions in the United States in 2007. Death Penalty Information Center. [2007-06-15]. (nano nina’angan tilid i 2008-09-07).

166. Executions Around the World. Death Penalty Information Center. 2007 [2007-06-15]. (nano nina’angan tilid i 2008-09-13).

167. Quinn Signs Death Penalty Ban, Commutes 15 Death Row Sentences to Life. Chicago Tribune. 2011-03-09 [2011-03-09]. (nano nina’angan tilid i 2011-03-11).

168.Mahathir mihamham to takaraway kakeridan no Amilika. www.enanyang.my. 2018-08-03 [2021-01-30] (Congko tilid).

169.Malaysia Shingapore sinpong. Takaraway kakeridan no Amilika ci Pompeo miliso’ ci Mahathiran. Malaysiakini. 2018-08-03 [2021-02-21]. (nano nina’angan tilid i 2021-04-26) (Congko a tilid).

170. "Transnational Issues" (Saayaway pising mana’ang kapi, mateli i pina’angan a calay). 20 April 2006. CIA World factbook. Accessed 30 April 2006.

171. "In challenging China's claims in the South China Sea, the US Navy is getting more assertive" (nano Inkiris ko sowal)

172. Foreign relations of the United States (Saayaway pising mana’ang kapi, mateli i pina’angan a calay). 13 October 2005. Art History Club. Accessed 2 May 2006.

173.Middle East makerih ko miliyanay to Amilika, pisaheci to Amilika o papidahay ko pakayraan a demakto saki Middle East. Chinanews.com. 2012-08-17 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-08-09).

174. 2012-12-25 07:13. Amilika “Kacacofel a demak” o saki Middle East o papadoedo. News.qq.com. 2012-12-25 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-08-09).

175.O sakapidah Israil a kacacofelan a demak itini ka’amisay no Africa caay ka laheci ato Amilika saki Middle East a dademak ko a sakangilay. BBC. [2020-12-27]. (nano nina’angan tilid i 2021-05-04).

176. Adams, J.Q.; Pearlie Strother-Adams (2001). Dealing with Diversity. Chicago, IL: Kendall/Hunt Publishing Company. 0-7872-8145-X.

177. Joyce Millet, Understanding American Culture: From Melting Pot to Salad Bowl (Saayaway pising mana’ang kapi, mateli i pina’angan a calay). culturalsavvy.com. 2006/6/28

178. Adams, J.Q.; Pearlie Strother-Adams. Dealing with Diversity. Chicago, IL: Kendall/Hunt Publishing Company. 2001. 0-7872-8145-X.

179. Provine, Rob with Okon Hwang and Andy Kershaw. "Our Life Is Precisely a Song" in the Rough Guide to World Music, Volume 2, pg. 167. ISBN 978-1-85828-636-5.

180. Maccambridge, Michael. America's Game : The Epic Story of How Pro Football Captured a Nation.

26 October 2004. Random House. ISBN 978-0-375-50454-9

181. "The Best-Paid Athletes" (Saayaway pising mana’ang kapi, mateli i pina’angan a calay). 24 June

2004. Forbes.com. Accessed 2 May 206.

182. takaraway kakeridan no Amilika kasakitakit paratohay (Amilika pihapinangan) -(micokaran mali

iAmilika mikingkiw a misapinang). Usinfo.org. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i

2013-05-14).

183. Boritt, Gabor S. Lincoln and the Economics of the American Dream. Page 1. December 1994.

University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-06445-6.

184.O ’alomanay miliyang to saki salongoc no tamdaw o pacefaay a mihokokan no Amilika. 365jia.cn.

[2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-10-25).

185. Human Rights. State.gov. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-05-20).

186.Salongoc no tamdaw a hokok,  Embassy of the United States. Chinese.usembassy-china.org.cn.

2016-09-27 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-02-06).

187.(Patorodan a hokok)2020 mihecaan no Amilika a picalap salongoc no tamdaw a hokok.

[2021-08-27]. (nano nina’angan tilid i 2021-03-30).

188.Russia sa’ayaw paini to solongoc no tamdaw a miliyang to Amilika. Csstoday.net. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2017-01-04).

189.Singapore miliyan to Amilika to saki salongoc no tamdaw a hokok malitosaay no demak. News.xinhuanet.com. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2013-11-19).

190.Vietnam miliyang to Amilika i 2007 mihecaa a salongoc no tamdaw hokok. News.qq.com.1970-01-02 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2016-10-01).

191.Bolivia a congtong miliyang to no Amilika a solongoc no tamdaw a hokok. News.qq.com. 1970-01-02 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2016-10-01).

192.Brazil miliyang to Amilika a no kitakit a roma kitakit a salongoc to tamdaw a hokok. Gb.cri.cn. [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2016-03-04).

193. 1507. Amilika tamdaw salongoc no tamdaw miliyang ko ’alomanay kitaki. World.people.com.cn. 2010-11-07 [2017-05-23]. (nano nina’angan tilid i 2016-03-04).

194.O Amilika nai Linhoko salongoc no tamdaw Licikay a piliyas to lekapot a paherekan. 2018-06-20 [2019-12-20]. (nano nina’angan tilid i 2020-02-06) (Inkiris a sowal).


(美國)

Itini i 38 00 N, 97 00 W, noNo’amisan Amilika ko United states. Polong no sekalay i 9,833,517 sq km “saka 3 ko rayray no ngangan. ” “O sekalay no sera i, 9,147,593 sq km, no nanom a sekalay i, 685,924 sq km ” Polong i 323,995,528 ko tamdaw.

sera(土地) Masakilac ko sera o malo kakaomahen a sera 44.50%, Malo no kilakilangan a sera 33.30%, malo no roma to a sera 22.20%.

siyoto(首都) O Washington, DC ko Siyoto.

katomirengan no kitakit a romi’ad(國家紀念日) Pihiratengan no kitakit a romi’ad i sakapito 4 a romi’ad.

O Sawara’an no kitakit anini i ci Joe Biden, patirengan a romi’ad i 2021 a miheca saka 1 folad saka 20 a romi’ad.

Pacefaday a atilid(註腳)

Pikafitan i papotal(外部連接)

  • CIA
  • 外交部
  • List of current heads of state and government

Tags:

Amilika (美國)Amilika Ngangan no kitakit (國名)Amilika Likisi (歷史)Amilika Palapalaan (地理)Amilika Rikec ato sici (法律與政治)Amilika Saocor citodongay (情報機構)Amilika Sician a kasarekad (政黨)Amilika O kasasikiked a sakowan (行政區劃)Amilika Tamdaw (人口)Amilika Sowal (語言)Amilika Pakayraan (宗教)Amilika Syakay ato saki’orip (社會與生活)Amilika Kiwiko (教育)Amilika Kakaenen (飲食)Amilika Mitiya (傳媒)Amilika Pikowan to sakarihaday (治安)Amilika Pa’aliwacan romi’ad (節日)Amilika Kacacofelan a demak (外交)Amilika Sofitay (軍事)Amilika Ponka (文化)Amilika Ongkak (音樂)Amilika Tilidan a fana’ (文學)Amilika Ikaan ato sifay (影視與戲劇)Amilika Onto (運動)Amilika Pirarakatan a palapala (旅遊景點)Amilika Pasaheciay (注釋)Amilika Pinengnengan tilid. (參考文獻)Amilika Pacefaday a atilid(註腳)Amilika Pikafitan i papotal(外部連接)Amilika

🔥 Trending searches on Wiki Pangcah:

SilangkongAntigua and barbudaBurkina fasoMaori tamdawSwitzerlandAfohan a congtongMacauYangmingsan a pisalama'anKakurutUlayEgyptPranab MukherjeeAfghanistanChadMarshall IslandEl Salvador安倍晋三Pierre NkurunzizaValjuluSomaliaPapotalay a lahod to’edipPasingTamalakawKim Jong-unSudanEdidPitilidanTjatjigelDaniel OrtegaTanzaniaLaliavanAwtiliValanaSariwsiwGuyanaWilliam Jefferson ClintonSyriaJordanKhalifa bin Zayed Al NahyanLibyaLalauranFakiManzhouSaudi arabiaSwazilandTjuletevetevekSurinameSa’ayayaw pising no tyin-nawPiyumaThailandCaracarTjaviljaulJohn LennonVladimir PutinNamohSiriBurundiWest saharaLalanUnited arab emiratesTomayKinilukuljanDominica republicBeji Caid EssebsiTamako^Niae’ ucnaPortugalKorea, southKakonahGuanshanRussiaGuangfuMangcelanNamibia🡆 More