Краснода́р (1920 јылга јетире — Екатеринода́р) — Россияныҥ тӱштӱк-кӱнбадыжында кала, Кубань сууныҥ оҥ јарадында, Кара талайга 120 км јетпей јӱрӱп (Джубга деп јурттаҥ чыккан кӧӧлик јолло), 140 км — Азов талайдаҥ (Голубицкий јурттаҥ кӧӧлик јолло), 1300 км — Москванаҥ тӱштӱктей (Дон деп кӧӧлик јоллоМ-4).Ӱлекер:Переход Краснодарский кырайдыҥ администрациялык тӧс јери.
Коштой јон јаткан јурттарла кожо каланыҥ округы болот. Кала Тӱндӱк Кавказтыҥ ла Тӱштӱк федерал округтыҥ јаан экономикалык ла культуралык тӧс јери, Кубань регионныҥ тӱӱкилик ле географиялык тӧс јери. Кубаньныҥ окылу эмес тӧс јери болуп чотолот, онойдо ок Россияныҥ тӱштӱгиниҥ.
Кала | |||||
Краснодар | |||||
---|---|---|---|---|---|
орустап Краснодар | |||||
| |||||
HGЯO | |||||
Эл-тергее | Россия | ||||
Федерацияныҥ субъекты | Краснодарский кырай | ||||
Каланыҥ округы | город Краснодар | ||||
Ич бӧлӱк | кала ичинде 4 округ | ||||
Каланыҥ башкараачызы | Максим Слюсарев (врио) | ||||
Тӱӱкизи ле географиязы | |||||
Тӧзӧлгӧн јылы | в 1793 јылда | ||||
Алдында аттары | Ӱлекер:НП-ПН | ||||
Кала ала | 1867 јылда | ||||
Текши јери | 294,91 км² | ||||
Бийиги | ок. 25—30 м | ||||
Климады | орто-континентал ла кургак субтропическийдиҥ ортодо | ||||
Ойдиҥ поязы | MSD[d] ла UTC+3:00 | ||||
Эл-јонныҥ тоозы | |||||
Эл-јонныҥ тоозы | 948 827 (2021) кижи | ||||
Ныктазы | 3753,71 кж./км² | ||||
Агломерация | Краснодарский агломерация | ||||
Ук-калыктар | орустар, армяндар, украиндер, адыгтар ла о.ӧ. | ||||
Конфессиялар | православныйлар, армян апостольский серикпе, мусульман-сунниттер | ||||
Катойконим | краснода́рец, краснода́рецтер | ||||
Тоолорлу идентификаторлор | |||||
Телефонныҥ коды | +7 861 | ||||
Почтаныҥ индекси | 350000-350999 | ||||
АТТК-ныҥ коды | 03401 | ||||
МТТК-ныҥ коды | 03701000001 | ||||
krd.ru (орус.) (англ.) | |||||
| |||||
Медиафайлдар Викискладта |
Каланыҥ эл-јоныныҥ тоозы — 948 827 (2021) кижи, бу тоо аайынча Россияда он ӱчинчи јерде.
1792 јылда Екатеринодар деп атту шибее тӧзӧлгӧн, Екатерина II каанга учурлай адаган, озодо Санкт-Петербургты адаган јаҥжыгунаҥ улам. Шибеениҥ ады баштап «дар Екатерины» болгон: каланыҥ јерин Екатерина II каан Черноморский казачий черӱге берген. 1920 јылда каланы Краснодар деп ӧскӧртӧ адаган .
Краснодар Кӱнчыгыш-Европей равнинаныҥ тӱштӱк јанында Кубано-Приазовский низменностьто, Москванаҥ 1300 км тӱштӱктей турат. Краснодарский кырайдыҥ тал ортозында, Прикубанский равнинаныҥ тӱштӱк јанында, Кубань сууныҥ оҥ јарадында, геоморфологический јанынаҥ сууныҥ пойма ла надпойменный террасазында турат. Краснодардыҥ рельефы токыналу, тӱс, тӱндӱк-кӱнбадыш јаар табынча келтеҥ. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 19 метрдеҥ 32 метрге јетире болот. Кубань суу бойы, каланы тӱштӱк ле тӱштӱк-кӱнбадыш јанынаҥ эбирип, мында јалбак (до 15 км) трапецеидальный бӱдӱмдӱ болот; оҥ јарады каскак та, бийик те (до 12 м), сол јарат — јабыс, јатра. Кубань сууныҥ јалбагы калада 150 метр, тереҥи — 1,5 м ала 6,5 м јетире.
Географиялык координаттары: 45°02′ тӱндӱк широта, 38°59′ кӱнчыгыш долгота. Краснодар тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар на 20,6 км, чӧйилет, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар — 30,1 км. Теши јери — 294,91 км². Краснодар сейсмический эреҥис зонада. Кезикте јерсилкиништиҥ эпицентры Кара талайда болот, сейсмический толкулар талай јарадында калалар ла Краснодарга да једет. Тыҥ јерсилкиништердиҥ бастыра тӱӱкизинде калада јерсилкиниш болбогон деп чотолгон, је, 1978 ле 2002 јылдарда Медведев — Шпонхойер — Карниктиҥ шкалазыла (интенсивность) тыҥы 4 ала 5 јетире балл јерсилкиниш болгон.
Краснодар эки јылу талайдаҥ ыраак јокто туруп, эптӱ экономико-географиялык айалгада болот. Кара талайга јетире кыскарта барза — 78 км, Азов талайга јетире — 95 км.
Краснодарга јаан городторго јетире (кӧндӱре/кӧӧлик јолдорло) | ||||
---|---|---|---|---|
ТД-КБ | ТД-КЧ | |||
КБ | КЧ | |||
ТШ-КБ | ТШ-КЧ |
Краснодар орто широталардыҥ тӱштӱк кыйузында туруп орто континентал климат ла субтропический климаттыҥ ортозында (Cfa Кёппенниҥ климаттарды классификация эткен аайыла). Температуразы Милан, Нью-Йорк ло Филадельфия калалардыйыла јӱзӱндеш, јымжак кары узак јатпас кышту ла изӱ јайлу. Краснодарда јылу сезон 5,5 ай улалат (кӱӱк — сыгын). Кыш Краснодарда кыска — 40 кӱн, чаган айдыҥ ортозынаҥ кочкор айдыҥ учына јетире. Эҥ ле эреҥис ӧй — кӱс ле јас.
Кӧргӱзӱ | чаг | кочк | тулаа | канд | кӱӱк | кизу | јизӱ | кур | сыг | ӱлӱ | кӱч | јаҥ | Јыл |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Ӱстӱги бажы, °C | 20,8 | 22,2 | 28,5 | 34,7 | 35,1 | 39,3 | 40,7 | 42,0 | 38,5 | 33,9 | 30,0 | 23,0 | 42,0 |
Орто бийиги, °C | 4,5 | 6,7 | 11,8 | 18,6 | 23,9 | 28,2 | 31,1 | 31,4 | 25,6 | 19 | 11,2 | 6,4 | 18,2 |
Орто температура, °C | 0,8 | 1,9 | 6,5 | 12,4 | 17,9 | 22,2 | 24,9 | 24,7 | 19,2 | 12,9 | 6,3 | 2,4 | 12,7 |
Ортолой јабыс, °C | −1,9 | −1,5 | 2,7 | 7,4 | 12,9 | 17 | 19,4 | 18,9 | 13,8 | 8,4 | 2,9 | −0,4 | 8,3 |
Сыраҥай јабыс, °C | −36 | −33 | −25,5 | −10 | −2 | 4,2 | 8,0 | 3,9 | −2,2 | −9,9 | −23 | −29 | −36 |
Јут-чыктыҥ кеми, мм | 65 | 53 | 65 | 49 | 67 | 80 | 68 | 42 | 51 | 61 | 66 | 69 | 736 |
Кайдаҥ алынган: Погода и климат |
Каланы кечире Кубань суу агат, ол Тӱндӱк Кавказтыҥ эҥ ле јаан суузы. Узуны — 870 км, бассейныныҥ текши јери 57 900 км². Кубань каланыҥ коолы тыйрыкталып барат. Агыны солынып, пойменный кӧл — старица болот. Темдектезе, Краснодардыҥ јанында Эски Кубань деп кӧл бар.
Кубань суу тӱрген чакпынду учун, јаскыда суу кирӱ болзо кӧп немени быза согот. Онойдо, сууныҥ бийигиниҥ амплитудазы Краснодардыҥ јанында 5 метрге једет. 1973 јылда стокты ајаруда тударга, Краснодар кырайда искусственный суу — Краснодарский водохранилище тудулган, ол Кубань сууныҥ стогын ајаруда туткан. Алдында каланыҥ јериле Карасун деп суу аккан. Кийнинде бу сууны антропоген айалгадаҥ улам, башка-башка эдип бӧлинтилеген.
Краснодарда водохранилище | Кубань суу калада | Кубань суу. Кубаньныҥ јаказында микрорайон | Ӱстӱги Покровский кӧл (Карасун) |
Шиҥжӱчилер Краснодарда экологиялык айалганы кӱч деп темдектейдилер. Кӧӧлик транспорт атмосфераны киртиткени аҥылу јерде турат. Калада јаан кӧӧлик магистральдар ӧткӧн јерде, углеводород, оксид углерода, оксид азота — 1,5 ала 7 катапка чыгара норманаҥ кӧп болот.
2015 јылдыҥ учында — 2016 јылдыҥ бажында арасей калалар ортодо Краснодарда эҥ ле кӧп кӧӧликтер деп чотолгон (на душу населения).
Билимчилер электроэнергетика, нефтехимический предприятиелер, нефтеперерабатывающий ле топливный промышленностьтыҥ учун кейдиҥ тыҥ киртигенин темдектейдилер. Ондый да болзо, РФ-ныҥ ар-бӱткендик ресурстары ла экологияныҥ министерствозы 2017 јылда јетиргениле Краснодар Россия ичинде кейиниҥ арузыла 3-чи јерде турат.
Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1856 | 1897 | 1913 | 1914 | 1923 | 1926 | 1931 | 1939 | 1956 | 1959 |
8900 | ↗65 606 | ↗102 000 | ↗102 200 | ↗144 327 | ↗153 000 | ↗170 059 | ↗203 806 | ↗271 000 | ↗313 110 |
1962 | 1967 | 1970 | 1973 | 1975 | 1976 | 1979 | 1982 | 1985 | 1986 |
↗354 000 | ↗407 000 | ↗464 147 | ↗505 000 | ↗535 000 | →535 000 | ↗560 438 | ↗588 000 | ↗602 000 | ↗603 000 |
1987 | 1989 | 1990 | 1991 | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 |
↗623 000 | ↘620 516 | ↗626 000 | ↗631 000 | ↗635 000 | ↗636 000 | ↗638 000 | ↗645 000 | ↗647 000 | ↗650 000 |
1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
↘647 400 | ↘643 400 | ↘639 000 | ↘634 700 | ↗646 175 | ↗646 200 | ↗719 400 | ↘715 400 | ↘710 400 | ↘709 000 |
2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 |
↗709 800 | ↗710 686 | ↗744 995 | ↘744 900 | ↗763 899 | ↗784 048 | ↗805 680 | ↗829 677 | ↗853 848 | ↗881 476 |
2018 | 2019 | 2020 | 2021 | ||||||
↗899 541 | ↗918 145 | ↗932 629 | ↗948 827 |
2020—2021 јылдыҥ текшироссиялык тооалыжы аайынча, 2021 јылда ӱлӱрген айдыҥ 1 кӱнинде 1 099 344 кижи болгон, коштой јон јаткан јерлерле кожо улустыҥ тоозы — 1 204 878 кижи. 2022 јылда Росстат чотогоныла калада 974 319 кижи, каланыҥ округында — 1 062 557 кижи.
Кӱнбадыш-Кавказта археологиялыҥ экспедиция аайынча, каланыҥ ортозында, меотский деп јаан јурт (городище), IV чакта, эмезе III чактарда болгон. Онойдо ок Краснодардыҥ јанында (эмдиги Елизаветинский станицаныҥ јеринде), Кубаньныҥ јарадында Боспор каандыктыҥ калазы болгон, шибеелерлӱ.
1792 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 30 кӱнинде Черноморский казачий черӱге императрица Екатерина II Жалованная Грамота берген, казактарга кубанский јер берилген, Кубань суу ла Азов талайдыҥ ортозында. 1793 јылда черноморский казактар алдындагы Екатеринодар каланы тӧзӧгӧн, баштап јуучыл лагерь, кийнинде шибее. Екатеринодарда 1795 јылдыҥ чаган айына јетире баштапкы городничий болуп Данила Савинович Волкорез турган. 1794 јылда сыгын айдыҥ 18 кӱнинде јылда Симферопольдоҥ келген землемер Гетманов калада размежевание ле оромдордыҥ разбивказын план аайынча эткен, планды генерал-губернатор Семён Семёнович Жегулин јӧптӧгӧн. Екатеринодарда 1794 јылда ӧткӧн тооалыш аайынча 586 кижи јуртаган.
1830 јылда Кубань суунаҥ 5 беристе ыраагында, Карасунныҥ јанында тура тудар кирпич ӧртӧӧр эки печке (ёмкости 45 ле 38 муҥ кирпич) тудулган. 1860 јылда Екатеринодар Кубанский областьтыҥ администрациялык тӧс јери боло берген. Екатеринодар каланыҥ статусын 1867 јылда алган. XIX чактыҥ 70—80-чи јылдарында Тӱндӱк Кавказта (Тихорецк — Екатеринодар — Новороссийск) темирјол тудуларда, кала Тӱндӱк Кавказ регионныҥ јаан саду-промышленный ла транспортный тӧс јери боло берген. Калада казактардаҥ ӧскӧ којойымдар база јадып баштаган. Каланыҥ архитектуралык бӱдӱми база солынган — Екатеринодарда классицизм ле модерн стильдӱ туралар тудулып баштаган.
XX чактыҥ бажында калада баштапкы заводтор — металлообрабатывающий ле чугунолитейный, нефть каар јер иштеп баштаган. 1900 јылда трамвай јӱрӱп баштаган.
Россияда граждан јуу ӧйинде Екатеринодар тӱштӱкте Ак кыймыгуныҥ де-факто тӧс калазы боло берген.
Екатеринодарды (1918 јылдыҥ тулаан айы) генерал Корнилов Лавр Георгиевичтиҥ Добровольческой армиязы табарып, ого кирерде, главнокомандующий генерал Корнилов ӧлтӱрткен, оны генерал Деникин Антон Иванович солыган, ол городты оноҥ ары курчабай, Дон јаар ойто тескерлеген.
5 айдаҥ генерал Деникин Екатеринодарды 1918 јылдыҥ куран айыныҥ 1-2 кӱндеринде колго алган.
1920 јылда тулаан айдыҥ 29 кӱнинде Кубано-Черноморский область (РСФСР) тӧс јери Краснодар. Краснодар Кубанский округтыҥ тӧс јери бололо, 1930 јылда јоголгон.
1934 јылда Тӱндӱк-Кавказский кырай эки бӧлинген: Краснодарский аймак калала кожо Азово-Черноморский кырайга кирген.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тушта 1942 јылда куран айдыҥ 9 кӱнинде Краснодар немецтердиҥ колына кирген. Оккупация тушта он ӱч муҥнаҥ артык советский граждандар кыйнадып божогон.
Немец черӱ каланыҥ ортозында тураларды ӱзе јарып салган. Јууныҥ кийнинде кала орныгып, јаҥы туралар тудулган.
1970-чи ле 1980-чи јылдарда кӧп микрорайондор (Фестивальный, Юбилейный, Комсомольский, Гидростроителей) тудулган.
1973 јылда Краснодардыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында Краснодарский водохранилище тудулган, ол каланы јаскы кирӱ суунаҥ аргадап турган.
Краснодардыҥ эл-јоныныҥ тоозы кӧптӧп, миграцияныҥ процесстери башталган. 1990-чы јылдарда каланыҥ оромдорыныҥ озогы аттары ойтодоҥ адалган. 2004 јылдарда калага Калинино ло Пашковский јурттар кожулган.
Краснодар — Россияныҥ јаан деген экономикалык тӧс јерлериниҥ бирӱзи, Европаныҥ тӱрген ӧзӱмдӱ калаларыныҥ бирӱзи.
2011 јылда City-600 деп списокко кирет (телекейдиҥ 600 јаан калалары, глобальный ВВП-ныҥ 60 %-тин бӱдӱрген), Mc Kinsey Global Institute деп шиҥжӱ эдер организация тургускан. 2010 јылда консалтинговый компания Краснодардыҥ валовой муниципальный продуктын 12 млрд доллар деп чотогон (22 муҥ доллар бир кижиге). Кала российский региональный 13 столицаныҥ тоозында (экономиказы 0,5 трлн салковойдоҥ кӧп: Краснодардыҥ јылдык ВГП-зы 508 млрд салковой).
Ӱлекер:Bar chart
Краснодар — Россияныҥ Тӱштӱгиниҥ јаан индустриал тӧс јери. 2015 јылда Краснодарский кырайдыҥ производствозыныҥ 30 %-ти калага келижет. Краснодардыҥ промышленностинде 127 јаан ла орто предприятие бар, муҥнаҥ артыгы малый бизнестиҥ субъекттери. Предприятиелерде 40 муҥ кижи, эмезе ишмекчи улустыҥ 17 %-ти.
Производствоныҥ ууламјылары: керектӱ ископаемыйлар табары, обрабатывающий производстволор, электроэнергия, газ ла суу табары. Калада пищевой ло перерабатывающий промышленность јакшы ӧзӱмдӱ, ол тоодо курсак-тамак ла таҥкы ла о.ӧ.. Тӱштӱк завод уур станкостроениеде (Сединниҥ адыла адалган Станкостроительный завод) јаан дегени болгон. Предприятиениҥ текши јери 48 га, иштеп турган улузы 550 кижи.
2017 јылда промышленный производстводо предприятие электрический энергия, газ ла пар, кейдиҥ кондиционированиези — 52,8 % болгон.
Каланаҥ экспортко солод, крахмал, инулин, пшеничный клейковина Албания, Грузия, Молдова, Египет, Йемен, Сенегал ла Танзания јаар аткарылат. Рис-сырец ле кукуруза — Великобритания јаар. Кургаткан горох — Индия ла Пакистан јаар.
Краснодар — јаан образовательный тӧс јер. Мында 15 гимназия, 5 лицей, 110 общеобразовательный ла 20 специализированный школ, онойдо ок 7 негосударственный лицей ле школ.
Калада бийик ӱредӱлӱ заведениелер:
Орто профессионал образованиениҥ учреждениелери:
Краснодар — Кубаньныҥ культуралык тӧс јери. Калада 30 музей, 8 концертный зал, цирк, авангардист театрлар бар.
Краснодарда архитектураныҥ кереези — Шуховский башня, инженер ле билимчи Владимир Григорьевич Шуховтыҥ проектиле 1935 јылда тудулган. Мынаҥ ӧскӧ федерал учурлу туралар: Краснодарский филармония ла Кышкы театр, архитекторы А. А. Козлов ло Ф. О. Шехтель (1908 јыл, 1954 јылда реконструкция, архитктор А. В. Титов); М. С. Кузнецовтыҥ туразы (1888—1900 јылдар), эмди мында консерватория.
Илья Репинниҥ јуругы аайынча «Запорожцы» деп кереести Каланыҥ кӱни деп байрамга шылтай 2008 јылдыҥ сыгын айыныҥ 28 кӱнинде ачкан (жанр городской скульптуры). Кызыл ла Горькийдиҥ оромдорыныҥ белтиринде турат.
2009 јылда кандык айдыҥ 24 кӱнинде Кызыл ла Бабушкина оромдордыҥ белтиринде јазалган фонтанныҥ јанында Александровский Триумфальный арка ачылган, озо ол калага император Александр III келип јӱргенине учурлаган болгон.
2018 јылда кандык айдыҥ 17 кӱнинде «Участковый Анискин» деп кереес ачылган (скульптор Бабак Вадим Вадимович), МВД-ныҥ университединиҥ јеринде.
Каланыҥ јарлу улузыныҥ окылу тооломыры: Ӱлекер:Div col
Ӱлекер:Div col end
This article uses material from the Wikipedia Алтай article Краснодар, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Ӧскӧзи кӧргӱзилбеген болзо, контентти CC BY-SA 4.0 лицензияла эдинерге јарар. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Алтай (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.