Јыланду

Јыланду, јалаҥду, орустап имеющий змей, орустап открытое место.

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Иолгоныҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде турат. Айландыра тайгалары койу агашла бӱркелген, кырлары кају, каскак. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 473 метрге бийик.

Климады

Климады орто-континентал. Кыска јай ла узун кыш, је тӱштӱк аймактарга кӧрӧ мында чик јок јылу кыш болот, чаган айда тыҥ ла соок кӱндеринде температура −30 тӱшпейт, јайгы изӱ +30 градустаҥ кӧдӱрилбейт. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы, оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар.

Ӧзӱмдери

Карагай, мӧш, чиби, јойгон, кайыҥ, беле, ыргай, карана, эрмен агаштар ӧзӧт. Айландыра кырлар койу агашка бӱркеткен: аспак, кайыҥ, мӧш, карагай, јойгон, тал, каргана, беле, толоно ло о.ӧ. Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл.

Јери ле јолдоры

Јуртта 2 ором: Јаҥы, Кадынныҥ.

Јурт 1836 јылда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Јыланду јурт Чамал аймакка кирген.

Кӧп сабазы алтай улус јадат. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 189 кижи болгон, олордыҥ 74 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.

Окылу тил: орус, алтай.

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Тӱӱкилик

• Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (558);

Археологиялык

• Мӧҥкӱсалгыш (436,452,619,642,661,668);
• Јебрен курган (467,768);
• Јебрен јурт (поселение) (614,685,686,687);
• Ташта јурамалдар (690).

Ар-бӱткендик

• Байлу јер, «Чачкыш» (684);
• Куй таш (618);
• Байлу туу ();
• Аржан суу (Бозырташ, 606).

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте.

• Тадинов А. М., Ӧлӧштӧй (30.03.1960) — јурукчы, кӱӱ чӱмдеечи, ӱлгерчи, кӧп кожоҥдордыҥ, ӱлгерлердиҥ авторы, Россияныҥ бичиичилер бирлигиниҥ турчызы (2001), ӱредӱзи аайынча јурукчы-дизайнер, аргачы.