လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ

တွၼ်ႈတႃႇ မၵ်းမၼ်ႈပဵၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၼိုင်ႈဢၼ်ၼႆႉ တေလႆႈငမ်ႇမႅၼ်ႈ လွင်ႈတၢင်း ၸိူဝ်းပႃးၽၢႆႇတႂ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။

• တေလႆႈမီး ၵူၼ်းမိူင်း ဢၼ်ထုၵ်ႇၽွင်းငမ်း
• တေလႆႈမီး လွင်ႈၵပ်းသၢၼ် ၽွင်းၶဵဝ်
• ၵူၼ်းမိူင်းၶဝ် လိူၵ်ႈတၢင်ႇ လႄႈ
• မီးဢႃႇၼႃႇ ဢၼ်ပၼ်လႆႈၶေႃႈပူင် ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

တီႈမၵ်းမၢႆ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၽွင်းငမ်း ဝၢၼ်ႈမိူင်းၼိုင်ႈဢၼ်ၼႆႉ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႈ ၽၢႆႇမၢႆမီႈ ၾိင်ႈမိူင်းၶဝ် မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉ မီးယူႇသွင်မဵဝ်း၊ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ယိပ်းၵမ်ဢႃႇၼႃႇ (တီႇၵျူႇရီႇ / de jure) လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ႁပ်ႉၶၢမ်ႇဢႃႇၼႃႇ (တီႇၾႅၵ်ႇတူဝ်ႇ / de facto) ၼႆယဝ်ႉ။

ပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မဵဝ်း ယိပ်းၵမ်ဢႃႇၼႃႇ ဢၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႉလိူၵ်ႈတၢင်ႇဝႆႉ (ဢမ်ႇၼၼ်) သိမ်းဢဝ်ဢႃႇၼႃႇသေ ယိပ်းၵမ်ဢႃႇၼႃႇ (ဢမ်ႇၼၼ်) ၸွမ်းလူၺ်ႈလွင်ႈတၢင်း ၵူႈမဵဝ်းမဵဝ်းသေ ဢဝ်ဝႆႉဢႃႇၼႃႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ ၼႂ်းၵႃႈ ၶေႃႈသီႇၶေႃႈ ဢၼ်ၸၢင်ႈမၵ်းမၼ်ႈပဵၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ လိူဝ်သေ လွင်ႈတၢင်းဢၼ်ဝႃႈ ၵူၼ်းမိူင်းလိူၵ်ႈတၢင်ႇဝႆႉၼၼ်ႉသေ ၸိူဝ်းပဵၼ် တၢင်ႇလွင်ႈ ပဵၼ်ဢၼ်တဵမ်ထူၼ်ႈဝႆႉယူႇလႄႈ ၸင်ႇလႆႈဝႃႈ မၵ်းမၼ်ႈႁပ်ႉပဵၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈယဝ်ႉ။

ပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ၵေႃႉလိူၵ်ႈတၢင်ႇ ၸွမ်းၼင်ႇ ၾိင်ႈမိူင်းမီးဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပေႃးလၢတ်ႈထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈတႄႉ ပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်းဢဝ် ဢႃႇၼႃႇ ဢၢပ်ႈပၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမဵဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ယွၼ်ႉမၼ်းငမ်ႇမႅၼ်ႇၵၼ်တင်း ၶေႃႈသီႇၶေႃႈ ဢၼ်လီမၵ်းမၼ်ႈပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉလႄႈ ၸင်ႇလႆႈ မၵ်းမၼ်ႈႁပ်ႉယိုၼ်ႉပဵၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈယဝ်ႉ။

ပေႃးဝႃႈ ပဵၼ်မႃးလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ယဝ်ႉၼႆ လႆႈၵမ်ဢႃႇၼႃႇ ၸိုင်ႈမိူင်းယင်ႉ ထိင်းသိမ်း လၵ်းမိူင်း (ပေႃးမီးလၵ်းမိူင်း) သေ ႁပ်ႉၽွၼ်း ဝၢၼ်ႈမိူင်း လႄႈ ၵူၼ်းမိူင်း၊ တေလႆႈၵုမ်းထိင်း ဢႃႇၼႃႇၸိုင်ႈမိူင်း၊ တေလႆႈ ႁဵတ်းသၢင်ႈၶိုင်ပွင်တွၼ်ႈတႃႇ လွင်ႈငမ်းယဵၼ်ၵူၼ်းမိူင်း လႄႈ မီးပုၼ်ႈၽွင်း တႃႇၵႅတ်ႇၵင်ႈၸိုင်ႈမိူင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇယူႇယဝ်ႉ။

ဢၼ်ပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽူႈၸဝ်ႈၵူၼ်းလႄႈသင် ၸိူဝ်းပဵၼ် ၸုမ်းလႄႈသင် တိုဝ်းၵမ်ဢႃႇၼႃႇၸိုင်ႈမိူင်းယဝ်ႉ တွၼ်ႈတႃႇ ၽွင်းငမ်းၼႆႉ လႆႈၽွတ်ႈႁႅၼ်း ၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ (ၵပ်ႉပိၼႅတ်ႉ) သေၵေႃႈ တီႈထၢၼ်ႈၽွင်းလူင်ဢၼ်လႂ်ဢၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈလိူၵ်ႈၵဵပ်း ၽွင်းလူင်ယူႇယဝ်ႉ။ ၽွင်းလူင်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၼႆႉ ၸွမ်းလူၺ်ႈ လၵ်းမိူင်းသေ သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ၽွတ်ႈႁႅၼ်းဝႆႉ သၽႃး(လုမ်းတႅၼ်းၽွင်း)ၼႆၸိုင် လုၵ်ႉတီႈ သၽႃးသေ တေလူဝ်ႇလႆႈ မၵ်းမၼ်ႈပၼ်ယဝ်ႉ။ ၽွင်းလူင် ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ထၢၼ်ႈၽွင်းလူင် ၽႂ်မၼ်းၼၼ်ႉ တေပဵၼ် ၽူႈယႂ်ႇထၢၼ်ၽွင်းလူင် ဢၼ်ၼၼ်ႉသေ တေလႆႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ပုၼ်ႈၽွင်းယဝ်ႉ။ တီႈပိူင် ၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈၼႆႉ ၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ ၵေႃႉဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းသေ၊ တီႈပိူင် ပႃႇလီႇမၢၼ်ႇ တီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇၸမ်ႉ ၸွမ်ၽွင်းလူင် ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽွင်းလူင် တီႈထၢၼ်ၽွင်းလူင်ၼၼ်ႉလႄႈသင် ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽွင်းလူင် တီႈၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈတီႈ ထၢၼ်ၽွင်းလူင်ၼၼ်ႉလႄႈသင် ပေႃးဝႃႈလူဝ်ႇမႃးၼႆ ၵႆႉပၼ်တီႈယူႇယဝ်ႉ။ တီးမိူင်း ဢၼ်တိုဝ်းၵမ် ပိူင် ပႃႇလီႇမၢၼ်ႇ တီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇၼၼ်ႉ တွၼ်ႈတႃႇၸတ်းၼႃႈၵၢၼ်တႃငၢၼ်း တီႈၼႂ်း ၸုမ်းၽွင်းလူင်ၼၼ်ႉၼႆသေ ၵႆႉပၼ်တီႈ ၽွင်းလူင်ၼိုင်ႈၵေႃႉဢၼ်ပဵၼ် တႃၶုၼ် ဢတႂိၼ်းဝုၼ်ႇ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢူးတၢၼ်ႉ ၵေႃႉဢၼ်ပဵၼ် ၽူႈၼမ်းၼႂ်းၵူႈလွင်ႈလွင်ႈ တီႈ ၸုမ်းၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈပၢၼ် ပႃႇလီမၢၼ်ႇ တီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇ တီႈမိူင်းမၢၼ်ႈ၊ မၼ်းလႆႈႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်း ဢတႂိၼ်းဝုၼ်ႇ တီႈၸုမ်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢူးၼုမႃး ၶၢဝ်းယၢမ်းႁိုင်တၢၼ်ႇတၢၼ်ႇယဝ်ႉ။

တီႈပၢႆးသၢႆႊလွင်ႈၵူၼ်းၼၼ်ႉ ၶေႃႈၸႂ်ႉ ဢၼ်ဝႃႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼႆႉ မၼ်းမၢႆထိုင် ၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်းဢၼ်ပၼ်ဝႆႉၼၼ်ႉ ၸုမ်းၵူၼ်းၼိုင်ႈၸုမ်း ဢၼ်ၽွတ်ႈႁႅၼ်းဝႆႉ ၸွမ်းၼင်ႇ ပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇပျူႇရူဝ်ႇၶရေႇၸီႇ မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၼိုင်ႈဢၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ၸိုင်ႈမိူင်းၼိုင်ႈဢၼ် သေ လုၵ်ႉတီႈ မူႇၽုင်ၸုမ်းၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈၵေႃႇသၢင်ႈ ၸုမ်းၽၢႆႇၽွင်းငမ်းသေ ႁဵတ်းသၢင်ႈၵၢၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပွင်ႇဝႃႈတႄႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ မၼ်းပဵၼ် လွၵ်းလၢႆး ဢၼ်တေၸၢင်ႈၸႂ်ႉ ႁႅင်းသၢင်ႈၸိုင်ႈမိူင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူႈမဵဝ်းမဵဝ်း ဢၼ်ပုတ်ႇတႅၼ်းတၢင်မႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၼႆႉ လႆႈႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်းၸိုင်ႈမိူင်းမႃးယဝ်ႉ။ တွၼ်ႈတႃႇ တႅပ်းတတ်းၵၢၼ်မိူင်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတီႈၵူၼ်မိူင်းၶဝ် ၸႅၵ်ႇၽႄတႃၶုၼ်၊ ၽွတ်ႈႁႅၼ်းမူႇၸုမ်းသေၵေႃႈ ႁဵတ်းသၢင်ႈၶေႃၶေႃယဝ်ႉ။ ၼႃႈၵၢၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ႁႂ်ႈဢႃႇၼႃႇမၼ်ႈၼိူဝ် ၾိင်ႈမိူင်း ဢၼ်မီးဝႆႉ၊ တႃႇပူင်ဢွၵ်ႇ ၾိင်ႈမိူင်းဢၼ်မႂ်ႇ လႄႈ ၼိူဝ်လွင်ႈၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉၼၼ်ႉ ဢဝ်လွင်ႈၵုမ်းၵမ်ၵေႃႉလဵဝ်သေ ႁႂ်ႈၶဝ်ႈၵႄႈပၼ်ၼႂ်းၵႄႈၵၢင် ၼႆယဝ်ႉ။ တီႈၸုမ်းတူင်ႇဝိူင်းၵူၼ်းမၢင်ၸိူဝ်း ၼႆႉ ၸုမ်းၶဝ်ၼၼ်ႉ ၸုၵ်းမၼ်ႈႁင်းၶေႃ ဢမ်ႇၼၼ် ပဵၼ်ဢၼ် သိုပ်ႇပူၺ်ႈၵၼ်ယဝ်ႉ။ တီႈၸုမ်းတူင်ႇဝိူင်းၵူၼ်းတၢင်ႇၸိူဝ်း မိူၼ်ၼင်ႇ တီႈ မိူင်းတီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇၼၼ်ႉ ႁူမ်ႈဝႃႈမီး တွၼ်ႈၵၼ်ပၢႆးမိူင်းၼႆသေတႃႉ ၵူၼ်းၸိူဝ်းဢၼ်ႁၢပ်ႇၵၢၼ်တႃၶုၼ်ႈၼၼ်ႉ ၵမ်းၵမ်းၵႆႉလႅၵ်ႈလၢႆႈယူႇယဝ်ႉ။

တီႈတူင်ႇဝိူင်းၵူၼ်း မိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၼၼ်ႉတႄႉ ၼႂ်းၵႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၸိုင်ႈမိူင်းၼႆႉ မၼ်းပႅၵ်ႇၵၼ်ၸႅင်ႈၸႅင်ႈလႅင်းလႅင်းယဝ်ႉ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ဢမ်ႇႁပ်ႉၶၢမ်ႇ (ပိူင်ယၢင်ႇမၼ်း ၽွင်းတိုၵ်ႉႁၢပ်ႇၵၢၼ်ႇ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈ လိူၵ်ႈတၢင်ႇ)ၼၼ်ႉ မၼ်းဢမ်ႇတၢင်တူဝ် လွင်ႈၸိုင်ႈမိူင်း ဢမ်ႇႁၢပ်ႇၶၢမ်ႇ (ၶႂ်ႈဝႃႈၼႆႉ ၼၼ်ႉ မၼ်းပဵၼ် ပိူင်ၶေႃၶေႃ ႁင်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈယဝ်ႉ)။ ၵူၺ်းၵႃႈဝႃႈ တီႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၸွမ်းပိူင်ၸဝ်ႈဢႃႇၼႃႇၼၼ်ႉတႄႉ ၼႂ်းၵႄႈ ပိူင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၸိုင်ႈမိူင်းၼႆႉ ဢမ်ႇလႆႈၸႅၵ်ႇဝႆႉ တႅၵ်ႇတႅၵ်ႇလႅင်းလႅင်း။ တီႈတႄႉမၼ်း ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် ဢၼ်မီးပိူင်ၸိူင်ႉၼၼ်ႉၼၼ်ႉ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ပိူင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၼႃႈၵၢၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉ တွၼ်ႈတႃႇႁႂ်ႈပဵၼ်ႁူမ်ႇၵၼ် ႁႂ်ႈမီးၼမ်ႉတွၼ်းၽွၼ်းလီတႃႇတူဝ်လဵဝ်ၼႆသေ တိုၼ်းမီးတၢင်းယိူင်းဢၢၼ်းၸိူင်ႉၼၼ်လႄႈ ၸင်ႇ ဢမ်ႇၸႅၵ်ႇဝႆႉ ပိူင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၸိုင်ႈမိူင်း ၸႅင်ႈၸႅင်ႈလႅင်းလႅင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႉဢႃႇရၢပ်ႈ Ibn Khaldun မိူဝ်ႈ ပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 14 ၼၼ်ႉ မၼ်းပိုတ်ႇတီးပွင်ႇ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဝႃႈ "ပဵၼ်ၸုမ်း ဢၼ်ၵႅတ်ႇၵင်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇ ၵႃႈတီႈ လွင်ႈၵူဝ်ႇႁဵတ်းမႅၼ်ႈၺႃး မဵဝ်းဢမ်ႇမႅၼ်ႈပိူင်တြႃး သေ ၵူၼ်းတၢင်ႇၸိူဝ်း" ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈပၢႆးဝူၼ်ႉ လႄႈ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇလွင်ႈၵူၼ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈ Ernest Gellner လႆႈထတ်းသၢင်ဝႃႈ ၼႂ်းပိုၼ်းတီႇဢူဝ်ႇရီႇ ပၢႆးမိူင်းၼႆႉ ၶေႃႈပိုတ်ႇတီႈပွင်ႇႁင်း Ibn Khaldun ၼႆႉ ပဵၼ်ဢၼ်ၶႅမ်ႉလိူဝ်သေပိူၼ်ႈ ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ တွၼ်ႈတႃႇ Ibn Khaldun တႄႉ လူင်ပွ်ၸိုင်ႈဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ လွင်ႈၵုမ်းၵမ်သေ ထုၵ်ႇလီႁဵတ်း မဵဝ်းဢမ်ႇႁဵတ်းဢမ်ႇပဵၼ်ၼၼ်ႉၵူၺ်း။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈသင်ၼႆ ၼၼ်ႉမၼ်းပဵၼ်လွင်ႈ ၵူၼ်းတေႃၵူၼ်း တဵၵ်းတဵင်ၵၼ် ၼႆယဝ်ႉ