Zamość

Zamość
Woiwodskap Lublin	Wapen
	Vlag
Land	Pole
Woiwodskap	Lublin
Koördinate	50°43′N 23°16′O / 50.717°N 23.267°O / 50.717; 23.267
Stigting (eerste verwysing)	1580
Stadstatus	1580
Oppervlakte:
- Totaal	30,48 vk km
Hoogte bo seevlak	212 m
Bevolking:
- Totaal (30 Junie 2013)	65 494
- Bevolkingsdigtheid	2 148,8/vk km
Tydsone	MET (UTC +1)
- Somertyd	MEST (UTC +2)
Klimaat
- Tipe	Kontinentaal-gematig
- Gemiddelde jaarlikse temperatuur	7,2 °C
- Gem. temp. Januarie/Julie	-4,4 °C/17,4 °C
- Gemiddelde jaarlikse neerslae	600 mm
Burgemeester	Marcin Zamoyski
Amptelike Webwerf	www.zamosc.pl

Die stad is in 1578 volgens planne van die Venesiaanse boumeester Bernardo Morando ontwerp - in 'n Italiaanse Renaissance-styl wat aan Zamość later die bynaam "Padua van die Noorde" sou besorg. Die historiese stadskern is deur Unesco in 1992 as wêrelderfenisgebied gelys.

Zamość is as "ideale stad" beplan - 'n stad waar sosiale aspekte en estetiese voorkoms gekombineer sou word. Die idee van 'n sodanige "ideale stad" is reeds deur antieke Griekse filosowe soos Plato en Aristoteles in hul werke beskryf.

Gedurende die Renaissance-tydperk het geleerdes en boumeesters soos Leonardo da Vinci en Alberti "ideale stede" ontwerp, maar slegs in enkele gevalle (soos byvoorbeeld Palmanova naby Udine of Sabbioneta naby Mantua, albei in Italië) is hierdie planne verwesenlik. Zamość is volgens die voorbeeld van Italiaanse handelstede beplan en gee steeds 'n perfekte indruk van 'n laat 16de eeuse Renaissance-stad met die Zamoyski-paleis as argitektoniese hoogtepunt. Die oorspronklike stadsuitleg met die uitgestrekte markplein het net soos die versterkings bewaar gebly, terwyl 'n groot aantal van Zamość se geboue as 'n geslaagde vermenging van Italiaanse en Sentraal-Europese boukuns beskou word.

Stigting

 

Zamość het sy ontstaan aan die Poolse grootkanselier en grootkroon-hetman (of opperbevelhebber van die Pools-Litause leër) Jan Zamoyski - na wie dit ook vernoem is - en sy Italiaanse boumeester Bernardo Morando (omstreeks 1540-1600), 'n boorling van Venesië of Padua, te danke. In 1579 het Zamoyski, 'n oud-student van die Universiteit van Padua, sy planne vir 'n nuwe versterkte en oninneembare magnate-setel, kulturele sentrum en handelstad langs die handelsroete tussen Wes- en Noord-Europa en die Swartsee bekend gestel. Een jaar later is die terrein vir die nuwe nedersetting in 'n moerasgebied uitgemeet en stadstatus aan die toekomstige vestingstad toegeken.

Die terrein is in die volgende dekade drooggelê, en naas die versterkings het ook die eerste woonhuise vir Armeense koopmans (vanaf 1585) en Jode (vanaf 1588) ontstaan. Morando het ook toesig gehou oor die bou van die plaaslike raadsaal en sakrale geboue vir die verskillende godsdienste van Zamość se bewoners, wat naas Pole, Armeniërs en Sefardiese Jode ook Duitsers, Grieke en Skotte ingesluit het. Die Akademia Zamojska, wat in 1594 gestig is, het van Zamość ook 'n sentrum van wetenskap gemaak.

Volgens Zamoyski se planne is die geestelike, opvoedkundige en handelsbuurte van Zamość suiwer van mekaar geskei. So is sakrale en opvoedkundige geboue buite die middestad opgerig, terwyl raadsaal, burgerhuise en sakegeboue rondom die Groot Markplein en langs kleiner systrate gekonsentreer is. Kleiner markpleine soos die water- en soutmark is naby die stadsentrum aangelê.

Zamość se vesting

 

Jan Zamoyski het as stigter en eienaar van die stad groot aandag aan sy versterkings geskenk - dit was immers in 'n gebied geleë waar mense rekening moes hou met moontlike Tatare-aanvalle of ander militêre bedreigings uit die ooste. In die stigtingsdokument het Zamoyski derhalwe belowe om sy stad van borswerings en 'n grag te voorsien. Die plaaslike vesting sou as toevlugsoord vir die bewoners van bedreigde gebiede in die omgewing dien.

Teen die eeuwisseling in 1600 was Zamość dan ook een van die indrukwekkendste vestingstede in die Pools-Litause Gemenebes. Rondom die stad was daar magtige versterkings en gragte. Die defensiewe strukture se militêre waarde is nog verhoog deur sy natuurlike omgewing aangesien die stad langs die Łabuńka-rivier en sy takrivier Topornica aangelê is en deur 'n uitgestrekte vallei met moeraslande omring was. Die versterkings is vir die eerste keer in 1648 op die proef gestel toe Kosakke-magte onder die bevel van Bohdan Chmelnitski Zamość gedurende hul opstand teen die Pools-Litause Gemenebes, wat tot 1654 sou voortduur, tevergeefs beleër het. In 1655, toe Sweedse magte groot dele van Pole-Litaue verwoes het, was Zamość naas Częstochowa, Gdańsk en Lemberg een van slegs vier stede wat nie deur die Skandinawiërs ingeneem is nie. Eers gedurende die Groot Nordiese Oorlog is Zamość deur vreemde magte - Swede en Saksers - ingeneem.

Die tydperk tussen die 17de en 19de eeu

 

In die 17de eeu het Zamość sy langste bloeitydperk beleef. Dit was 'n periode van vinnige groei en vooruitgang waartydens immigrante uit verskillende lande hulle in die stad gevestig het. Eers in die laat 18de eeu het Zamość as gevolg van die Poolse Delinge onder Oostenrykse bewind gekom en het tussen 1772 en 1809 deel van die provinsie Galisië gevorm. Dit is vervolgens by die Napoleontiese Hertogdom van Warskou ingesluit en het - ná die Franse keiser se val - volgens die besluite van die Weense Kongres 'n deel van die Koninkryk Pole (ook Kongres-Pole genoem) geword, 'n monargie wat deur die Russiese Ryk oorheers is.

Nadat Zamość, wat tot en met 1821 'n privaat besit van die Zamoyski-gesin was, deur die koninklike regering gekoop is, is met die modernisering van die vesting begin. Hierdie boubedrywighede het met die herkonstruksie van talle historiese geboue gepaard gegaan waardeur die oorspronklike vorm en boustyl verander is. Die gemoderniseerde vesting het tydens die Poolse November-opstand in 1830 en 1831 'n beduidende militêre rol gespeel, en dit was die laaste fort wat oorgegee het. Dit is uiteindelik in 1866 vernietig om plek te maak vir die vinnige uitbreiding van nuwe stadsdele.

Die 20ste eeu

In 1916 is Zamość se spoorverbinding voltooi. Twee jaar later het Pole weer 'n onafhanklike staat geword, 'n gebeurtenis wat 'n kort tyd later tot 'n kommunistiese rebellie in Zamość sou lei. Die opstand is deur Poolse troepe onder die bevel van majoor Leopold Lis-Kula onderdruk. In 1920 het Sowjet-troepe die stad gedurende die Pools-Sowjetrussiese Oorlog omsingel, maar nie daarin geslaag om dit in te neem nie.

In die dekades tussen die twee wêreldoorloe het Zamość se stadsgebied verder uitgebrei, terwyl 'n groter aantal nuwe kulturele en opvoedkundige instellings gestig is.

 

Ná die Duitse inval van Pole en die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog is Zamość deur Duitse troepe beset. Die Nazi's het kort daarna begin om 'n verdelgingskamp op te rig waarin uiteindelik meer as 8 000 mense vermoor sou word - bewoners van die omgewing wat deur die Duitsers uit hul huise verdryf is net soos Sowjet-Russiese krygsgevangenes.

Die gebied van Zamość is deur die Nazi's in 1942 vanweë sy vrugbare grond as geskik geag om volgens die sogenaamde Generalplan Ost, 'n plan vir die onderdrukking van die inheemse Poolse bevolking en "germanisering" van die "Generaal-goewerment", deur Duitse setlaars gekoloniseer te word. Zamość se naam sou volgens Duitse planne aanvanklik na Himmlerstadt, later na Pflugstadt ("Ploegstad") gewysig word.

"Reichsführer" Heinrich Himmler het in Augustus 1942 'n besoek aan die stad afgelê en bevel gegee om die historiese stadskern onmiddellik af te breek om plek te maak vir 'n "Duitse stad". Die plaaslike Duitse administrateur was meer positief gesind teenoor Zamość se Renaissance-boukuns en het vir tyd gespeel - so het hy byvoorbeeld gevra watter soort Duitse argitektuur benodig sou word. Toe die Duitsers uiteindelik voor die Rooi Leër gevlug het, was die spanne van beplanners en argitekte steeds oneens.

 

In die 16de eeu het 'n aantal sekondêre skole in Pole-Litaue ontstaan wat geleidelik hoër onderwys van akademiese sou bied. Zamość se akademie is in 1594 deur die destydse kroonkanselier Jan Zamoyski as vierde tersiêre onderwysinstelling in die Pools-Litause Gemenebes gestig en het tot 1784 bestaan.

Die Akademia Zamojska is op 15 Maart 1595 plegtig geopen. Jan Zamoyski het sy beroemde oproep tot Poolse burgers gedoen om aan akademiese instellings te studeer en die waarde van wetenskaplike opleiding uitgelig. Studente aan Zamość se akademie kon doktorsgrade in wysbegeerte en regte verwerf. Ná die afsterwe van Jan Zamoyski kon die akademie sy uitstekende reputasie nie langer handhaaf nie en is in 1784 afgeskaal tot net 'n liseum.

Die akademie se gebou is 'n voortreflike voorbeeld van vroeë barok-boukuns en 17de eeuse skoolargitektuur, soos uit sy reëlmatige, streng simmetriese ontwerp blyk. Die historiese gebou huisves tans die Jan Zamoyski-gimnasium.

• Rosa Luxemburg (1871-1919), kommunist en 'n leier van die Europese arbeidersbeweging

• (en) (fr) Amptelike UNESCO bladsy