Willem Kotzé

Kotzé (17 Januarie 1931 – 27 Augustus 2013) was ’n Nasionale Party-Volksraadslid en Suid-Afrika se ambassadeur na Bophuthatswana. As skrywer word hy bekend vir sy verhale oor die ou Suidwes-Afrika.

Willem Daniël (Willie) Kotzé is op 17 Januarie 1931 op die plaas Texas naby Pretorius (nou Leonardville) langs die Nossobrivier in die Gobabis-distrik in Suidwes-Afrika gebore. Die dorp is genoem na ds. E.J. Leonard, wat hom ook doop. Willie is die middelste van drie kinders en het ’n ouer broer, Johannes, en ’n jonger suster, Yvonne (Ivy). Sy pa is Arie Willem Daniel Kotzé, oorspronklik van Calvinia in die Kaapprovinsie, wat in 1924 te voet skape vir ’n spekulant na Suidwes-Afrika aanjaag en dan daar aanbly. Nadat sy pa ’n aantal jare skape oppas by ’n boer, bekom hy ’n graslisensie van die Suidwes owerhede vir die plaas Texas. Sy ma is Johanna Susanna Susara Jacoba (Jossie) Janse van Rensburg, oorspronklik van Leeudoringstad, wat in 1929 met sy pa getroud is.

Kort na Willie se geboorte trek die familie na die plaas Kauchas langs die Visrivier naby Kub, wat tussen Mariental en Windhoek geleë is. Sy pa huur hierdie plaas ook. Op 19 Mei 1936 is sy ma op Kauchas aan malaria oorlede toe sy slegs 25 jaar oud was. In hierdie omstandighede gaan bly die kinders na die begrafnis by hulle ma se suster en haar man, tante Nellie en oom Albert Martins, op hulle plaas Schneider naby Pretorius. Teen die middel van 1938 kom haal sy pa die twee seuns weer om skool toe te gaan en hulle bly in ’n eenvertreksinkhuis duskant Pretorius op ’n stukkie grond wat sy pa huur. Later in die jaar is hulle na die koshuis op Pretorius waar juffrou Johanna Georgina Muller, oorspronklik van Bultfontein, die koshuismatrone was. Sy pa koop in hierdie tyd vir hom ’n nuwe motor, ’n Hudson Terraplane. Met hierdie motor is die gesin tydens die skoolvakansie aan die begin van 1939 Kaap toe om vir sy ouma te gaan kuier, waar sy in Tamboerskloof gewoon het. Sy pa trou in die Junievakansie van 1939 met juffrou Muller en in April 1940 is hulle stiefsussie Agnes gebore.

Na sy pa se troue in 1939 gaan Willie en sy broer na die skool op Gobabis, waar hulle ook in die koshuis bly en tot aan die einde van 1941 skoolgaan. Terwyl hulle hier skoolgaan kan hulle slegs twee keer per jaar huis toe gaan, in die wintervakansie en weer aan die einde van die jaar. In 1940 koop sy pa die plaas Wilheben naby Arahoab (nou Aranos) en vanaf 1942 gaan hy en sy broer daagliks per donkie na die skool op Arahoab. Daar was omtrent sewentig kinders in die skool, waarvan slegs nege nie in die koshuis was nie. In 1945 gaan hy weer koshuis toe en hy slaag standerd ses, toe dit nog die laaste standerd op laerskool was. In hierdie jare is standerd ses ’n openbare eksamen wat in die Unie van Suid-Afrika nagesien is. Die volgende jaar gaan hy na die dubbelmedium Hoërskool Swakopmund (voorheen die Deutsche Oberschule en in later jare weer) en matrikuleer hier in 1949. Weer kan hy slegs twee keer per jaar huis toe gaan. Tydens die skoolvakansies werk hy en sy broer hard van vroeg tot laat op die plaas om al die take uit te voer wat sy uitermate streng pa aan hulle uitdeel. As jong kind kom hy ook op die plase in noue aanraking met die San, wie se gewoontes en kultuur hy later in verskeie boeke beskryf.

Nadat hy klaar is met skool, werk hy vanaf April 1950 vir drie jaar by Standard Bank op Mariental. Toe hy mondig word, registreer hy in 1952 op Mariental as lid van die Nasionale Party. Sy pa bel hom later die jaar en vra dat hy moet bedank by die bank en hom moet kom help boer op die plaas, wat hy ook doen. Terug op die plaas stel sy pa (’n ondersteuner van Jan Smuts en sy Verenigde Party) egter ’n ultimatum aan hom dat hy uit die Nasionale Party moet bedank en ’n verklaring daaroor in Die Suidwes-Afrikaner moet publiseer. Willie weier om dit te doen, waarop hy twee dae later die plaas verlaat en terugkeer na Mariental. Hierdie voorval verbreek die reeds brose verhouding wat hy met sy pa gehad het en die breuk tussen hulle het tot met sy pa se dood in 1981 nooit weer heeltemal herstel nie. Met die opbrengs van sy erfgeld van sy moeder skryf hy in 1953 by die Universiteit van die Oranje-Vrystaat in en studeer vir twee jaar voltyds. Dan begin hy werk by Standard Bank in Bloemfontein om geld te verdien vir sy studies en studeer deeltyds verder. Só verwerf hy in 1955 die B.A.-graad, in 1956 die B.A. Honneurs-graad en in 1957 die M.A.-graad met lof met ’n verhandeling oor “Die beheer deur die provinsiale administrasie oor die finansies van plaaslike besture in die Oranje-Vrystaat”. Eindelik behaal hy in 1962 die D.Phil.-graad in Staatsleer met ’n proefskrif oor “Owerheidsbeleid en -beheer ten opsigte van die ontwikkeling en administrasie van kleinhoewes in Suid-Afrika”.

Hy trou op 24 November 1956 in Bloemfontein met Alice Dorothy Bruyns, wat hy in die bank ontmoet terwyl albei daar werk. Uit die huwelik word twee seuns gebore, Arie Willem Daniël en Hendrik Bruyns.In 1956 sluit Willie by die Staatsdiens aan. Hier is hy vanaf 1959 tot 1964 privaatsekretaris van Administrateur Sand du Plessis van die Vrystaat. Hy begin in 1960 saam met ’n vriend met ’n byeboerdery, maar verkoop sy aandeel wanneer dit te veel met sy studies inmeng. Op 28 Februarie 1965 tree hy uit die Staatsdiens en aanvaar ’n werk in die private sektor. Intussen het hy hom in die politiek begeef en vanaf September 1970 tot 1982 is hy Nasionale Party Lid van die Volksraad, eers tot 1974 vir Odendaalsrus in die Vrystaat en daarna vir Parys. As lid van die Volksraad is hy voorsitter van die Nasionale Party-koukus se studiegroep vir Buitelandse sake, asook sekretaris van die Inligtingstudiegroep. Verder dien hy ook as ondervoorsitter van die permanente Kommissie van Samewerking en Ontwikkeling wat onder andere aandag skenk aan die konsolidasie van die swart tuislande. In hierdie tyd bly hy op Bothaville, waar hy ’n plaas besit en met mielies boer. Daarna word hy op 1 Augustus 1982 aangestel as Buitengewone en Gevolmagtigde Suid-Afrikaanse ambassadeur in Bophuthatswana, ’n pos wat hy tot met sy aftrede op 31 Julie 1992 beklee. Na sy aftrede gaan bly hy en sy vrou in Seepunt in Kaapstad, waar hy voltyds skryf. Op ’n Mighty Men-konferensie onder leiding van Angus Buchan word hy gemotiveer om die Woord te versprei en hierna gee hy vir geruime tyd daagliks tien Bybels aan mense wat hy in Seepunt teenkom.  Op 27 Augustus 2013 is Willem D. Kotzé in Kaapstad oorlede.

In standerd ses word een van sy opstelle deur die skoolhoof aan die klas voorgelees en dit gee hom die aansporing om aan te hou met skryf. Terwyl hy na skool by Standard Bank werk, word ’n paar van sy gedigte in Die Suidwes-Afrikaner geplaas. In 1952 wen hy met sy gedig “Geloftedag” die eerste prys by die Geloftefees wat elke jaar by Hougosgeis gehou is. In die vroeë sestigerjare skryf hy enkele kortverhale vir Die Huisgenoot en Brandwag onder die skuilnaam Werner Scheepers, waarna hy vir dertig jaar glad niks skryf nie.

Dit is eers na aftrede wat skryf vir hom ’n voltydse tydverdryf word.Sy skryfwerk verhaal grotendeels die onherbergsame wêreld van die Kalahari-woestyn, waar hy groot geword het. Hy debuteer met “Voetspore in die Kalahari”, waarin hy van sy jeugervarings in die onherbergsame Kalahari verslag doen en so ’n belangrike bydrae maak tot die kultuur-historiese optekening van ’n leefwyse wat tot die verlede behoort. Hierdie boek is in 1993 op die kortlys vir die toekenning van die ATKV-prys. Hennie Aucamp neem ’n fragment uit hierdie boek op in die versamelbundel “Wys my waar is Timboektoe”. “Kalahari-kind” en daarna “Kalaharijoernaal” bevat beide ook herinneringe uit veral sy jeug in die laat dertigerjare en veertigerjare, maar ook daarna. Hierdie sketse, stories en essays is ’n belangrike bydrae tot die kontreikuns en beskrywing van ’n soms onherbergsame streek wat min aandag in ons letterkunde geniet.

“Vlam van die vuurklip” vertel die verhaal van Hoffman Kannemeyer, wat aangespoor word deur sy oumagrootjie se woorde op haar sterfbed om die familieplaas Soetwater aan die Nossobrivier te besoek. Teen alle advies in en probleme met finansiering koop hy die plaas en vestig hom daar. In 2001 word “Vlam van die vuurklip” met die ATKV-Pluimpie bekroon.

“Jonker Afrikaner, kaptein van die Oorlogsmense”, is ’n geskiedkundige roman. Jonker Afrikaner verlaat die Kaapkolonie nadat sy oupa deur witmense van sy grond beroof is en sy seun so sleg behandel word deur ’n wit boer dat hy die boer vermoor. Hy vestig hom in die Kalahari, waar hy verlos sal wees van witmense en ’n magtige nasie kan opbou in hierdie nuwe land. Van hier af voer hy strooptogte uit om beeste buit te maak, sy vyande uit te roei en van die oorlewendes slawe te maak. In 1840 vestig hy hom op Ai-Gams naby die huidige Windhoek, waar hy ’n skool en kerk laat bou en twee Rynse sendelinge die Woord bedien. Verdere konflik volg wanneer die sendelinge sy volgehoue strooptogte afkeur. Hierdie roman skets op insiggewende wyse die voorgeskiedenis van die Afrikaner-familie en die oorsprong van Jonker Afrikaner se latere haat teenoor die witmense. Jonker is saam met sy vader, Jager, in 1818 na lord Charles Somerset om kwytskelding te kry vir sy oortredings in die verlede. Jager meld dat as die goewerneur soveel mag het, hy die grond van Klaas Afrikaner wat die koloniste van hom af weggevat het, aan die Afrikaner-familie moet teruggee. Die goewerneur verwerp egter hierdie eise en gee hom kwytskelding en ’n splinternuwe wa. Na hierdie gesprek ontwikkel Jonker Afrikaner se sterk gevoel teen die wit koloniste in die suide. Sy ideaal van nou af is om vry en onafhanklik van alle mense in sy eie land te woon, selfs al moet dit dan met geweld en wreedheid gepaardgaan.

“Kalahari toe” beskryf vir die eerste keer die geskiedenis van hoe die Nossobrivier en die gebied in die Kalahari vanaf Pretorius (later bekend as Leonardville) tot ongeveer 50 kilometer onderkant Arahoab (nou Aranos) en later tot teen die grens van Betsjoeanaland (Botswana) deur blanke boere vir bewoning oopgestel is. Hierin word die mense se armoede en ontberinge beskryf, insluitende die Swartmodder-moorde. Dit is slegs met uiterste deursettingsvermoë dat hierdie pioniers eindelik oorwin. ’n Belangrike deel van Kotzé se oeuvre bestaan uit die verhale oor die San, veral T’sats en sy seun.

“T’sats van die Kalahari” is die eerste van hierdie reeks boeke. ’n Boer vind die klein T’sats nadat hy tydens ’n stamstryd verlore geraak het en maak hom groot op die plaas in die Nossob, waar hy vir vyftien jaar lank skape oppas. T’sats verlaat dan sy grootmaakouers en veewagterlewe en begewe hom in die Kalahari om jagter te word en sy eie potjie te krap. Die boek word ’n lewensreis, waar T’sats op soek is na selfontdekking en waar hy regtig hoort. Sy veldkennis en natuurlike instinkte word tot die uiterste beproef in sy oorlewingstog. Vir ’n ruk bly hy by ’n pan met volop water en wild, maar kry dan klein voetspore van ’n mens in die sand, wat hy volg tot by ’n byna lewelose ou vrou wat deur haar groep agtergelaat is om te sterf. By haar hoor hy wie hy werklik is en sy waarsku hom teen sy verraderlike halfbroer Tla!gai en raai hom aan om die mooi jong N’tsi as vrou te vat.

“T’sats, grootste van die groot jagters” sit die verhaal voort en begin waar T’sats reeds drie dogters het, maar ’n hunkering het na ’n seun om hom op te volg. T’sats is leier van sy mense en langs die vure vertel hulle van sy bomenslike vermoëns. Hy weet waar die vroue vir wortels en knolle moet grawe en waar die jagters die wildtroppe sal kry. Manalleen maak hy twee gevaarlike leeus dood. Sy begeerte vir ’n seun laat hom egter die stam verlaat om ’n vrou te gaan soek wat vir hom ’n opvolger sal gee. Sy jaloerse halfbroer Tla!gai, wat sy oë op die leierskap van die stam het, gebruik sy afwesigheid om T’sats se vrou N’tsi en sy ongebore seun dood te maak en beheer van die stam oor te neem. Hierdie daad dwing T’sats tot weerwraak, wat hom terugneem na sy ou blyplek by oom Kolie langs die Nossobrivier om by hom ’n antwoord te kry oor wat hom te doen staan. Die verskil in waardesisteme tussen die San en die blanke, die onbegrip wat ontstaan tussen wat reg en verkeerd is en die onversoenbaarheid van die twee sisteme word mooi uitgebeeld in hierdie boek. In

“T’sats se wraak” is T’sats leier van ’n groep wilde San en is hy daarvoor verantwoordelik om hulle te verdedig en te versorg. Wanneer ’n mensvreterleeu een van sy beste jagters vang, agtervolg hy die leeu en neem wraak. Hy kom egter in konflik met die witmense se kultuur van oorheersing en die gebrekkige kommunikasie en konflik tussen hierdie bevolkingsgroepe en hulle kultuur het ’n tragiese afloop. Die wit polisie neem in T’sats se afwesigheid die oorblywende mans en T’sats se eie jong kind, Tkô!llie, in hegtenis, op aanklag dat hulle die witmense se wet oortree het deur elande te skiet. Magistraat Van Ryneveld van Gobabis het begrip vir die San se posisie en besluit om hulle nie te verhoor nie, maar eerder die Kalahari in te gaan en hulle op te lei in nakoming van die wet. T’sats neem wraak vir sy seun se inhegtenisname en maak die wit magistraat dood, maar sterf ook self in die proses aan die hand van die magistraat.

“T’sats se kind” is die vierde boek in hierdie reeks en het T’sats se seun, Tkô!llie as hoofkarakter. In opvolging van die vorige boek word Tkô!llie deur die magistraat uit die tronk gehaal en soos sy pa by ’n wit boer, Freek van Staden, geplaas om daar groot te word. Die magistraat was van plan om hom terug te neem na sy eie mense, maar word dan deur T’sats vermoor. Tkô!llie ervaar soos sy pa ook die botsing van kulture en die tragiese misverstande wat as gevolg van stereotipering daaruit vloei. T’sats verwag bedreiging van alle wit mense en skiet daarom die simpatieke magistraat; Freek van Staden verwag dat Tkô!llie vyandiggesind is en sal weghardloop van sy plaas, daarom maak hy hom met ’n riem vas. T’sats word dan wel deur die magistraat doodgeskiet en Tkô!llie loop uiteindelik wel weg van die Van Stadens, waardeur die stereotipering net verder versterk word.

In “Agter die elande aan” moet Tkô!llie wys dat hy ’n man is voordat hy die mooi Ta!mi as vrou kan kry. Dit kan hy doen deur manalleen ’n eland te soek, hom met sy gifpyl te skiet en dan te volg totdat die eland neerval en hy die bok vir Ta!mi kan wys. Daar is egter ’n groot droogte in die Kalahari en die elande trek agter groener weivelde aan en die groep San moet uitmekaar spat om sodoende aan die lewe te probeer bly. So word Tkô!llie en Ta!mi geskei.

Ook as digter maak hy ’n bydrae en sy debuut is die bundel “Stemme uit die Kalahari”, wat hy self publiseer. Soos die titel aandui, behandel die verse die stemme van die woestyn, insluitende die stemme van die vroegste bewoners, die diereryk en ook die latere mense wat hulle daar vestig. Die digbundel “Goud, wierook en mirre” publiseer hy ook self.

In Bophuthatswana ontvang hy die hoogste toekenning van die Bophuthatswana Regering, naamlik die Orde van die Luiperd, Klas A, Goud, terwyl die Bophuthatswana Weermag hom met die Marumo medalje vereer.

Boeke

• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria  Eerste uitgawe 2005
• Kotzé, Willem D. “Kalaharijoernaal” Protea Boekhuis Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 2006
• Kotzé, Willem D. “Kalahari-kind” Protea Boekhuis Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 2003
• Kotzé, Willem D. “Voetspore in die Kalahari” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1992
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe  2006

Internet

• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Kotze,_Willem_Daniel
• Gebedsklub: http://www.gebedsklub.net/index.php/chris-saayman-teks/2251-begrafnisdiens-wyle-dr-willem-d-kotze^{[dooie skakel]}
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 10. September 2013: www.litnet.co.za
• Van Deventer, Hennie LitNet: http://blogs.litnet.co.za/hvandeventer/tag/bybel-as-geskenk/
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-no93-26073/

Ongepubliseerde dokumente

• Kotzé, Willem D. “Biografiese skets” Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein

Resensies