Verdrag Van Nkomati

In die vroeë 1980's was die ANC vanaf basisse in Mosambiek in Suid-Afrika in 'n guerrillastryd teen die Suid-Afrikaanse regering gewikkel. Op hul beurt het Suid-Afrikaanse troepe die Mosambiekse versetbeweging Renamo in hul stryd teen die Mosambiekse regering gesteun. Suid-Afrika het invalle en lugaanvalle in Mosambiek uitgevoer. Daarby het Suid-Afrika wapens aan Renamo verskaf om dade van terrorisme te pleeg. Landmyne is gestel, spoorlyne is opgeblaas en oeste vernietig. Teen 1984 was die druk op die regering van Mosambiek baie groot en die land het geen noemenswaardige steun van sy bondgenote gekry om hom teen die militêre en ekonomiese aggressie te beskerm nie. Mosambiek was boonop ook nog tot 'n beduidende mate ekonomies van Suid-Afrika afhanklik.

Hierdie verdrag moes 'n einde aan die geweld, sabotasie en terrorisme in Mosambiek sowel as Suid-Afrika maak. Daar is ooreengekom dat die ANC-basisse vanwaar Suid-Afrika binnegesypel is, ontruim sal word. Dit was 'n groot terugslag vir die ANC en chaos en paniek het onder sy lede in Mosambiek uitgebreek. Suid-Afrika sou alle steun aan Renamo opskort. Beide lande het onderneem om nie toe te laat dat aanvalle op die ander land van binne hul grense uitgevoer word nie. 'n Gesamentlike veiligheidskommissie is op die been gebring en verskeie ooreenkomste is gesluit, o.a. oor die ontwikkeling van die hawe in Maputo en die verskaffing van elektrisiteit vanaf die Cahora Bassa-dam aan Suid-Afrika. In April 1985 is 'n gesamentlike operasionele sentrum by die Lebombo-grenspos gestig om uitvoering van die verdrag te vergemaklik. Algemeen is aanvaar dat dit die begin was van vreedsame naasbestaan.

Bewerings dat die verdrag meermale geskend is, is telkemale gemaak. Suid-Afrika het na die ondertekening 'n 1 000 Renamo-stryders na Mosambiek teruggestuur, maar het glo met opset kort tevore groot hoeveelhede wapens aan Renamo gelewer. Dus het die geweld net na die ondertekening nie afgeneem nie. Alhoewel Mosambiek 800 ANC-vryheidsvegters uit hul land gesit het, het Frelimo nie opgehou om die ANC te steun nie. Nou was dit slegs meer in die geheim.

Die ondertekeningsplegtigheid het plaasgevind op die oewer van die Komatirivier by die Lebombo-Ressano Garcia-grenspos naby Komatipoort. Namens Mosambiek is die dokument onderteken deur pres. Samora Machel, en namens Suid-Afrika deur die eerste minister, mnr. P.W. Botha. Hierdie geleentheid was 'n hoogtepunt in die loopbane van adv. Pik Botha, die minister van buitelandse sake, en genl. Magnus Malan, die minister van verdediging. Na die ondertekening het die Westerse lande P.W. Botha lof toegeswaai. Ten spyte van uitnodigings aan die leiers van die Suider-Afrikaanse Ontwikkelingsgemeenskap het geeneen die plegtigheid bygewoon nie. Hiermee het hulle hul afkeur aan die verdrag getoon.

• Ensiklopedie van die Wêreld. Tweede supplement. Stellenbosch: Albertyn-uitgewery, 1993. ISBN 0-949948-37-3
• Erasmus, Gerhard: The Accord of Nkomati: context and content. Braamfontein: Suid-Afrikaanse Instituut van Internasionale Aangeleenthede, 1984. ISBN 0-908371-28-4
• Papenfus, Theresa: Pik Botha and his times. Pretoria: Litera, 2011. ISBN 978-1-920188-34-4
• Pretorius, F. (red.): Geskiedenis van Suid-Afrika. Van voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 2012. ISBN 978-0-624-05466-5
• Ries, Alf en Ebbe Dommisse: Leierstryd. Die drama rondom die uittrede van pres. P.W. Botha. Kaapstad: Tafelberg, 1990. ISBN 0-624-02898-4