Totalitarisme

Totalitêre regimes behou politieke mag deur 'n allesomvattende propaganda deur middel van politiekbeheerde massamedia-uitsendings, ’n enkele party wat dikwels gekenmerk word deur persoonskultusse, beheer oor die ekonomie, regulering en beperking van spraakvryheid, massamonitering, en wydverspreide aanwending van terreur.

Die konsep totalitarisme het vir die eerste keer uitdrukking gevind in die 1920's by die Italiaanse fasciste. Die konsep het prominensie verkry in Westerse anti-kommunistiese politieke diskoers in die tydvak van die Koue oorlog, ten einde veronderstelde ooreenkomste tussen Nazi-Duitsland en ander fascistiese regimes enersyds, en die Sowjet-kommunisme andersyds uit te lig.

Totalitarisme propageer die heersende ideologie in 'n totalitêre staat as die enigste moontlike weg na 'n beter toekoms. Dit is 'n stelsel waarin die staat byna volkome beheer het oor mense se daaglikse lewens, polities, kultureel, filosofies, godsdienstig, sosiaal en ekonomies. Dit moet van outoritarisme onderskei word. Outoritêre stelsels is stelsels waarin die regering min of geen politieke vryheid toelaat nie, en daar is gewoonlik geen (regte) vrye verkiesings nie. Maar in so 'n staat is ander areas van die sosiale lewe nie so streng deur die regering gereguleer nie.

Die konsep van totalitarisme gaan terug na die Italiaanse denker Giovanni Gentile, wat 'n stato totalitario voorgestaan het, 'n staat wat op alle terreine van die sosiale lewe sou ingryp. Benito Mussolini het hierdie voorspraak van hom geneem en dit die doel van sy fascisme gemaak, maar hy sou nooit 'n werklik totalitêre staat tot stand bring nie: in die praktyk het die magsuitoefening in Fascistiese Italië berus op stryd en kompromieë tussen staat, kerk, weermag, monargie en die Fascistiese Party.

Tydens en veral na die Tweede Wêreldoorlog het "totalitarisme" 'n nuwe betekenis gekry: van toe af het dit hoofsaaklik gedien om ooreenkomste tussen Nazi-Duitsland en Stalinisme uit te wys. Die eerstes wat hierdie ooreenkoms raakgesien het, was Leon Trotsky, wat in 1937 'n "dodelike ooreenkoms" tussen die twee beskryf het (maar nog nie melding gemaak het van totalitarisme nie), en Rudolf Hilferding, wat kort voor sy dood 'n artikel daaraan gewy het (hoewel hy gepraat het van die 'totalitêre' Nazi-regime).

Hannah Arendt het die woord sy eietydse betekenis gegee in haar boek van 1951, The Origins of Totalitarianism. Die hoofteorie van totalitarisme het egter dié van Carl Joachim Friedrich en Zbigniew Brzeziński geword, wat vanaf 1953 ses kriteria van totalitêre stelsels geïdentifiseer het:

• die teenwoordigheid van een staatsideologie, waarin die hele volk moet glo;
• 'n eenpartystaat, veral as dit deur een persoon gelei word;
• 'n geheime polisie met verreikende magte;
• 'n staatsmonopolie op die kommunikasiemiddele;
• 'n monopolie van geweld in die hande van die staat;
• staatsbeheer van die ekonomie.

Friedrich en Brzezínski se teorie, wat op die hoogtepunt van die Koue Oorlog ontwikkel is, was tegelyk 'n wetenskaplike projek en 'n poging om anti-fascistiese sentiment in anti-kommunisme te omskep. Na aanleiding van Friedrich en Brzezínski het die neoliberale Friedrich August Hayek en Milton Friedman die idee verwoord dat burokratisering en toenemende regeringsmag die weg na 'n totalitêre staat is. Die Westerse welsynstate sou op hierdie pad gewees het.

Verskeie historici van die Nazi-tydperk in Duitsland en die Stalinistiese Sowjetunie het twyfel uitgespreek oor die nut van die totalitarisme wat deur Friedrich en Brzezinski beskryf is, omdat dit in beide gevalle 'n te sterk indruk sou gee van die staat as 'n effektiewe, goed-geoliede terreur masjien. Volgens Hans Mommsen blyk Nazi-Duitsland byvoorbeeld baie minder georganiseerd te wees as wat die gewone beeld sou suggereer, en die terreur het ontstaan juis weens die gebrek aan organisasie. Ian Kershaw was ook krities oor die konsep van totalitarisme en die toepassing daarvan op Nazi-Duitsland, hoewel hy nie so ver as Mommsen gaan nie. Soortgelyke ontledings is van die Sowjetunie gemaak.

Nog 'n teorie van totalitarisme gaan terug na Leonard Shapiro en is in Nederland deur Bart Tromp verdedig. In hierdie siening is burokrasie nie die wesenlike kenmerk van Hitler se Duitsland en Stalinisme nie, maar regeringloosheid: wette, reëls en instellings bly blykbaar voortbestaan, maar in werklikheid regeer 'n groot leier na willekeur. Mens moet dus nie praat van 'n totalitêre staat nie, maar van 'n totalitêre regime, gebaseer op 'n kombinasie van staat, party en leier, met vyf belangrike kenmerke:

• die leier is bo party en staat, en is teen enige andersdenkende stem (Nag van die lang messe, Groot Suiwering, Kulturele Rewolusie)
• ondermyning van die oppergesag van die reg;
• staatsbeheer van die privaatsfeer;
• permanente mobilisering van die bevolking (vir oorlog, vyfjaarplan in vier jaar, Groot Sprong Voorwaarts);
• legitimisering gebaseer op massa-ondersteuning ("'n perverse vorm van populêre soewereiniteit").

• Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, World Publ. Co., 1951; 2de uitgawe Allan & Unwin, Londen, 1968
• Hannah Arendt, Anti-semitism 1968 - (The origins of totalitarianism, vol. 1)
• Hannah Arendt, Imperialism, 1968 (The origins of totalitarianism, vol. 2)
• Hannah Arendt, Totalitarianism, Harcourt Brace, San Diego 1979 - (The origins of totalitarianism, vol. 3).
• Bart Tromp, De wetenschap der politiek: verkenningen, DSWO Press, 1993