Tonteldoos, Limpopo

Dit lê suidoos van Roossenekal en 20 km noordwes van Dullstroom, tussen die Steenkampsberge en Mapochsberg. Dit is deel van die Mapochsgronde, 'n gebied wat in 1883 deur armblankes beset is. Burgers wat aan die Mapochoorlog deurgeneem het, was geregtig om 'n perseeltjie van 8 morg te beset. Die res van die grond waarvandaan die Mapoggers verwilder is, het gemeenskaplike weiding geword.

Tonteldoos
Dorp
'n Padbord na Tonteldoos (vanuit Roossenekal)
Tonteldoos  Tonteldoos se ligging in Limpopo
Koördinate: 25°19′20″S 29°59′30″O / 25.32222°S 29.99167°O / -25.32222; 29.99167 29°59′30″O / 25.32222°S 29.99167°O / -25.32222; 29.99167
Land	Suid-Afrika
Provinsie	Limpopo
Distrik	Sekhukhune
Munisipaliteit	Elias Motsoaledi
Stigting	1883

Die landmeter, wat die gebied in omtrent 1884 uitgemeet het, se naam was G.R. von Wielligh. Sommiges sê dat die gebied so genoem word want hy het daar sy tonteldoos verloor. Hulle is verkeerd want Samuel Smit het reeds in Oktober 1883 dié naam aan sy perseeltjie gegee. Die waarskynliker weergawe is dat die naam ontleen is aan die volksnaam van 'n plaaslike plant, Haplocarpha scaposa, bekend as tontelbossie. Die blare se agterkant is fluweelagtig en, omdat dit maklik ontvlambaar is as dit droog is, is daardie deel gebruik om tonteldose mee te maak. Dis nou die tontel van tonteldoos. Dit kan vermeld word dat vuurklip ook in die omgewing gevind kan word.

Aan die oostekant van die Tonteldoosvallei vind mens die oorspronklike plase wat in die 1850's deur die Steenkamp-broers opgeëis is. Dit was Houtenbek, Klipbankspruit en Draaikraal. In 1879 het die Ier, Michael O'Grady, Houtenbek gekoop. Sy nasate boer steeds daar. Hierdie plase is geleë op die kwartsiete van die Transvaal Supergroep. Hierdie gesteentes is omtrent 2 500 miljoen jaar gelede neergelê. Die Mapochsberg aan die westekant van die vallei is deel van die Bosveldstollingskompleks, omtrent tweeduisendmiljoen jaar oud. Die twee kante kan ook onderskei word deur die veldtipes. Die oostekant is suiwer grasveld, waar dit eintlik te koud is vir woude om ooit te ontwikkel. Daar is wel 'n paar verdwaalde en verdwergde struike in beskermde valleie. Die westekant word Bankenveld genoem. Hier kom wel meer as twintig soorte bome voor, maar die veld is oorwegend grasveld.

Houtenbek

Die plaas Houtenbek is in 1847 aan Willem Steenkamp toegeken. Die plaaslike veldkornet, C.M. du Plooy, het die plaas op 15 Maart 1851 besoek met die doel om dit op te meet. Die destydse metode was om 'n middelpunt (gewoonlik die opstal) te kies en dan in verskillende rigtings vir 'n sekere tydsduur te perd te ry. Willem het die naam Houtenbek gekies omdat daar verskeie stroompies op plaas was en daar seker 'n paar boompies langs die stroompies gestaan het. Vandag nog noem die Hollanders 'n stroompie 'n beek (Engels: beck). Tydens die Eerste Mapogoorlog (1860 - 1865) het al die Steenkamps hul plase verlaat.

Michael O'Grady is gebore in County Clare, Ierland, in 1839. In die sestigerjare het hy na Suid-Afrika verhuis. Hy het Houtenbek in 1879 vir £500 gekoop. Hy moes die plaas ongesien gekoop het, want toe hy daar aankom was dit deur Mapoggers beset. Toe hy hulle vra om te loop, het hul stamhoof, Nyabêla, by die landdros in Lydenburg gaan kla. Om die situasie te ontlont het die Sekretaris van Naturellesake, Henrique Shepstone, Nyabêla in Julie 1880 besoek, maar dit het nie 'n oplossing gebied nie. Die Engelse het 'n Mapoch Commission aangestel om alles te ondersoek. Maar eers was daar die Anglo-Boereoorlog en toe die Mapochoorlog en O'Grady kon eers in Julie 1883 in vrede sy plaas bewoon en bewerk. Maar toe beset 'n spul arm blankes sy westelike grens en sommige van hulle selfs op Houtenbek self. Na 'n paar hofsake is sy grense darem teen 1891 beveilig.

In 1887 het Michael O'Grady 'n nuwe joernaal begin. Dit is steeds in die familie se besit. Hy het gewoonlik maar geskryf oor sy boerderybedrywighede. Hy kon in 1894 met trots skryf dat sy kleihuisie klaar gebou was. In daardie jare het die hoëveldse boere gewoonlik in die winter hul vee na die soetveld van die laeveld geneem. So skryf hy in 1887 dat hy 158 beeste, 1400 skape en drie perde en 513 bokke bosveld toe geneem het. Hy het ook 'n mnr. Berkshire aangestel om sy kinders te leer lees en skryf. Hy het 'n paar swartes in sy diens gehad. Sommiges het tien sjielings of ₤1 per maand verdien. Ander het 'n hele jaar gewerk vir een verskalf.

Toe die Anglo-Boereoorlog uitbreek, het sy seun Thomas Frederick by die Boerekommando aangesluit. Michael was te oud om te gaan veg. Op 20 April 1901 maak hy sy laaste inskrywing in sy dagboek: "English troops at Korff's farm Windhoek". Kort daarna was hulle op Houtenbek. Die plaashuis is afgebrand en die hele familie na die konsentrasiekamp by Balmoral geneem. Een van sy kleindogters is daar begrawe. Op 11 September 1901 skryf Roland Schikkerling: "O'Grady se plaas is nou 'n swartgebrande woesterny. Alles wat kon brand, is verwoes. Selfs die mure van die huis is vernietig. Hierdie plek, wat eens so bedrywig en gasvry was, is nou 'n verlate wildernis. Die blinkvet vee, die pragtige skape, die spogperde wat in troppe rondgestorm het, is almal weg. Die gawe en hartlike mense is weggevoer — die vrug op hulle lewensarbeid in puin gelê. Die rye peer- en appelbome staan wit van die bloeisels, en die perskebome oortrek van die pienk bloeisels maak 'n bespotting van die toneel."

 

Tonteldoos het sy eie wapen. Dit is geskilder deur wyle Francois Viljoen. Dit is geskoei op die wapen van die ou Tonteldoosskool, met forelle en Mapoglelies bygevoeg.

Die skool op Tonteldoos is gestig in 1896. Die skool was bedoel om op die perseel "De Nijl" gebou te word. Weens 'n fout met die opmeting was dit op die gemeenskaplike weiding gebou. Die gevolg was dat 'n nuwe perseel opgemeet is en dit was "De Jeugd" genoem. Na die oorlog het die Engelse 'n behoorlike klipgebou opgerig en die skool toe "Tonteldoos School" genoem. Die skoolgebou kan gesien word by 25°19'04"S 29°58'36"O (WGS84). Nadat geslagte Tonteldose daar skool gegaan het, is dit in 1955 finaal gesluit.

Blomme

 

 

 

Die Tonteldoos-vallei huisves heelwat skaars en bedreigde plantspesies, soos die aalwyn Aloe reitzii var. reitzii. 'n Ander bedreigde spesie is Eucomis montana, wat ook in die volksmond 'n pynappelblom genoem word. Daar is ten minste drie soorte varkore, insluitend die bedreigde Mapochlelie (Zantedeschia pentlandii).

Nog 'n besonderse plant wat hier aangetref word, is die velskoenblaar (Haemanthus humilis ssp. hirsitus).Hulle kruip gewoonlik in klipskeure weg. Maar Brunsvigia radulosa vertoon haar blommeprag in die oop veld. Kundiges het al meer as twintig spesies inheemse orgidieë in die vallei gevind. Name soos Eulophia ovalis en Satyrium hallackii word vermeld. Aalwynliefhebbers sal bly wees om ook Aloe pretoriensis, Aloe castanea, Aloe longibracteata, Aloe cooperi en Aloe verdoorniae op die regte tyd van die jaar te sien blom.

Bome

 

Mense wat lief is vir bome van die hoëveld (Bankenveld), sal al hul gunstelinge in Tonteldoos vind. Mens dink aan blinkblaar (Rhamnus prinoides), berghardepeer (Olinia emarginata), Acacia (nou met ʼn ander naam) ataxicantha (Vlamdoring), olienhout (Olea europaea subspesie cuspidata), hoëveldkiepersol (Cussonia paniculata) en wollerige baakhout (Greyia radlkoferi). Op die hoogste plekke, net voordat die veld oorskakel na suiwer grasveld, is ook Protea roupelliae (silwersuikerbos) te vinde. Besoekers kan gerus die Mapochsgrotte naby Roossenekal besoek om ook bome van die Gemengde Bosveld te sien.

Sekhukhuneland as sentrum van plantendemisme

Geologie, weer, hoogte en brand het bygedra dat sekere gebiede in Suid-Afrika baie endemiese plantspesies bevat. Sekhukhuneland is een sodanige sentrum van endemisme, wat meer as vyftig endemiese plantspesies bevat. Die noordekant van die Tonteldoosvallei word ingesluit by hierdie sentrum. Boomliefhebbers sal nie veel moeite ondervind om die vaalkiepersol, Cussonia transvaalensis, uit te ken nie. Die bekende kareeboom se kleinboetie, Searsia wilmsii, is ook daar. 'n Ander kruid is Tetraselago nelsonii, en dan natuurlik ook die reeds gemelde mapoglelie.

Volksname

 

Daar is 'n pragtige boompie in Tonteldoos en dit word deur plantkundiges Canthium suberosum genoem. As mens die stam se bas van naderby beskou, lyk dit nes die prop van 'n bottel ordentlike wyn. Daarom noem die volk die boompie 'n kurkbokdrol.^{:p. 620} 'n Ander struik se dorinkies is gemonteer op knoppies, met die gevolg dat hulle nes 'n speen en uier lyk. Daarom word die boompie 'n kleinperdepram genoem. Sy botaniese naam is Zanthoxylum capense. Dis onnodig om te verduidelik hoekom Hippobromus pauciflorus (basterperdepis)^{:p. 430} en Acalypha angustata var. glabra (katpisbossie)^{:p. 204} so genoem word. Vat maar net aan hul blare en ruik dan. Tonteldoos se pragtigste boom is Dombeya rotundifolia. Die boom se weelderige wit blommeprag kondig amptelik aan dat lente in Tonteldoos aangekom het. Die boom se volksnaam is drolpeer.^{:p. 234}

Perskes

Daar is 'n paar perskeplase in die omgewing. Elke perseeltjie het ook in die ou dae 'n paar perskebome gehad, veral taaipitperskes. Hierdie perskes het in die nuwejaar ryp geword en daar is gewoel om hulle dan droog te maak en te verkoop. In die najaar het daar soms 'n rokie uit elke populierbos getrek. Dan het mens geweet wie waar aan't stook was. Die goed is juis na 'n plaaslike hoofman vernoem en nou dra 'n tronk selfs sy naam.

Roland Schikkerling was tydens die Anglo-Boereoorlog (30 Januarie 1901) in die Tonteldoos-omgewing. Hy skryf: "Gedurende hierdie tyd woon baie van ons jonger manne katkisasieklasse by, terwyl baie van die oues afwesig is om te gaan brandwyn stook op nabygeleë vrugteplase".

In die dertigerjare was Oom Joe en Tant Hessie Kidson van Boomkraal die baasstokers van Tonteldoos. Een van die redes was omdat die pad na Boomkraal vrot was, veral in die reënseisoen. Daarbenewens het Oom Joe 'n paar klonkies met spieëls in diens geneem. Hulle was op strategiese plekke van Pospaal tot Boomkraal opgestel om wag te hou. Die gevolg was dat die Kidsons in vrede met hul stokery kon voortgaan. As die polisie by Pospaal indraai, het die seine met die spieëls begin. Teen die tyd wat hulle op Boomkraal aankom, was die ketel reeds weggesteek en Tant Hessie was besig om seep te kook op die vuurtjie.

In die vyftigerjare van die twintigste eeu het dominee Dednam van Laersdrift besluit om stokery in die Mapochsgronde finaal hok te slaan. Sy plan was om alle stookketels in die gebied teen 'n hoë prys te koop en dan te vernietig. Stokers het sy projek gulhartig ondersteun. Met die geld in die sak kon hulle dan 'n baie beter ketel aanskaf. Aan die einde van die twintigste eeu was daar nog net twee ordentlike stokers in Tonteldoos. Die een was Coen Swart van Ebenhaezer, Welgelukt en Zwartdam. Hy was wyd en syd bekend vir die voggies wat hy van lemoenstroop kon maak. Die ander een is Johann Dietlof Kunneke van Kristalwater. Hy kon van enige vrug 'n stooksel maak. Hy het ook, tot die Aksyngaarders eendag by sy plaas opgedaag het.

• Lys van dorpe in Suid-Afrika

• The Mapochs Gronden: An aspect of the Poor White question, Cillie, A., M.A.-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 1934.
• Ultramafic substrates and floristic patterns in Sekhukhuneland, South Africa, Siebert, S.J., M.Sc-verhandeling, Universiteit van Pretoria, 1998.
• Rocky road for rare endemics: Granite mining threatens a rich Mpumalanga environment, Joubert, H. & Dreyer, A. African Wildlife, 54 (2000), 18-19.
• Hoe Ry die Boere, R.W. Schikkerling, Afrikaanse Pers Boekhandel, Johannesburg, 1964.