Taalstryd Van Ragusa

Hierdie taalturksvy het veral vanaf die middel van die 19de tot in die middel van die 20ste eeu groot belangstelling gewek, toe die "Kroatiese Herlewing (Risorgimento)" (hrvatski narodni preporod) toenemend druk begin uitoefen het vir taalregte en identiteit - in stryd met die Italiaanse "Irredentismo" (wat Italiaans op al die Italiaanssprekende gebiede ten sterkste wou uitbrei). Daar was 'n oor en weer getwis wie nou eintlik die nasionale karakter van die Republiek Ragusa behoort te weerspieël: moet dit eksklusief Slawies (Kroaties) wees, of eksklusief Italiaans? Van die eerste navorsing was betreklik eensydig geskryf, met bronne wat opsetlik weggelaat of verdraai is indien dit nie die eie ideologie sou pas nie. Van weerskante was die uitsluitlike doel voor oë om enige spoor van hetsy die Romaanse (Latyn, Italiaans, Regusa-dialek), hetsy die Slawiese tale uit te vee. Die afgelope dekades het die vraag weereens opgeduik op die wetenskaplike en kultuurgebied, maar hierdie keer word die polemiek terugskouend op 'n neutrale en wetenskaplike manier in 'n aangename atmosfeer aangepak. Die Kroatiese taalkundiges benadruk - met betrekking tot Ragusa - die uitruilbaarheid van die uitdrukkings "Slawiese taal" en "Kroatiese taal".

Uit die bronne blyk daar 'n duidelike taalverskuiwing op straat wat in Ragusa oor die jare heen plaasvind: nog in die vyftiende eeu is dit niks snaaks om die Latynse of oorheersende Neoromaanse taal die botoon te laat voer nie, maar omstreeks 1500 is bordjies verhang toe die Slawiese tongval die Romaanse tale op straat heeltemal begin verdring, en uiteindelik die "natuurlike taal" van die plek inneem. Eers Latyn en toe later Italiaans kon hom egter vir eeue lank nog handhaaf, omdat hulle albei die tale was wat die hoëfunksies beklee, naamlik: die sosiale opgang, kultuur, wetenskap, handel en mag. Juis daarom is Italiaans (en Latyn) meer onder die mans van die heersende klasse gebesig as onder die vroue en die gewone volk.

'n Mens kan die oorheersende skryftaal van die inwoners van Ragusa soos volg kategoriseer:

Amptelike openbare regstaal: Latyn (en Italiaans)
Diplomatieke korrespondensie: Latyn (en Italiaans)
Wetenskaplike/filosofiese werke: Latyn (en Italiaans)
Digkuns en letterkundige werke: Slawies (asook Latyn en Italiaans)
Persoonlike briefwisseling: Italiaans (asook Slawies en Latyn)

Hierdie indeling kan toegeskryf word aan die geografiese ligging van Ragusa, asook die taalgebruiklikheid van die onderskeie genres wat oor die Republiek versprei het: Latyn was eeuelank die kultuurtaal van Europa, en so is Italiaans ook as "klassieke taal" geag. Bowendien was die taalkeuse, hetsy Latyn, hetsy Italiaans, hetsy Slawies, heel logies gegrond op die "eindbestemming van die produk"..

Algemene oorsig

Reeds sedert die Romeinse heerskappy kan die Adriatiese See allerweë as die naelstring beskou word wat kommunikasie, invloed en bowenal eenheid (eerder as verdeeldheid) bewerkstellig het: vanuit die Italiaanse skiereiland stroom veral die kultuurgoed en handel oorheersend vir eeue lank volgehoue na die afsetgebied ooswaarts, terwyl die politieke eenheid vergeleke hiermee maar 'n katspoegie bly. Verskeie oertekste verraai die aanwesigheid van neoromaanse taalgemeenskappe aan die kusgebied van die streek sedert die ondergang van die Wes-Romeinse Ryk, selfs nadat die gebied grotendeels sedert die 6de-7de en 8ste eeu n.C. deur die Slawiese tongval ingesypel en verdring is. Italiaans bly nietemin die hoëfunksietaal van Ragusa, soos die meeste dokumente in die historiese argief van hawestad dadelik laat blyk; buiten tradisie wat nie die bande met die Romaanse wêreld wou verbreek nie, moet die gerief daaraan toe te skrywe ook nie oor die hoof gesien word nie: Italiaans was immers die handelstaal van die hele Middellandse Seegebied. Hierdie skakel dien met verloop van tyd selfs as ereteken en statussimbool: nie alleen is die onderwysvoertale van die heersersklasse van Dalmasië en Ragusa in Latyn en Italiaans nie, maar boonop bied hierdie twee tale van geleerdheid toegang tot die Italiaanse skiereiland, met name die gesogte Universiteit van Padua. Terwyl die amptenary daagliks hul papier- en sleurwerk in Italiaans en Latyn voltooi, het die adelfamilies hul geen moeite getroos om die stamregisters voos te sif om hul fantasieryke afstamming van die Oud-Romeinse gens van weleer na te spoor en hopelik te bewaarheid nie - al was die kanse ook hoe gering. Ragusa was ook, saam met die meeste ander stede aan die Dalmatiese kus, die bloeipunt van die kunste met 'n alte swaar Italiaanse afdruk. Tientalle beroemde Italiaanse beeldhouers, skilders en boukunstenaars is opgeroep om hul werke te leen en handjie by te sit aan die oostelike Adriatiese See. Op sy beurt reis die Dalmatiese kunstenaars weer na die Italiaanse skiereiland om hul vaardighede daar op te knap.

Die gesproke taal

Die eerste getuienisse

Dit is ontsettend moeilik om voor die 13de eeu ondubbelsinnige bewyse op te spoor rakende die taalgebruik in Ragusa. Soms word die Romeinse benaming Romani (in Grieks 'Ρωμᾶνοι) in die bronne gebruik om party gemeenskappe langs die Dalmatiese kus doelbewus van ander in die gebied te onderskei. So is daar die Romei (' Ρωμαῖοι) - as 't ware die Bisantynse Grieke ('Oos-Romeine') - en die Slawe wat in die gebied tussen die 6de en 8ste eeu aangekom het. In De Administrando Imperio (geskryf tussen 948 en 952) omkring Konstantyn Porphyrogennetos die stede in die grondgebied wat deur die Romani bewoon word: Ragusa, Spalato, Traù, Zara, Arbe, Veglia en Ossero, waarby ook Cattaro toegevoeg word, soos twee eeue later eksplisiet gestel deur die Arabiese aardrykskundige Idrisi..

Willem van Tyrus

Willem van Tyrus (1130 - 1186) beskryf in sy Cronica getiteld Historia rerum in partibus transmarinis gestarum die Dalmasië ten tyde van die Eerste Kruistog so:

Latyn	Afrikaans	Frans	Italiaans
Est autem Dalmatia longe patens regio inter Hungariam et Adriaticum Mare sita, quattuor habens metropoles: Iazaram et Salonam, que alio nomine dicitur Spaletum, Antibarim et Ragusam; populo ferocissimo, rapinis et cedibus assueto inhabitata, montibus et silvis, magnis quoque fluminibus, pascuis etiam longe lateque diffusis occupata penitus, ita ut raram habeat agrorum culturam, locorum incolis in gregibus et armentis omnem vivendi habentibus fiduciam, exceptis paucis qui in oris maritimis habitant, qui, ab aliis et moribus et lingua dissimiles, Latinum habent idioma, reliquis Sclavonico sermone utentibus et habitu barbarorum.	Dalmasië is 'n uitgestrekte land tussen Hongarye en die Adriatiese See geleë, en het vier hoofstede: Zara en Salona, wat ook Spalato genoem word, Antivari en Ragusa. Die land word deur 'n woeste volk bewoon, wat roof en doodslag nou al gewoond is. Die land is oortrek met berge en woude, groot riviere en ontsaglik groot weiveld, wat maar min ruimte laat vir akkerbou; die mense is daarom maar aangewese op hul stuks vee. Met die uitsondering van die handjievol wat langs die kus woon, wie se gebruike en taal van die ander verskil, praat hulle 'n Latynse taal; die res praat Slawies en het barbaarse gebruike.	La Dalmatie est un vaste pays, situé entre la Hongrie et la mer Adriatique, et qui compte quatre métropoles, Zara, Salone, autrement dite Spolète, Antibaris et Raguse. Elle est habitée par un peuple extrêment féroce, qui vit de meurtre et de pillage. Couverte de montagnes, de forêts, de grands fleuves, et d'imenses pâturages, elle offre peu de place à l'agriculture, et les habitans tirent leur principale subsistance de leurs nombreux bestiaux; il faut en excepter cependant ceux qui habitent en petit nombre sur les bords de la mer et qui diffèrent des autres de mœurs comme de langage; ceux-ci parlent l'idiome latin; tous les autres parlent l'esclavon, et ont toutes les habitudes des peuples barbares.	La Dalmazia è un vasto paese, situato fra l'Ungheria e il mare Adriatico, e che conta quattro metropoli: Zara e Salona, che con altro nome è chiamata Spalato, Antivari e Ragusa. È abitata da un popolo ferocissimo, che vive di rapine e di omicidi. Ricoperta da montagne, foreste e grandi fiumi e di immensi pascoli, essa offre poco spazio all'agricoltura, così che gli abitanti traggono il loro principale sostentamento dal loro numeroso bestiame. Eccetto pochi che vivono nelle località marittime i quali dissimili dagli altri sia per costumi che per lingua, parlano un idioma latino, gli altri utilizzano la lingua slava e hanno dei costumi barbari.

Die bovermelde aanhaling hier van belang het betrekking op die handjievol wat langs die kus woon (paucis qui in oris maritimis habitant) wat 'n Latynse taal praat (Latinum habent idioma). Dit is waarskynlik dat Willem van Tyrus met "Latynse taal" hier 'n inheemse Romaanse taal eie aan die Dalmatiese kus bedoel: indien wel, sou dit die eerste geskiedkundige getuienis wees van Dalmaties se bestaan.

Giovanni Conversini

Tussen 1384 en 1387 dien Giovanni Conversini, afkomstig uit Ravenna, as die kanselier van die Republiek Ragusa (Johannes quondam magistri Conversini de Fregnano). In sy een skriftelike getuienis teken hy beswaar aan omdat hy hom voortdurend op 'n tolk moes verlaat:

Latyn	Afrikaans	Italiaans
Primum illud non deest incommodi, quod ego cunctis, omnes mihi sunt ydiote, per interpretem agenda omnia Id quoque tedium auget, quod ignaros latini sermonis nescio michi barbari, quorum opus habes, admoneri.	Ten eerste is daar die lastigheid dat almal vir my 'n spul leke is (wat die Latynse taal aanbetref) en ek moet met behulp van 'n tolk met elke liewe een die werk gedoen kry. Dit bring net 'n verdere beslommernis mee: omdat ek self nie die barbaarse taal magtig is nie, kan ek my nie wend tot diegene wat ek nodig het (wat bloot Latyn onkundig is) nie.	Per prima cosa non manca l'inconveniente che tutti per me sono inesperti (della lingua latina) e io con chiunque devo svolgere tutte le mansioni tramite l'interprete; e anche questo aumenta il fastidio: che non conoscendo la lingua barbara non so rivolgermi a questi dei quali ho bisogno, che ignorano il latino.

Uit bogenoemde handeling het die Kroatiese geskiedskrywers aanvanklik die aanname gemaak dat in die tyd van Conversini slegs die plaaslike Slawiese taal byna uitsluitlik gebruik is. Meer onlangs is ander veronderstellings geopper (soos dié van Diego Dotto en Bariša Krekić) dat Conversini met die uitdrukking sermonis (...) barbari (barbaarse taal) eerder na die (verwilderde) inheemse Romaanse taal van Ragusa (Dalmaties) kon verwys het..

Verwysings

This article uses material from the Wikipedia Afrikaans article Taalstryd van Ragusa, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Inhoud is onderhewig aan CC BY-SA 4.0, tensy anders vermeld. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Afrikaans (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.