Snaarinstrument

Wanneer die snare verkort word, word die trillingsfrekwensie verhoog, wat veroorsaak dat die toon verhoog. Die snare word van uiteenlopende materiale, soos derms, perdehare, katoen, sy en metaal, vervaardig.

'n Oertipe van die snaarinstrument is die musikale boog: wanneer die gespanne snaar van die boog losgelaat word, word 'n geluid deur die trillings voortgebring. Hieruit het 'n instrument ontwikkel waaraan daar 'n resonator toegevoeg is ten einde die swak klank te versterk. Die resonator was 'n kokosneut of kalbas of is uit hout vervaardig. Snaarinstrumente word in die algemeen onderverdeel in tokkelinstrumente (plukinstrumente), strykinstrumente en klaviatuurinstrumente.

Die eerste twee groepe word benoem volgens die manier waarop die snare bespeel word, en die derde volgens die meganisme waardeur die handeling na die snare oorgebring word. Met behulp van so 'n meganisme kan die snare getokkel (gepluk) of gehamer word.

Oor die algemeen kan die tokkel- of plukinstrumente verdeel word in instrumente wat tot die siter-, die harp- en, soos die strykinstrumente, die luitagtige instrumente behoort. Luitagtige instrumente het 'n nek, wat ook as snaardraer dien en waarop die snare verkort kan word. Siteragtige instrumente het 'n doosvormige klankkas. By albei die kategorieë instrumente loop die snare ewewydig met die klankkas. By harp- en lieragtige instrumente vorm die snare oor die algemeen 'n reghoek met die klankkas.

Luitinstrumente het 'n klankkas waarvan die diep gewelfde agterblad direk met die boblad verbind is. Luite is 'n gewilde instrument in die Ooste, waar instrumente soos byvoorbeeld die oed (Arabiese Iande), die siter (Indië) en die biwa (Japan) algemeen gebruik word. Die luit is gedurende die 14de eeu in Europa ingevoer, waar dit gedurende die 15de en 16de eeu tot 'n gewilde huisinstrument ontwikkel het. Dit het bestaan uit 'n peervormige boblad, waarin 'n kunstig versierde roos (Engels "rosette"), wat as klankgat moes dien, aangebring is.

Op die breë, kort nek of hals is toonriggels (wat 'n vaste indeling van 'n oktaaf kon gee en waarop die snaar verkort kon word); die nek eindig in 'n na agter gebuigde skroefkas. Die skroewe word gebruik om die snare stywer of slapper te span. 'n Bekende, klein luitagtige instrument is die mandolien, wat in die 18de eeu as die mandolina neapolitana bekend gestaan het en met behulp van 'n plektrum bespeel is. Tipies vir die mandolienmusiek is die tremolo of snelle toonherhaling.

Die kitaar het 'n bo- en 'n agterblad wat deur 'n sywand verbind word. Die gedetailleerde vorm van die kitaar kom nogal baie ooreen met die vorm van strykinstrumente. Die breë nek het riggels en die staalsnare word, soos die luit, op E-A-D-G-B-E' gestem. Die kitaar kom nie dikwels in die klassieke kamermusiek voor nie, maar is 'n gewilde instrument in die populêre musiek, tans ook in die vorm van die elektriese kitaar. Ander kitaaragtige instrumente is die banjo, die ukelele en die Russiese balalaika. Die harp het ontwikkel uit 'n boog waartussen snare van verskillende lengtes gespan is. Een punt van die boog is tot 'n resonator uitgebou. Aan die ander punt is die snare met sleutels vasgeheg.

Later is die vorm verander en is dit uit twee dele opgebou: die resonansiekas en die nek loodreg daarop (hoekharp). Ten einde die spanning op die snare te verhoog, is die driehoekige vorm deur die suil vergroot en so het die raamharp ontstaan. Die eerste chromatiese harp is deur Vincenzo Galilei (ca. 1520- 1591) gebou met snare vir elke halftoon. Die instrument was moeilik om te bespeel, en gedurende die 17de en 18de eeu is daar geëksperimenteer met harpe wat diatonies gestem is en met behulp van sewe pedale bespeel kon word.

Vir elke oktaaf was daar een pedaal wat die snare sodanig kon verkort dat dit 'n halftoon hoër geklink het. Aan die begin van die 19de eeu is die stelsel van die dubbelpedaal deur Sebastien Erard (1752- 1831) verbeter en het die moderne dubbelpedaalharp ontstaan. Die snare is diatonies op C-mol gestem. Die pedale kan in twee posisies (kepe) ingedruk word: die eerste verhoog die snaar met 'n halftoon tot C, en die tweede posisie verhoog dit weer met 'n halftoon tot C-kruis, ensovoorts. Een pedaal bedien al die C-snare van die harp, 'n tweede al die D-snare, ensovoorts. Daarom is daar sewe pedale: een vir elke trap van die diatoniese toonleer ("gewone" toonleer).

Die strykinstrumente is jonger as die tokkelinstrumente, en 'n bewys van hulle gevorderde tegniek is die feit dat die snare met 'n strykstok "bestreel" of gestryk word, en nie met die vinger gepluk word nie. 'n Strykstok bestaan uit 'n buigbare stuk hout waaroor perdesterthare gespan is. Die hare word met hars behandel om dit styf te maak en wanneer dit oor die snare gestryk word, ontstaan wrywing en trillings wat klank voortbring. (Die snaar word eintlik blitsvinnig deur die hare "gegryp" en "gelos" sodat trillings veroorsaak word.)

Die buigsaamheid van die stok, die spanning van die hare saam met die stokvoering, die plek waar die snaar aangeraak word, die hoek waaronder dit geskied en die snelheid en krag van die aanstryking is alles faktore wat die gehalte van die klank wat voortgebring word, bepaal. Dit is moeilik om die geskiedenis van die viool tussen die van al die ou musiekinstrumente deurlopend te volg. Tot die oudste musiekinstrumente behoort die crwth (ou Keltiese lier), die gusla, die tromba marina, die vedel, die rebek en die draailier.

Die vedel - familienaam vir die voorlopers van die viole - was die gewildste snaarinstrument gedurende die Laat Middeleeue. Tydens die Renaissance het 2 soorte strykinstrumente ontwikkel, naamlik viola da braccia of armviola (word op die arm onder die ken gehou) en die viola da gamba of beenviola (wat op die been of tussen die knieë gehou is). Uit die viola da braccia het die moderne viool, die altviool en die tjello ontwikkel, terwyl die kontrabas of basviool uit die viola da gamba ontwikkel het.

Die instrument wat vandag nog algemeen gamba genoem word, kom wat grootte betref, baie met die tjello ooreen. Die viool is die sopraan van die vioolfamilie. Die 4 snare is in kwinte (vyfdes) gestem: G-D'-A'-E". Die viool het veral gedurende die 16e eeu in Italië bekendheid verwerf. Bekende skole van vioolbouers het ontstaan en van die instrumente wat sommige van hulle gemaak het, word vandag nog bespeel en nageboots. Belangrike sentra was in Brescia en Cremona.

Veral Cremona het 'n paar groot name onder die vioolbouers opgelewer, onder andere Andrea Amati (ca. 1500-1580), Girolamo Amati (ca. 1561 - 1630), Nicola Amati (1596-1 684) en Antonio Stradivari (1644-1737). Die altviool is net soos die viool gebou, maar is effens groter en daarom het dit 'n ietwat laer en donkerder klank. Die 4 snare is in kwinte gestem: C-G-D'-A'. Die altviool het lank in die skadu van die viool, wat 'n helder klank gehad het, gestaan. Sedert die 18de eeu is daar op beperkte skaal ook solostukke vir die altviool gekomponeer.

Om die klank duideliker te maak, is daar ook begin om groter instrumente te bou, byvoorbeeld die viola pomposa met 5 snare, en die viola d'amore (die krul word deur 'n cupidokoppie gevorm), wat 'n mengvorm tussen die gamba en viool is en gewoonlik 7 melodiesnare het: D-F-kruis A-D'-F'-kruis-A'-D". Daarbenewens het dit eweveel of meer resonansiesnare, wat nie bestryk word nie maar saamtril by bepaalde frekwensies van die snare wat wel bestryk word.

Die tjello is die tenoor of bariton van die vioolfamilie en is een oktaaf laer as die altviool gestem. Vanweë sy grootte word hy tussen die knieë vasgehou. Vroeër is die tjello soos die gamba bespeel. David Popper (1843- 1913) het die instrument egter voorsien van 'n punt waarmee dit op die vloer kon rus. Dit het ook 'n groot invloed op die resonansie gehad. Sedert die 18de eeu het die tjello, wat voorheen slegs gebruik is om die basso continua-party in die orkes te versterk, 'n selfstandige plek in die orkes gekry en word daar in toenemende mate solomusiek voor geskryf.

Die kontrabas is die enigste lid van die vioolfamilie wat die tipiese vorm van die viola da gamba het. Net soos die tjello rus die kontrabas ook op 'n punt. Die 16de-eeuse kontrabas was 'n sessnarige instrument, gestem op E-A-D-G-C-F. Die huidige viersnarige kontrabas is op E-A-D-G gestem. Die kontrabas in die simfonie-orkes is vyfsnarig (C-E-A-D-G). Daarnaas bestaan ook 'n driesnarige kontrabas wat in Engeland in kwarte (vierdes) gestem word (A-D-G) en in Italië in kwinte (vyfdes) gestem word (G-D-A).

By die klaviatuurinstrumente (ook klawerbord- of toetsbordinstrumente) word die snaar met behulp van 'n meganisme wat deur die klaviatuur (toetsbord) in werking gestel word, aangeslaan of gehamer. Die oudste bekende klaviatuurinstrument is die klavichord, wat op sy beurt uit die monochord, 'n snaarinstrument wat in die Griekse Oudheid en in die Middeleeue gebruik is, ontwikkel het. Die omvang van die oudste klavichords was van G-E".

Vanweë sy sagte klank was dit 'n gewilde huisinstrument. 'n Klaviereffek is verkry wanneer die deksel van die doosvormige instrument toegemaak is. Vanweë sy beperkte toonreeks het die instrument se gewildheid gedurende de 18e eeu afgeneem en plek gemaak vir die klavesimbel en die klavier. Die klavesimbel, ook cembalo genoem, is verwant aan die psalterium, die eerste instrument waarop 'n toetswerking toegepas is. Die snare word gepluk (getokkel).

Agter op die toets (klawer) is 'n houtblokkie waarin 'n pennetjie bevestig is, wat dan die snaar pluk wanneer die toets (klawer) ingedruk word. Na die aanslag word die pennetjie na agter gedruk en gevolglik sal dit nie weer die snaar aanraak wanneer die toets gelos word nie. Van die bekendste klavesimbelbouers was Johann Heinrich Silbermann (1727- 1799) en die familie Ruckers uit Antwerpen (16de en 17de eeu). In die 18de eeu is die klavesimbel tot concertino-instrument verhef, maar moes spoedig wyk voor die klavier.

Moderne klavesimbels word meestal volgens die ou modelle gebou. Sommige word van 'n paar pedale voorsien wat die verskillende registers bedien. Die klavier, wat van die klavesimbel en sy soortgenote daarin verskil dat die snare geslaan in plaas van gepluk word, het gedurende die 18de eeu op die voorgrond getree en het sy gewildheid sedert die 19de eeu te danke aan verbeterde boutegnieke, wat groter dinamiese omvang daaraan verleen het. Die klankeffek is verkry deur die hamers met vilt te bedek.

Die instrument is aanvanklik dikwels die Hammerklavier genoem. Van die eerste belangrike komponiste wat spesiaal daarvoor gekomponeer het, was Beethoven, byvoorbeeld sy Klaviersonate in B-mol-majeur, op. 106, wat dan ook as die Hammerklaviersonate bekend staan. Die ontwikkeling van die klavier het langs twee wee geskied, naamlik die Engelse en die Weense weg. Maar lank voordat dit die volmaaktheid bereik het wat vandag by Pleyel, Bechstein, Bluthner en Steinway aangetref word, het dit eers 'n lang ontwikkelingspad gevolg.

Die Engelse meganisme wat deur die firma Broadwood ontwikkel is, lê aan die moderne meganisme ten grondslag. Dit het 'n swaarder aanslag as die Weense meganisme en beskik dus ook oor meer dinamiese moontlikhede. Die belangrikste ontwikkeling in hierdie fase was die échappement, oftewel die uitskakelaarmeganisme, wat beteken dat die hamer onmiddellik na die aanslag (slag) op. of teen, die snaar terugval. Sébastien Érard (1752- 1831) het in 1821 'n dubbeluitskakelaar ontwerp, waardeur die moontlikheid van snelle toonherhaling aansienlik vergroot is. In 1825 het Alpheus Babcock 'n metaalraam gebou wat uit een stuk bestaan het, en hy het die snare oorkruis gespan (kruissnarige klavier), wat baie ruimte bespaar het.

In die 20ste eeu bestaan die klavier nog in 2 vorme. naamlik die vleuelklavier, wat in verskillende groottes, byvoorbeeld die dwergvleuel van ongeveer ½ m tot die konsertvleuel van 3 m, verkrygbaar is, en die regopklavier. Die eerste regopklavier het as die girafklavier bekend gestaan (18de eeu) en het 'n vleuelvormige klankkas gehad. In die 19de eeu is groter klaviere met reghoekige klankkaste bemark, wat deur die gebruik van kruissnaarstelsel aansienlik verklein kon word.

Die moderne klaviere het deurgaans 2 en soms 3 pedale: Die regterpedaal dien om die toon aan te hou (dit voorkom dat die dempers na die aanslag weer op die snare terugval) en die linkerpedaal demp die toon (by vleuelklaviere word dan slegs 1 of 2 van die onderskeidelik 3 of 4 snare aangeslaan en by regopklaviere bring die linkerpedaal die hamers nader aan die snare, sodat die snaar met geringer momentum getref word). Die derde pedaal hou die dempers van die tone wat aangeslaan is, teen die snaar vas. Die omvang van die regopklavier is meestal van A tot A"", en by die vleuel van A tot C"".

• Kitaar
• Klavier
• Viool

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409672, volume 26, bl. 5 - 13