Skeurbuik: Siekte wat ontstaan weens 'n langdurige inname van voedsel wat geen of te weinig vitamien C bevat nie

Hierdie gebreksiekte het veral voorgekom onder matrose op die seilskepe op die roetes tussen Europa, Afrika en Asië.

Skeurbuik
Klassifikasie en eksterne bronne
Tandvleis wat bloei as gevolge van skeurbuik.
ICD-10	E54
ICD-9	267
OMIM	240400
DiseasesDB	13930
MedlinePlus	000355
eMedicine	med/2086derm/521 ped/2073 radio/628
MeSH	D012614
Mediese waarskuwing

Die aanvanklike tekens van skeurbuik is 'n algemene moegheid en kortasem. Daarna kom swelling in die tandvleis voor, dit raak sponsagtig en begin ontsteek en bloei, die tande val uit en dit kan lei tot probleme met die spysvertering. Ook kom pyne in die gewrigte en spiere dikwels voor, met stywe ledemate tot gevolg. 'n Droë en skurwe vel en 'n droë mond en oë is algemene kenmerke. Lyers kneus hul vel maklik en bloei dus gou. Pynlike sere ontstaan en die wonde herstel stadig. Omdat die bloedvaatjies meegee, is daar nie net onderhuidse bloeding nie, maar ook diep in die weefsel. Dit gee blou vlekke op die arms en bene. Daarby kom nog emosionele veranderinge. Latere verswakking van die hart kan dan tot die dood lei. In die Westerse samelewing het die siekte nou feitlik verdwyn, maar tussen die jare 1500 en 1800 het 'n twee miljoen matrose aan skeurbuik gesterf. Hoe langer die seereis geduur het, hoe groter was die sterftesyfer.

Skeurbuik kan voorkom word deur 'n normale dieet te volg van alledaagse voedselsoorte wat ryk is aan vit. C. Goeie voorbeelde hiervan is sitrusvrugte, koejawels, kool, aartappels en vleis (veral orgaanvleis). Dat sitrusvrugte 'n geneesmiddel vir die siekte is, is sedert die jare voor Christus reeds bekend, maar gereeld het hierdie kennis bloot verlore geraak. Waarskynlik is dit te wyte aan die feit dat vrugte en groente nie daardie jare vars gehou kon word nie. Ook het swak kommunikasie tussen die reisigers verhoed dat die kennis versprei het. Destydse kenners van die mediese wetenskap was ook nie oortuig daarvan en eensgesind daaroor dat sitrusvrugte as geneesmiddel die gebrek sou teenwerk.

Skeurbuik was reeds in die tweede eeu v.C. aan die Egiptenare bekend. Die Griekse dokter Hippokrates (460-370 v.C.) en die Romein Plinius die ouere (23-72 n.C.) het die siekte reeds beskryf. In die 13de eeu het die Kruisvaarders gereeld aan skeurbuik gelei.

Skeurbuik was op die handelsreise wat na die Middeleeue onderneem is een van die vernaamste doodsoorsake aan boord van die seilskepe. Net na 1500 was Pedro Alvares Cabral met sy vloot op pad na Indië. By Malindi word aan Cabral en sy bemanning vars vleis en lemoene verskaf en besef Cabral die geneeskrag van daardie voedsel. In 1520 verloor Ferdinand Magellaan 208 van die 230 man in sy vloot. Kort daarna sien Jacques Cartier in Kanada dat die inheemse bevolking 'n tee getrek van dennenaalde drink teen skeurbuik. John Woodall, die Britse geneesheer-generaal van die Britse Oos-Indiese Kompanjie, het in 1614 aanbeveel dat vars voedsel en veral lemoene geёet word. Waarom dit gehelp het teen skeurbuik het hy egter nie geweet nie. Die dokters van die tyd het skeurbuik as 'n spysverteringsprobleem beskou.

In hierdie eeu het meer Britse matrose aan skeurbuik gesterf as Britse soldate op die slagveld. Tydens die Sewejarige Oorlog sterf in die Britse Vloot 134,000 van die 185,000 matrose en die meeste hiervan aan skeurbuik. James Lind, 'n Britse vlootdokter, was van mening dat skeurbuik op skepe veroorsaak is deur die harde werk, slegte drinkwater, vogtige atmosfeer en die baie soutvleis wat op die skepe geёet is. Ook het hy besef dat die eet van sitrusvrugte 'n oplossing vir die probleem is. Matrose en vlootdokters het al meer oortuig geraak dat lemoensap skeurbuik kan voorkom en genees. Maar geneeshere in bevel maak dit af as praatjies deur onkundiges. Hulle het beweer dis 'n ontbinding van die ingewande as gevolg van verkeerde spysvertering weens die harde lewe op see, die kos op die skepe, die gebrek aan vars lug in die liggaamsweefsels, te min oefening op die skepe en die vogtige en koue weer. Stadig maar seker raak het al hoe meer mense oortuig geraak dat suurlemoensap die kuur is. James Cook het op sy HMS Endeavour niemand verloor nie, want die etes het o.a. bestaan uit vars groente, bier en suurkool.

Vitamiene C was nog nie bekend nie. Algemeen is aanvaar dat hoe suurder die kos en lemoene, hoe beter. Alhoewel vars sap van sitrusvrugte die siekte voorkom en genees het, het lemmetjiesap wat te lank aan lig en lug blootgestel was, die genesende krag nie meer besit nie. Teen die einde van hierdie eeu is begin om gepasteuriseerde melk te bemark. In die pasteurisasieproses is egter nie slegs baktrieё vernietig nie, maar ook vit. C. Dit het gelei tot gevalle van skeurbuik onder kinders.

Tot vroeg in die 20ste eeu is aanvaar dat skeurbuik slegs by mense voorkom. Toe het die Noorse wetenskaplikes Axel Holst en Theodor Frølich agtergekom dat marmotjies en tornyne ook daarvoor vatbaar is. Die meeste diere maak self vitamien C en kry dus nie skeurbuik nie. Mense, ape, marmotjies, die meeste vlermuise en sekere spesies voëls en visse besit nie die ensiem om self vitamien C te produseer nie en moet dus vitamien C deur hul voedsel inneem. Hierdie navorsing het 'n groot bydrae tot die latere ontdekking van vitamien C gelewer. Tydens die Eerste- en Tweede Wêreldoorlog het beduidende getalle siekes aan skeurbuik in die Duitse konsentrasiekampe en die USSR se Goelag voorgekom.

Skeurbuik was die grootste oorsaak van dood op Bartolomeus Dias se reis om die Kaap. Vasco da Gama het op sy tog 116 van sy bemanning van 170 verloor. Die doodsoorsaak was meesal skeurbuik omdat die dieet slegs bestaan het uit soutvleis en beskuit, alhoewel Da Gama geweet het dat lemoensap die siekte kan voorkom. Skeurbuik was tot laat in die 18de eeu die vernaamste doodsoorsaak op die VOC se skepe. In die 200 jaar van die VOC se bestaan het die firma 6000 skepe en 1½ miljoen werknemers gehad waarvan 700 000 aan diens die lewe gelaat het, meesal op seereise en meesal aan skeurbuik. Van 1770 tot 1774 het 2362 man gesterf op 17 VOC-skepe op die roete om die Kaap. As skeepsreise korter as drie maande geduur het, was die sterftesyfer opvallend laer. Die vernaamste rede vir die stigting van 'n verversingspos aan die Kaap was dan ook hierdie hoë sterftesyfer. Diegene wat Tafelbaai siek bereik het, het na 1652 'n goeie kans gehad om hul gesondheid te herwin. Die vars water en voedsel en die versorging in die hospitaal het wondere verrig. Jan Van Riebeeck het lemoene uit St. Helena ingevoer en pluk in 1661 die eerste vrugte in die Kompanjiestuin. Toe suurkool 'n verpligte deel van die matrose se dieet geword het, het die probleem met skeurbuik dadelik begin afneem. 'n Bevel in 1760 van die VOC se kantoor in Batavia het gelui dat van daardie jaar af die vloot op pad na Java aan die Kaap voorsien moet word van o.a. 5700 kg suurkool, 1120 kg rosyne en 'n 7500 kg sitrusvrugte.

Verskeie skeepsrampe aan die Kaapse kus kan direk aan skeurbuik toe geskryf word. Die Bantam het in 1693 gestrand nadat 221 man op see gesterf het. In November van dieselfde jaar laat die enigste 12 bemanningslede wat nie siek is van die oorspronklike 194 die Gouden Buis strand 20 km van St. Helenabaai. In 1695 kom die Schoondijk in die Kaap aan met 120 siekes aan boord, en nadat daar reeds 134 man op see begrawe is. 'n Vloot van 11 skepe het in November van daardie jaar in Tafelbaai vasgemeer met 687 man aan boord wat so swak was dat hulle nie meer kon loop nie. Net mooi die volgende maand kom die Pampus in die Kaap aan met slegs 16 gesondes en 83 siekes. Op see het 60 man gesterf. Noord van die Olifantsrivier strand in 1723 die Meteren omdat die siek bemanning nie meer die skip kon hanteer nie. Nadat 125 van die 297 man aan boord van die Reigersdaal op see gesterf het, strand die skip in 1747 by Dasseneiland in 'n suidoosterstorm. Die Deense skip Elephant het in 1750 by Gouritsmond en die Franse skip L’Uranie in 1820 by die Seekoeirivier by St. Francisbaai gestrand.

Die herkoms van die woord skeurbuik staan nie heeltemal vas nie. Waarskynlik het die woord deur volksetimologie ontwikkel uit die Latynse woord scorbutus. In ou Nederlands is soms die naam scheurerbek, dus skeure in die mond, gebruik. Later het dit scheurbuik, skeure in die maag, geword. Die ou seevaarders het aanvanklik die woord skorbuut gebruik, wat glo later tot skurfte en skeurbuik verdraai is. In die mediese wetenskap word die benaming scorbutus gebruik. Die wetenskaplike naam vir vitamien C is askorbiensuur, afgelei van a (nie) en scorbus (skeurbuik). In die uitsonderlike gevalle waar skeurbuik by kinders teengekom word, staan dit tans bekend as die Möller-Barlow-sindroom. Die spotnaam limey vir resente Engelse immigrante kom uit die tyd toe die Engelse matrose lemmetjiesap gedrink het om skeurbuik te voorkom. So kom die bynaam Krauts vir Duitsers weer daarvan dat hulle geglo het die eet van suurkool (in Duits Sauerkraut) die siekte keer.

• de Wet, Con en Leon Hattingh en Jan Visagie: Die VOC aan die Kaap, 1652–1795. Pretoria: Protea Boekhuis, 2016. ISBN 978-1-4853-0019-9
• Turner, Malcolm: Shipwrecks and salvage in South Africa – 1505 to the present. Kaapstad: Struik, 1988. ISBN 0-86977-387-9