Joernalis Schalk Pienaar: Suid-Afrikaanse politieke waarnemer, joernalis en koerantredakteur

 

 

Schalk Pienaar is op die Karoodorpie Merweville gebore waar sy pa, ds. S.W. Pienaar, die plaaslike NG gemeente se eerste predikant was. Sy ma was Sarie Roos, suster van die rugbylegende Paul Roos van Stellenbosch. Ds. Pienaar het in November 1918 ’n slagoffer geword van die Griepepidemie, waarna mev. Pienaar met haar drie seuns en aangenome dogter, Elsje, na Stellenbosch verhuis en op haar broer Tielman Roos se plaas gaan woon het en naderhand dorp toe getrek het. Pienaar se moeder was ’n besonderse vrou en in sy kinderjare ’n vormende krag in sy lewe. Die broers het eers aan 'n plaasskool skoolgegaan en toe aan die Stellenbosse Hoër Jongenskool, waarvan hul beroemde oom Paul Roos (Springbokrugbykaptein in 1906 en later LV vir Stellenbosch, destyds die rektor was en wat ook 'n bepaalde vormende invloed op Pienaar gehad het. Die skool is later die Paul Roos Gimnasium genoem na sy oom, die rektor van 1910 tot sy aftrede in 1940.

Soos sy oudste broer, Johannes, voor hom, het Pienaar vanweë sy uitsonderlike akademiese prestasies en talent die skool se Rhodes-beurs verwerf nadat hy in 1932 gematrikuleer het. In 1935 het hy die graad B.A. aan die Universiteit van Stellenbosch behaal met geskiedenis en tale as hoofvakke. Hy het akademies, in rugby as agsteman van die eerste span en as leier in die studentegemeenskap hoog presteer, maar aan die Universiteit van Oxford het hy weens ontevredenheid met sy kursus sy studie binne die eerste jaar gestaak. Daar is volgens 'n reëling van die Rhodes-sekretariaat van hom verwag dat hy eerstejaarswerk moet doen en hy het dit as tydverspilling beskou.

As lid van Die Burger se redaksie van Mei 1937 af het hy vinnig opgang gemaak en in 1938 deurlopend en onderhoudend verslag gedoen van die maande lange simboliese Ossewatrek. Sy verslae het veral die gees van daardie groot gebeurtenis weergegee. Hy het sy land en mense goed leer ken, en juis op die lang trek het die behoefte by hom ontstaan om meer van die geskiedenis te wete te kom; gevolglik is hy in 1940 met onbetaalde verlof terug Stellenbosch toe om 'n driejarige kursus in geskiedenis in een jaar te voltooi. Die volgende jaar het hy parlementêre verslaggewer van Die Burger geword. Hy is in 1946 as redakteur van Oosterlig in Port Elizabeth aangestel, maar is ná minder as 'n jaar terugverplaas na Kaapstad as assistentredakteur van Die Burger, wat hy tot 1965 gebly het. In hierdie tyd het sy daaglikse parlementêre indrukke ál meer aandag getrek, volgens Piet Cillié jare lange redakteur van Die Burger, "nie alleen deur sy politieke insig nie, maar ook vanweë 'n kenmerkende en pakkende skryfstyl, lenig en gestroop van alle oorbodigheid". Die betrekking van assistentredakteur het die invloed van Pienaar se idees op die samelewing versterk.

In 1949 het Pienaar ’n uitgebreide reis deur Afrika onderneem en is hy geïnspireer deur die ontluikende Afrika- nasionalistiese sentimente wat hy op die hele vasteland waargeneem het. Dié ervaring het ’n diepgaande en lewensveranderende uitwerking op hom gehad en sou ’n invloed hê op al die werk wat hy die res van sy lewe gelewer het.

 

 

Pienaar se grootste uitdaging het gekom toe hy aangestel word as redakteur van 'n nuwe Afrikaanse Sondagblad, Die Beeld, wat die Nasionale Pers in 1965 in Johannesburg gestig het. Dit het die hewigste sirkulasiestryd (teen die mededingende Dagbreek) afgegee wat die Afrikaanse perswese tot in daardie stadium belewe het. Volgens Cillié was "Pienaar se rol as besielende en geliefde spanleier en voorste politieke kommentator – gevat, krities en vreesloos – deurslaggewend". Binne vyf jaar het Die Beeld 'n berekende miljoen lesers gehad en 'n gewigtige faktor geword in die woelinge van die laat sestigerjare in Nasionale Afrikanergeledere. Cillié skryf: "Die blad se volgehoue pleitredes vir hervorming in die Suid-Afrikaanse verhoudingspolitiek, sy onblusbare veggees en sy openhartige en, vir daardie tyd, soms skokkende beriggewing en standpunte, het ondersteuners geïnspireer, owerhede gekwel en teenstanders met weersin vervul."

Tog het Pienaar nie net politieke impak gehad nie. Die inkleding van Die Beeld, met sy letterkundige bladsye waarin die nuwe garde van Sestigers bekendgestel en aangeprys is, sy kunskritiek, sport- en ander rubrieke het 'n verrykende invloed op die Afrikaanse joernalistiek gehad. Cillié skryf die blad het ook vensters geopen waardeur nie-Afrikaners 'n nuwe beeld van die Afrikaner gekry het. Die koerant het 'n aansienlike Engelssprekende en bruin leserspubliek verwerf, wat nie die geval met Dagbreek was nie.

Die politieke en sosiale spanninge rondom Pienaar het daartoe bygedra dat sy gesondheid aangetas is. Hy het in 1970 die redakteurskap neergelê kort voor die twee moedermaatskappye, die Nasionale Pers en die Afrikaanse Pers, hul twee Sondagblaaie, Die Beeld en Dagbreek, geamalgameer het in Rapport. Teen daardie tyd het hul mededinging albei se sirkulasie verhoog tot vier keer meer as die hoogste syfer wat 'n Afrikaanse Sondagblad bereik het voor Die Beeld se koms, want in die eerste helfte van 1965 was Dagbreek se sirkulasie 164 087, maar teen die eerste helfte van 1969 het Dagbreek en Die Beeld saam 724 457 verkoop. Die samesmelting van die twee koerante was, volgens Cillié, vir Pienaar ’n bitter teleurstelling in 'n stryd wat hy geglo het sy blad kon wen. Die Beeld het trouens teen die einde van die stryd skaars 10 000 minder eksemplare verkoop as Dagbreek. Hy is terug na Die Burger, maar het voortgegaan met sy politieke rubriek in Rapport.

Teen 1974 het sy gesondheid so verbeter dat hy 'n nog gedugter opdrag gekry het: die hoofredakteurskap van Beeld, 'n nuwe dagblad in Transvaal naas die sewe reeds bestaandes, maar wat veral as teenvoeter vir Perskor se Die Transvaler opgerig is. Dit het ’n ewe hewige stryd ontketen wat albei persgroepe dermiljoene rande gekos het. Pienaar moes egter ná net drie maande in Januarie 1975 vanweë swak gesondheid as redakteur uittree. Hy het in sy vakansiehuis op Franskraal gaan woon, maar was in 1977 ondanks afnemende gesondheid vir oulaas terug by Die Burger om die koerant se boekebladsy te behartig tot sy dood toe.

Pienaar het ’n reputasie gekry as verslaggewer wat humor versigtig gebruik het om hulle nie net te vermaak nie, maar veral ook sy lesers in te lig. Dit was veral deur sy aggressiewe en gewaagde bevraagtekening van die status quo dat Die Beeld teen die einde van sy bestaan amper Dagbreek se sirkulasie ingehaal het in ’n stadium dat die twee koerante se gesamentlike sirkulasie sowat 750 000 was. Pienaar het dit gewaag om die apartheidsregering se beleid uit te daag en die Nasionale Party so ver te kry om aandag te skenk aan die mees omstrede vraagstukke waardeur Suid-Afrika in die gesig gestaar is. Die Beeld het destyds ’n wyer verskeidenheid politieke menings gepubliseer as wat enige Nasionaal-gesinde koerant tot in daardie stadium gewaag het. Pienaar se menings is beskou as moedig gegewe die regering se hardhandige hantering van enige kritiek.

Die presidensie skryf op sy webtuiste oor Schalk Pienaar, aan wie die Orde van Ikhamanga in silwer postuum toegeken is: "Pienaar’s reputation for being an enlightening writer was entrenched in the Afrikaans media. Editing an influential newspaper such as Die Beeld was not only a rare achievement, but was also a position that came with serious challenges and manifold pressures ... Schalk Pienaar’s legacy is his ability to make other Afrikaners question the morality of apartheid and to enable them not only to ponder the possibility of change, but accept it as a real prospect. Through his daring questioning of the status quo, Pienaar led a generation of Afrikaner journalists who were more open and prepared for the transition that took place later on. The transition came to show that Pienaar was a journalist with foresight."

Pienaar het ongelukkig nie lank genoeg gelewe om die veranderinge in Suid-Afrika te ervaar wat hy voorspel het nie. Ná 'n lang stryd teen kanker het dié siekte sy lewe in 1978 geëis.

Cillié skryf: " 'n Eie styl en individualiteit het deurgaans Pienaar se joernalistieke bydrae gekenmerk. Een van sy uitsprake wat blywend die volksverbeelding aangegryp het, was oor Suid-Afrika se inval in Angola (1975-76) wat hy 'n ligte 'mistykie' genoem het. Sy politieke kommentaar was vol van hierdie soort uitsprake en boerse beelde — dikwels gekoppel aan terme van die see, strandlewe en drankies. Daar was in sy bedrieglike alledaagsheid 'n besondere vermenging van elemente wat met verstommende oordeel en insig gehanteer is, of dit nou oor 'n reusebeeld in die Krugerwildtuin of oor jakkalsjag in die Vrystaat gegaan het. Meer nog – hy het drie dinge besef: eerstens, dat die opposisie bloot geïgnoreer moet word; tweedens, dat die geja-broer vir 'n magtige regerende party die fut uit alle joernalistiek neem nie; en derdens, dat die feit dat die grootste gedeelte van die bevolking nie in die politieke besluitnemingsproses betrek was nie, nasionale selfondersoek noodsaak. Dit was 'n groot aksentverskuiwing in die Afrikanerjoernalistiek wat Afrikanerdenke beslis beïnvloed het.

'n Keur uit sy politieke kommentaar is in sy leeftyd in boekvorm (deur Ton Vosloo) gepubliseer en 'n bundel van openhartige eie herinneringe, Getuie van groot tye, met 'n huldebetuiging deur die digter D.J. Opperman, het in 1979 ná sy dood verskyn.

Pienaar was in 1973 die vierde ontvanger van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se Markus Viljoenmedalje vir diens aan die Afrikaanse joernalistiek. Hy is in 1975 met die Thomas Pringle-medalje van die oorwegend Engelssprekende Suid-Afrikaanse Joernalistevereniging bekroon vir "sy toewyding aan die beginsel van persvryheid en sy gesteldheid op die verbetering van joernalistieke standaarde ... Hy het geweier om hom te eniger tyd in sy loopbaan te laat intimideer." Die Kaaplandse Nasionale Party het hom vereer met hul DF Malan-penning. By sy heengaan het Die Burger en Beeld onder meer gesê dat onder sy redakteurskap Die Beeld veral Transvaal soos " 'n fris nuwe wind" getref het en 'n potensiaal van Afrikaanse koerantlesers daar blootgelê het wat alle vroeëre projeksies omvergewerp het.

Uit Pienaar se huwelik met Antoinette Webb is vyf kinders gebore, van wie albei dogters die joernalistiek as loopbaan gekies het.

• Gideon Roos, sy neef
• Paul Roos, sy oom

• Cillié, P.J. in Beyers, C.J. 1987. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel V. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.

• Kernbiografie van Schalk Pienaar op mediamense.co.za Geargiveer 5 Maart 2016 op Wayback Machine.