Savanne

Grasse is gewoonlik die dominante plantgroep.

Die reënval is betreklik laag en die meeste val in een of twee bepaalde reënseisoene, met een of twee droë seisoene tussenin. Die delikate balans tussen gras en bome word hoofsaaklik deur klimaatsfaktore bepaal, maar brand en oorbeweiding het ook 'n invloed daarop. Savanne is 'n tropiese en subtropiese plantegroeitipe (biotoop) wat veral in Afrika baie goed ontwikkel is, maar ook in Suid-Amerika, Australië en Indië aangetref word.

Die dominante plantgroep is gras, maar benewens die kruidstratum van grasse is 'n struikstratum en 'n boomstratum ook kenmerkend van savannas. Soms word suiwer grasveld ook as 'n soort savanne beskou. 'n Groot deel van Afrika noord en veral suid van die ewenaar bestaan uit savanne wat wissel van byna suiwer grasveld tot 'n betreklik digte bosveld.

In Suid-Afrika word die woord bosveld dikwels as 'n sinoniem vir savanne, maar meer bepaald vir die Transvaalse savanne, gebruik. Ook in Suid-Amerika word heelwat savanne aangetref en daar word 'n onderskeid getref tussen die sogenaamde Llanos in die noorde, meestal op moerasagtige grond, en die campo's in die suide. Die ander twee gebiede waar savanne aangetref word, is Australië en Indië, maar in veral Indië het baie van die savanne deur die toedoen van die mens ontstaan.

'n Besondere kenmerk van savannas is die voorkoms van een of twee droë seisoene. In Suider-Afrika en Afrika noord van die ewenaar en ook in die meeste ander savannes is daar een reënseisoen, wat van 3 tot 8 maande kan duur, afgewissel deur 'n droë seisoen. Die tropiese savannes van Afrika ondervind egter twee reënseisoene, met tussenin 'n kort droë seisoen in die somer en 'n langer, droë seisoen in die winter.

Die reën val meestal in die somer (in die tropiese savannes in die lente en herfs) en die droë winters word gekenmerk deur matige temperature. Die reënval in savannes wissel van ongeveer 400 tot 1 500 mm per jaar, maar sommige plantegroeitipes in streke met 'n reënval van selfs net 250 mm per jaar en tot selfs 2 000 mm per jaar word soms ook nog as savannes beskou. Die oostelike deel van die Kalahari kan byvoorbeeld op grond van sy plantkundige eienskappe as savanne beskou word, hoewel dit op grond van die lae reënval soms as 'n halfwoestyn beskou word.

Op grond van onder meer die jaarlikse reënval kan savannes in vogtige en droë savannes onderverdeel word. Die droë savannas is oor die algemeen vrugbaarder en het baie meer doringbome soos Acacia-spesies, terwyl baie van die voedingstowwe by die vogtige savannes uit die grond geloog is en die plantegroei baie minder doringbome bevat. Heelwat meningsverskil bestaan nog oor die oorsake en beherende faktore van savannes.

Dit is duidelik dat daar tussen veral die grasstratum en die boomstratum ʼn delikate ewewig bestaan wat maklik versteur kan word. Die belangrikste beherende faktor is waarskynlik die hoeveelheid en variasie in die grondvog, wat hoofsaaklik deur die klimaat bepaal word, maar waarop topografiese verskille ook 'n groot invloed het. Oor veral die invloed van brande en koue (ryp) is daar nog heelwat meningsverskil. Volgens sommige ekoloë sal die afwesigheid van brande daartoe lei dat savanne uiteindelik oorgaan in woud, terwyl ander meen dat brande feitlik geen invloed op die samestelling van savannas het nie.

Sommige ekoloë beskou ryp as die oorsaak vir die afwesigheid van bome op grasvlaktes, terwyl ander ekoloë ryp heeltemal uitskakel en slegs grondvog as die beherende faktor beskou. Die interaksie van al bogenoemde faktore en nog ander faktore soos oormatige beweiding van gras deur veë en wild en die verwoesting van bome deur hoofsaaklik olifante (biotiese faktore) bemoeilik die bestudering van die dinamika van ekosisteme in savannes.

'n Uitgebreide navorsingsprogram oor hierdie dinamika is reeds geruime tyd op Nylsvley, 'n natuurreservaat in Limpopo, onder leiding van die WNNR aan die gang, en die resultate hiervan, saam met die van talle ander navorsingsprojekte wat wêreldwyd onderneem word, behoort geleidelik meer lig te werp op hoë savanne-ekosisteme bestuur behoort te word. Veral vir die landbou, maar ook vir natuurbewaring, is hierdie navorsing van groot belang.

Brande was nog altyd ʼn belangrike verskynsel in savannes en is meestal deur weerlig veroorsaak. Sedert die koms van die mens het die frekwensie daarvan waarskynlik geweldig toegeneem en baie savannas word jaarliks deur die mens afgebrand, terwyl die veld in die meer tropiese savannes dikwels twee keer per jaar afgebrand word. Deur die uitkap van woude en gereelde brand daarna kan savannes kunsmatig geskep en in stand gehou word; in veral die gebiede met 'n hoë reënval het baie savannes waarskynlik so ontstaan.

Die frekwensie van veldbrande neem oor die algemeen saam met die reënval toe en die plantegroei is meestal daarvolgens aangepas. In gebiede met 'n hoë reënval sal jaarlikse brande relatief min skade aanrig, maar soetveld (droë savanne) behoort selde indien ooit gebrand te word.

Die kruidstratum van savannes bestaan hoofsaaklik uit gras, maar heelwat nie-grasagtige kruide word ook aangetref. Die samestelling, struktuur en hoogte van die gras wissel na gelang van omgewingsfaktore. In die soetveldgebiede (droë savanne) is die gras oor die algemeen korter, het dit relatief baie blare en is dit deur die hele jaar smaaklik. Die veld is dus baie voedsaam vir wild en vee, maar omdat die reënval laag is, is die produksie ook laag en oorbeweiding is 'n wesenlike gevaar, veral in hierdie tipe savanne.

Baie soetveldgebiede, byvoorbeeld dié van Noordwes, is geweldig oorbewei en indringing deur bome en struike soos die swarthaak (Acacia mellifera) is 'n algemene verskynsel. In die suurveldgebiede (vogtige savannes) is die reënval baie hoër en die grond meer uitgeloog. Die gras is oor die algemeen baie langer (tot 4 m hoog), veselrig, met minder blare as die soetveld-spesies, en het in die winter geen voedingswaarde nie.

Hierdie veld het dus oor die algemeen weinig voedingswaarde, maar as gevolg van die hoë reënval is die produksie baie hoër as die van soetveld. Oorbeweiding is oor die algemeen nie so 'n groot probleem in die suurveld nie, maar 'n wanpraktyk wat wel skadelike gevolge vir die veld het, is om die veld in die herfs of winter af te brand en vee dan op die groen gras te laat wel wat kort daarna opkom. Op hierdie manier word die reserwevoedingstowwe van die gras uitgeput, die kompetisievermoë van die gras neem af en bosindringing kan plaasvind.

Savannebome is meestal tussen 7 en 10 m hoog, maar selde hoër as 10 m. Die meeste is kleiner en sterker vertak en het meer dorings as woudbome. Hul wortelstelsels is oor die algemeen baie diep. Die meeste savannebome is bladwisselend of halfbladwisselend, maar 'n paar immergroenspesies word altyd aangetref in galerybos langs rivieroewers, op termiethope, ensovoorts, waar daar dwarsdeur die jaar genoeg vog beskikbaar is.

Die blare van savannebome is oor die algemeen kleiner en meer xerofities (aangepas vir droogte) as woudbome en baie is sambreelvormig. Seker die belangrikste groep bome in alle savannes, maar in veral droë savannes, is die doringbome (Acacia-spesies). 'n Paar voorbeelde van spesies wat kenmerkend vir suurveld is, is die wildesering (Burkea africana), die vaalboom (Terminalia sericea) en die maroela (Sclerocarya caffra). Spesies wat kenmerkender vir droë savanne (soetveld) is, is onder meer mopanie (Colophospermum mopane), wilderosyntjiebosse (Grewia-spesies) en die swarthaak Acacia mellifera).

Die kremetart (Adansonia digitata) is 'n baie bekende savanneboom, wat ook hoofsaaklik in droë savannes voorkom. Tipiese immergroen spesies wat langs rivieroewers aangetref word, is byvoorbeeld die kinaboom (Rauvolfia caffra), die huilboerboon (Schotia brachypetala) en die rooiessenhout (Trichilia emetica). Van die belangrikste struike en bome wat na oorbeweiding bosverdigting veroorsaak, is die sekelbos (Dichrostachys cinerea), die soetdoring (Acacia karoo), die kokodêr (Acacia tenuispina), die lemoendoring en pendoring (Maytenus-spesies), die swarthaak (Acacia mellifera) en die dopperkiaat (Pterocarpus rotundifolius). Bekende grasse van die bosveld is rooigras (Themeda triandra), terpentyngras (Cymbopogon-spesies), dekgras (Hyparrhenia-spesies), vingergras (Digitaria-spesies), buffelsgras (Panicum maximum) en bloubuffelsgras (Cenchrus ciliaris).

In Oos-Afrika vorm veral Brachystegia- en lsoberlinia-spesies die sogenaamde Brachystegia-savannes. Die bloekombome (Eucalyptus-spesies) is feitlik die enigste bome van die Australiese savannes, en in Suid-Amerika is veral die kaktusse (familie Cactaceae) kenmerkend van die savannes.

Sedert die eerste ontdekkingsreise deur Afrika is die geweldige getalle en verskeidenheid wild van die Afrikaanse savannes reeds wêreldwyd bekend. ʼn Verskeidenheid boksoorte, sebras en blouwildebeeste het in baie groot troppe voorgekom, maar die meeste is vandag uitgeroei. Talle ander diersoorte soos kameelperde, buffels, olifante, volstruise en roofvoëls is tipies vir die Afrikaanse savannes.

Bekende roofdiere is leeus, luiperds, jagluiperds, hiënas en wildehonde. 'n Baie groot verskeidenheid kleiner soogdiere, voëls, reptiele en amfibieë word ook in die Afrikasavannes aangetref. In geen ander savannes is die verskeidenheid diersoorte so groot soos in die Afrikasavannes nie. Die tipiese diere van die Australiese savannes is die buideldiere en in Suid-Amerika kom onder meer die gordeldiere in die savannes voor.

Savannes is van die produktiefste veeteeltgebiede ter wêreld en om daardie rede baie belangrik. Ook internasionaal- baie bekende wildtuine, soos die Nasionale Krugerwildtuin, die Tsavo-natuurreservaat en die Serengeti-wildpark is in savanne geleë. Savanne is dus vir landbou sowel as vir natuurbewaring van die uiterste belang, hoewel daar baie botsende belange tussen die twee is.

'n Groot deel van die oorspronklike Afrika-fauna is reeds uitgeroei, maar ook die plantegroei is vinnig besig om agteruit te gaan, hoofsaaklik as gevolg van oorbeweiding. Veral die soetveldgebiede word dikwels heeltemal kaalgevreet, waardeur die grond aan erosie blootgestel word. In ander gevalle het bosindringing so toegeneem dat groot gebiede weiveld onbenutbaar geword het. Oorbeskerming van die natuur kan dieselfde resultate hê.

In die Tsavo-natuurreservaat in Oos-Afrika het olifante byvoorbeeld so aangeteel dat hulle mettertyd hulle habitat byna volkome vernietig het en 'n groot aantal uiteindelik self ook dood is. Vandag is baie goeie bestuursmaatreëls vir savannes bekend, maar deur gebrek aan fondse, weens ou tradisies van die inheemse bevolking, ensovoorts, is dit baie moeilik om hierdie maatreëls toe te pas. Tog begin al hoe meer boere, veral in die ontwikkelder lande soos Suid-Afrika, beter bestuursmaatreëls toepas omdat hulle die noodsaaklikheid van behoorlike bewaring van die veld besef.

• Kalahari se droë savanne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 18 - 21