Sarel Eloff

Sarel Johannes Eloff (Rustenburg, Transvaal, 18 Augustus 1870 [volgens prof. P.J. Nienaber 1863] – Middelburg, Transvaal, 17 Maart 1944) was ’n onverskrokke Boere-kommandant van die ZAR en ’n kleinseun van pres. Paul Kruger en sy tweede vrou, Gezina. Van hom sou Nienaber ná sy dood skryf: “Sy openbare lewe was gekenmerk deur 'n blanke opregtheid en 'n innige liefde vir sy land en volk. Hy was 'n man wat in eenvoud sy God, sy volk en sy land gedien het. In die dae van die Transvaalse Republiek het hy 'n belangrike rol gespeel.”

Eloff was die oudste kind van Frederik Christoffel (Ryk Freek of Frikkie) Eloff van Pretoria, na wie die voorstad Eloffsdal genoem is, en sy vrou, Elsje Francina Kruger, tweede dogter van pres. Paul Kruger. Dié egpaar was gesiene inwoners en vooraanstaande lidmate van die Gereformeerde kerk Pretoria. Sy oom Jan was die tweede mynkommissaris van die Witwatersrand na wie meer as 10 strate in en om Johannesburg genoem is, onder meer Eloffstraat in die middestad. Sarel se suster Elsje Francina was getroud met dr. Herman van Broekhuizen, Nettie was getroud met Manie Bredell en sy broer Stephanus Johannes Paulus was 'n beeldhouer.

 

As jong man het hy hom by die “Zarps” in Pretoria aangesluit en vinnig opgang gemaak vanweë sy besonder aangename geaardheid, bekwaamheid, flinkheid en ywer. Reeds in 1894 is hy tot luitenant bevorder en in bevel van die Krugersdorpse polisie geplaas. Met die Jameson-inval in Desember 1895 en Januarie 1896 het hy hom onderskei deur met nege man 'n waaghalsige verkenningstog uit te voer om die sterkte van die invallers en hul planne vas te stel. Hy het dr. L.S. Jameson se mag naby Boons ontmoet, is gevange geneem en ontwapen, maar later vrygelaat op voorwaarde dat hy die invallers op hul tog na Johannesburg 'n voorsprong van twee uur waarborg. Nadat hy die ooreenkoms nagekom het, het hy te perd deur die nag gejaag om burgeroffisiere en kommando's tot aan die Elandsrivier by Rustenburg te waarsku en het hy Krugersdorp nog lank voor die vyand bereik. Sy vinnige optrede het baie daartoe bygedra dat Jameson betyds voorgekeer en tot oorgawe gedwing is by Doornkop op 1 Januarie 1896. In opdrag van die regering begelei hy Jameson en sy offisiere van Krugersdorp na Pretoria.

In 1899 is hy bevorder tot kaptein en eerste bevelvoerder van die pas voltooide Johannesburgse fort en met die uitbreek van die Tweede Anglo-Boereoorlog op 11 Oktober 1899 is hy saam met Freiherr A. von Dalwig onder kmdt. S.P. Grobler van die polisie ingesluit by die kommando van waarnemende generaal H..C.J. van Rensburg, wat die noordelike en noordwestelike grens van die ZAR moes beskerm.

Hy is daar in bevel van die kanonne geplaas en het 'n belangrike aandeel in die terugdrywing van die Britse magte in die Tuli-gebied gehad. Daarna is hy na Derdepoort aan die Groot Marico-rivier verskuif, waar vyandelike swart stamme van oorkant die grens die polisiekantoor afgebrand en wit burgerlikes vermoor het. In Desember het hy hom verder in die gevegte teen hierdie swart aanvallers onderskei deur hulle op die vlug te dryf en hul voorpos, Sekwaanstat, te vernietig. Omdat die stryd aan hierdie gevegsfront vol-gens Eloff nie op meer energieke en offensiewe wyse gevoer is nie, het hy versoek om na 'n meer aktiewe gevegsterrein oorgeplaas te word.

Die Beleg van Mafeking

In April 1900 is hy met die rang van kommandant na genl. J.P. Snyman gestuur om hom in die beleg van Mafeking by te staan. As 'n man wat 'n militêre opleiding geniet het, kon hy hom geensins vereenselwig met die trae wyse waarop Snyman die beleg gevoer het nie en ook hier het hy die houding van die Boerebevel veels te selfvoldaan gevind. Terwyl die Britte kragtige en finale pogings aangewend het om Mafeking na 'n maande lange beleg te ontset en Snyman se optrede onseker gebly het, het kmdt. Eloff aangebied om die beleërde dorp langs 'n bepaalde roete wat hy as die sleutelweg beskou het, aan te val en binne te dring sodat die generaal vanuit die teenoorgestelde kant op 'n gegewe teken die finale aanslag kon doen. Saam met Snyman het hy dié gevaarlike taak beplan.

In die nag van 11 Mei 1900 het hy met 300 uitgelese man, onder wie talle Duitse en Franse vrywilligers, op stoutmoedige en skitterende wyse 'n verrassingsaanval op die dorp uitgevoer. Hy het aanvanklik sukses behaal en deur die vyandelike verskansings gedring tot digby R.S.S. Baden-Powell se hoofkwartier. Maar weens ’n gebrek aan die beloofde ondersteuning van die kant van ander Boere-afdelings is sy vordering gestuit. Hy behou wel sy stellings onder hewige geweervuur die hele dag deur, maar teen die aand van 12 Mei het hy besef dat hy in die steek gelaat is en gee met byna een derde van sy manskappe aan die vyand oor nadat die Britte besef het hoe klein sy mag is en hom en sy vrywilligers omsingel het.

Krygsgevangene

Tot met die ontsetting van Mafeking op 17 Mei 1900 het Baden-Powell hom saam met sy manne aangehou en daarna is hy as Boerekrygsgevangene na Deadwood-kamp op die eiland Sint Helena verban. Hier het sy medekrygsgevangenes en die kampowerheid hom as gewilde leier aanvaar en was hy aan almal bekend as 'n onverskrokke waaghals. Hy het twee maal daarin geslaag om uit die fort en kamp te ontsnap, maar het hom weer oorgegee omdat hy nie van die eiland kon wegkom nie.

Ná die vredesluiting op 31 Mei 1902 het Eloff na Transvaal teruggekeer en hom saam met sy vrou naby Middelburg gevestig, waar hy hom tot sy dood op die boerdery toegelê het. Hy was eenmaal kandidaat van die Nasionale Party, maar sonder welslae.

Hy is in 1894 in Pretoria met Stefina Petronella Jacobsz getroud en uit dié huwelik is vier seuns en ’n dogter gebore.

• (af) Krüger, prof. D.W. en Beyers, C.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel III. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, 1977.
• (af) Nienaber, P.J. 1947. Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Johannesburg: L. & S. Boek- en Kunssentrum.