Sarel Cilliers: Voortrekkerleier

Hy is gebore naby die Klein-Drakenstein en groei op in Graaff-Reinet. Hy sluit tydens die groot trek by A.H. Potgieter aan in 1837. Hy het deelgeneem aan die slag by Vegkop en het hom ook onderskei by die Slag van Bloedrivier. Hy het aan die Voortrekkers se versoek gestalte gegee om 'n Gelofte aan God Drie-enig te maak, dat indien Hy hulle die oorwinning by Bloedrivier sal gee, die dag en datum soos 'n Sabbat herdenk sal word deur al die nageslagte heen. Hy het 'n dankdiens na die oorwinning gehou.

Sarel Cilliers
Portret van Sarel Cilliers
Persoonlike besonderhede
Gebore	Charl Arnoldus Cilliers 7 September 1801 Paarl, Kaapkolonie
Sterf	4 Oktober 1871 Lindley, Oranje-Vrystaat
Eggenoot/-note	Anna Francina Viljoen (1801–)
Religie	Protestantisme (Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie)
Militêre Diens
Lojaliteit	Voortrekkers
Eenheid	Transvaal- en Oranjerivier-kommando's
Oorloë/Veldslae	Slag van Vegkop Slag van Bloedrivier

Herkoms en vroeë lewe

Sarel Arnoldus Cilliers is op 7 September 1801 op die plaas Schoongezicht in die distrik Klein Drakenstein gebore en hy is in die Paarl gedoop. Hy was die vierde van sewe ander kinders van Charl Cilliers (1 Julie 1765 – 24 Oktober 1832) en Elizabeth Catharina Louw (10 Februarie 1768 – 11 April 1834), die weduwee van Andries Carolus du Toit. Sy broers was Jan Daniel (gebore 25 Julie 1795), Petrus Gerhardus (11 Augustus 1799) en Abraham Jacobus (27 September 1805) en sy susters was Sara Margaretha (27 Augustus 1797), Elisabeth Catharina (19 September 1803), Anna Petronella (22 Oktober 1808) en Maria Sarah Magdalena (13 Oktober 1811). Hy het ook ’n halfbroer, Stephanus Johannes du Toit (12 Augustus 1787) en ’n halfsuster, Beatrix Maria du Toit (20 Februarie 1791) uit sy ma se eerste huwelik gehad.

Met die oorgawe van die Kaap in 1806 aan die Engelse het sy ouers die plaas Schoongezicht verkoop en die aangrensende plase Blaauwkrans en Riviertje in die wyk Agter-Sneeuberg, naby Graaff-Reinet, gekoop waar hulle met vee boer. Reeds op vyfjarige ouderdom maak hy dus kennis met die trekkerslewe op ’n ossewa. Op die nuwe plase help hy met die boerdery en ontvang elementêre onderrig in die skryfkuns, terwyl sy vader die kinders soggens en saans uit die Bybel onderrig. Reeds op tienjarige leeftyd kom hy tot bekering.

Trekkerslewe

 

Op 6 Oktober 1823 trou hy met Anna Francina Viljoen, dogter van Christoffel Viljoen en Aletta Booysen van die plaas Welgevonden in die wyk Winterhoek. Elf kinders word uit die huwelik gebore, naamlik Sarel Johannes (gebore 30 Januarie 1825), Christoffel Petrus (10 Julie 1827), Daniel Abraham (12 Mei 1829), Aletta Johanna (17 November 1831), Petrus Gerhardus (24 September 1833), Johannes Jacobus (13 Junie 1835), Dirk Petrus (14 Junie 1838), Elizabeth Catrina (3 November 1839), Barend Jacobus (4 Desember 1841), Anna Francina (9 Mei 1843) en Sara Magrieta (19 April 1845).

Hy boer saam met sy bruid op Blaauwkrans, maar verkoop die plaas in 1827 en koop die plaas Klippedrift in die wyk Kamdeboo, wat hy kort daarna weer verkoop. In 1829 trek hulle na Nieuw-Hantam (vandag Colesberg) waar hulle by sy broer Petrus Gerhardus op Driefontein woon. Weens ’n langdurige droogte verken hy vroeg in 1835 die gebied tussen die Modderrivier en die Renosterrivier, maar verlof om daarheen te verhuis word deur die Kaapse Goewerneur geweier. In 1836 verlaat hy dan die Kaapkolonie saam met die Voortrekkers onder leiding van Andries Hendrik Potgieter. Hy is oortuig dat dit die wil van God is dat die Boere die Christenbeskawing Noordwaarts moet uitbrei en hy bou sy joernaal wat hy in sy laaste lewensjare oor die Groot Trek en die gebeure daarna skryf, op hierdie oortuiging. Deur die styl hiervan is dit duidelik dat hy geen ander boek as die Bybel geken het nie. Sy ideaal was om predikant te word, maar dit is nooit verwesenlik nie. Sy gees soos dit geopenbaar word in sy joernaal is egter deur en deur dié van ’n ortodokse leraar. Hy speel dan ook ’n leidende rol in die geestelike lewe van die Voortrekkers as nie-amptelike leraar van die Potgieter-trek en lei die daaglikse godsdiensoefeninge en die eredienste op Sondag. In Mei 1836 vergesel hy die Potgieter-kommissie op soek na Louis Trichardt. Hy is in Oktober 1836 die hooffiguur in die Slag van Vegkop, waar ongeveer veertig weerbare Voortrekker mans en seuns die nagenoeg vyfduisend Matabele (Ndebele) krygers onder aanvoering van Mzilikazi se aanval afweer. In 1837 vergesel hy ook beide strafekspedisies teen Mzilikazi.

Op 8 Februarie 1837 word hy as een van twee diakens in die eerste kerkraad verkies. Hy volg die Retief-geselskap na Natal. Kort na sy aankoms by die Retieflaer op Doornkop ontstaan ’n ernstige geskil tussen hom en Erasmus Smit, wat reeds op 21 Mei 1837 as leraar van die Trek bevestig is. Op 14 Januarie 1838 wil Cilliers naamlik ’n godsdiensoefening in die laer lei, sonder dat hy vooraf toestemming van die Kerkraad daartoe gekry het. Die diens word afgestel, maar die gebeure skeur die volgelinge van Piet Retief in twee, met kwaaivriendskap wat hierna tussen Cilliers en Smit heers. Na die moord op Piet Retief en sy volgelinge op 6 Februarie 1838 val die Zoeloemagte op 17 Februarie 1838 die Voortrekkerlaers aan. Cilliers speel ’n groot rol om laers te ontset en van laer tot laer te gaan om mense te waarsku. In April 1838 is hy lid van die Strafkommando onder Potgieter en Piet Uys wat op 11 April 1838 tydens die Slag van Italeni verslaan word en in Augustus 1838 is hy lid van die geselskap wat onsuksesvol na die Transoranje en Kaapkolonie gaan om hulp te gaan soek. Intussen is Gert Maritz oorlede en trek Potgieter Transvaal toe, wat die Voortrekkers in Natal leierloos laat. Die aankoms van Andries Pretorius op 22 November 1838 by die hooflaer aan die Klein-Tugela is dus wyd verwelkom. Planne vir die aanslag teen Dingaan word onmiddellik gesmee en Cilliers speel ’n belangrike rol met die geestelike voorbereiding. Hy verwerf veral bekendheid in die geskiedenis as die man wat op 9 Desember 1838 by Wasbank die gelofte aan God aflê wat die Slag van Bloedrivier op 16 Desember 1838 voorafgaan en wat daarna as Geloftedag ’n openbare vakansiedag word. Die bewoording van die gelofte word gegrond op Cilliers se herinneringe op sy sterfbed, waar hy in ’n joernaal sy lewensgeskiedenis en ervarings opskryf.

Na Bloedrivier vestig hy hom op die plaas Welgevonden (tans Colbourn) buite Howick, waar die bome op die plaas hom van ’n goeie inkomste uit hout verseker. Hy word ook verkies tot Natalse Volksraadslid en speel in 1839 as ouderling ’n belangrike rol met die oprigting van die Geloftekerk in Pietermaritzburg. Op sy aandrang word Daniel Lindley op 16 Januarie 1841 deur die Volksraad en kerkraad as Voortrekkerleraar aangestel en word Erasmus Smit tegelykertyd van sy pos onthef. Natal word in 1843 deur Engeland in besit geneem, waarna hy hom aan die politieke lewe onttrek. Die gevolge van die anneksasie van Natal is dat een groep sak en pak terug oor die berg is, ’n tweede hom in die onvermydelike skik en ’n derde groep, waaronder Cilliers, ’n wag-ʼn-bietjie houding op hul plase aanneem. Saam met sy drie seuns werk hy hierna in die houtbosse om van tyd tot tyd die vragte na Pietermaritzburg te neem en daar te verkoop. In 1847 verkoop hy die plaas en vestig hom op die plaas Doornkloof, naby die teenswoordige Lindley in die Vrystaat.

Latere lewe en sterfte

Sy vrou is in 1852 oorlede en word naby die opstal begrawe, waarna hy op 15 Mei 1854 met die weduwee Aletta Elizabeth Loots trou. ’n Seun, Pieter Jacobus Willem, word op 3 Oktober 1857 uit hierdie huwelik gebore. Na die Bloemfontein-konvensie van 1854 wat selfregering toestaan aan die Vrystaters, stel hy ’n grondwet vir die nuwe staat op waarin hy meer blyke gee van diepe vroomheid as van staatmanskap.

Hy bly veral op kerklike gebied besig en neem ywerig deel aan die korrespondensie rondom die vele kerklike twiste wat in hierdie tyd woed. Brandpunte is oor onderwerpe soos liberalisme of ortodoksie, Hollandse of Skotse predikante en aansluiting by die Kaapse Sinode of nie. Hy is eers ouderling in die Winburg-gemeente en na afstigting in 1861 van die Kroonstad-gemeente. In 1862 reis hy as ouderling na die Kaap om die gedenkwaardige afskeidsinode by te woon waarop vir die laaste keer Kaapse, Vrystaatse, Transvaalse en Natalse gemeentes saam verteenwoordig is. By die Sinodesitting word die afgevaardigdes van Transoranje deur die omstrede Loedolf-hofbeslissing sittingsreg ontneem en ’n selfstandige NG Kerk word as gevolg daarvan in 1864 in die Vrystaat gestig. Op hierdie Sinode triomfeer ook die Skotse predikante met ds. Andrew Murray as voorsitter, omdat die mense teësinnig verkies om eerder ortodoks en Engels georiënteer te wees as Hollands en liberaal. Hierdie gebeure was vir Cilliers ’n gevoelige terugslag. In Mei 1865 woon hy die eerste Vrystaatse Sinodesitting by en word onder meer aangestel as lid van die regskommissie. Tydens die Basoetoe-oorloë van die 1860’s is hy weer aktief betrokke en moet ook sy plaas beskerm teen ’n hewige aanval. Die fort wat hy vir die gebeurlikheid van ’n aanval gebou het, is steeds te sien op die plaas. Hy is op 4 Oktober 1871 op sy plaas Doornkloof in die distrik Lindley in die Vrystaat oorlede.

Sy joernaal word in 1876 uitgegee onder die titel Die Journaal van wijlen den heer Charel Celliers, oud-ouderling der N.G. gemeente Kroonstad Oranje-Vrystaat, sy briewe uit Natal en die Vrystaat, sy werksaamhede as volksraadslid en ouderling. Hierin beskryf hy die Slag van Bloedrivier in groot detail en vertel van al die gebeure tot met die anneksasie van Natal in 1843. Ook gedek is die verdere geskiedenis tot met die slag van Boomplaats in die Vrystaat in 1848, toe ook die Vrystaat deur die Engelse ingepalm word. Weens sy gebrekkige skoolopleiding wemel sy joernaal van spelfoute, taalfoute en stylfoute en deur die styl is dit duidelik dat hy geen ander boek as die Bybel geken het nie. Dit is nogtans ’n opregte uiting van ’n vroom man se gevoelens en ’n belangrike bron van inligting oor die gebeure en taalgebruik van sy tyd. Die oorspronklike bewoording van die gelofte wat op Geloftedag gemaak is, het verlore gegaan. Na aanleiding van Cilliers se herinneringe, rekonstrueer G.B.A. Gerdener dit in sy 1919 biografie van Sarel Cilliers, waarna W.E.G. Louw dit in die sestigerjare soos volg vertaal: “Hier staan ons voor die Heilige God van hemel en aarde om ’n gelofte aan Hom te doen, dat, as Hy ons sal beskerm en ons vyand in ons hand sal gee, ons die dag en datum elke jaar as ’n dankdag soos ’n Sabbat sal deurbring; en dat ons ’n huis tot Sy eer sal oprig waar dit Hom behaag, en dat ons ook aan ons kinders sal sê dat hulle met ons daarin moet deel tot nagedagtenis ook vir die opkomende geslagte. Want die eer van Sy naam sal verheerlik word deur die roem en die eer van oorwinning aan Hom te gee”.

 

Oorlewering wil dit hê dat Kroonstad vernoem is na ’n perd van hom wat verdrink het in ’n spruit waar die huidige dorp geleë is. Op Geloftedag 1950 is ’n standbeeld van Cilliers deur Coert Steynberg voor die NG Moederkerk in die hoofstraat van Kroonstad onthul. Die Sarel Cilliers Hoërskool in Glencoe in Natal is na hom vernoem, asook die Sarel Cilliers Wawielbrug buite Kroonstad.

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964.
• Boshoff, S.P.E. Mense van gister, vandag en môre. Voortrekkerpers. Johannesburg. Eerste uitgawe, 1963.
• Conradie, Elizabeth. Hollandse skrywers in Suid-Afrika (Deel I) (1652–1875) J.H. de Bussy. Pretoria, 1934.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Ensiklopedie van Suidelike Afrika. Eric Rosenthal, 1967
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.

Tydskrifte en koerante

• De Jongh, P.S. Sarel Cilliers en Erasmus Smit – ’n herwaardering. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang18 no. 1, Maart/April 1978.

• Wiki Afrikaans  Wiki Commons het meer media in die kategorie Sarel Cilliers.