Samuel Henri Pellissier

Samuel Henri Pellissier (Bethulie, 10 November 1887 – Zeerust, 18 Mei 1978) was ’n Afrikaanse kultuurleier, opvoedkundige, kerkman en veral die stigter van die Afrikaanse Volksang- en Volkspelebeweging. Hy was ’n kleinseun van die Franse sendeling, eerw. Jean Pellissier, die stamvader van die familie in Suid-Afrika en ’n broer van die kultuurleidster Mabel Jansen (gebore Pellissier) en die NG predikant en teologieprofessor George Murray Pellissier.

Samuel Pellissier
Gebore	Samuel Henri Pellissier 10 November 1887 Bethulie, Oranje-Vrystaat
Sterf	18 Mei 1978 (op 90) Zeerust, Transvaal
Nasionaliteit	Suid-Afrikaans
Beroep	Direkteur van Onderwys
Bekend vir	Vader van die Volkspelebeweging
Titel
Eggenoot	Judith Raubenheimer
Handtekening

Pellissier was ’n seun van Samuel Pellissier en sy vrou, Elise Josephine Roux, ’n dogter van ds. Pieter Roux, na wie die dorp Rouxville genoem is. Hy het tot op elfjarige leeftyd onderwys van sy vader ontvang en toe hy in 1899 vir die eerste keer skool toe is, moes hy daagliks te perd ry. Hy was die eerste leerling wat die Junior Sertifikaat op Bethulie verwerf het. Pellissier matrikuleer in 1905 op Franschhoek waarna hy ’n jaar lank op die plaas Erfdeel in die district Bethulie skoolgehou het. Van 1907 tot 1910 het hy aan die Grey-universiteitskollege in Bloemfontein gestudeer waar hy die B.A.-graad in 1909 en die O1-Onderwysdiploma in 1910 behaal.

 

Gedurende 1911 was Pellissier aan verskeie eenmanskole in die Oranje-Vrystaat werksaam en nadat ’n studiebeurs aan hom toegeken is, het hy onderwystoestande in Nederland onder prof. Gunning bestudeer en was hy ook in Jena in Duitsland en Nääs in Swede.

In 1950 skryf hy in die eeufeesblad van die skool waar hy gematrikuleer het: “Die Hoërskool van Franschhoek het vir my ontsaglik veel in my latere loopbaan beteken. Ek was slegs vir een jaar, en wel in 1905, ’n leerling van die skool. Nadat ek vir drie jaar – van my 11de tot 14de jaar – nie op skool gedurende die Anglo-Boere-Oorlog was nie, het ek in ’n kort tydperk van drie jaar van st. 3 tot die aflegging van die Junior Sertifikaat-eksamen, die plaaslike skooltjie van my geboortedorp, Bethulie, bygewoon. Daar was in dié dae omtrent vyf leerlinge in die Middelbare-afdeling van die dorpskooltjie – ek alleen in die Junior Sertifikaatklas en drie of vier in die klas wat hul voorberei het vir die Elementêre skooleksamen van daardie dae. Ek het dus rou en halfgebak op Franschhoek in die begin van 1905 aangekom nadat die skool reeds drie weke aan die gang was, en moes ’n nuwe vak soos Fisika vir die eerste keer aanpak. Dit was byna ’n onmoontlike taak om die Matrikulasie-eksamen aan die einde van die jaar af te lê. Die Hoërskool was toe naby die hoogtepunt van sy wonderlike groei. In die een jaar het die pragtige gees van die skool ’n onuitwisbare indruk op my jong gemoed gemaak.”

Min of meer dieselfde tyd in Franschhoekse skool was onder meer ds. P.J. Viljoen, later moderator van die NG Kerk in Transvaal, prof. D.B. Bosman, later die Republiek van Suid-Afrika se gesant in Den Haag en ’n voormalige administrateur van Kaapland, J.G. Carinus, wat in 1906 in st. B (gr. 9) was. Adv. J.G. Strijdom, latere eerste minister van die Unie van Suid-Afrika, was in 1908 op dieselfde skool. Hy het in 1950, met die skool se eeufees, in die indertydse jaarblad geskryf: “Die goeie werk wat daar in die verlede gedoen is, blyk daaruit dat ’n mens vandag oor die lengte en breedte van Suid-Afrika ou Franschhoek-leerlinge aantref wat belangrike poste in die samelewing beklee en hulle spore onuitwisbaar diep getrap het.”

 

In 1934 het Pellissier ’n uitgebreide studiereis in die buiteland onderneem en onder meer lande besoek wat op die gebied van volksonderwys navorsing gedoen en gepresteer het. In die V.S.A. het hy baie geleer van onderwysadministrasie, buiteskole en die sentralisasie van plaasskole; in Engeland het hy die eksamenstelsel bestudeer; in Wallis tweetaligheid en in Denemarke volkshoërskole en voortgesette onderwys. Sy opvoedkundige beskouinge het berus op die grondslag van die Skrif en wel volgens die Calvinistiese levensopvatting, met inagneming van die historiese ontwikkeling van die Afrikanervolk. Hy was sterk ten gunste van hervorming, met dien verstande dat dit in ’n wesenlike en identifiseerbare behoefte voorsien en aanvaarbaar en uitvoerbaar is.

Hy was van 1912 tot 1916 werksaam as vise-hoof van die hoërskole op Ladybrand, Lindley en Boshof. In 1917 is hy aangestel as hoof van die Hoërskool Ficksburg en nege jaar later, op 1 Desember 1926, word hy bevorder tot Direkteur van Onderwys van die Oranje-Vrystaat. In hierdie hoedanigheid het hy onderwys deur medium van Afrikaans op ’n vaste grondslag geplaas en ’n deeglike biblioteekstelsel ingevoer. Hy het hom beywer om die publiek van die Vrystaat onderwysbewus te maak en het talle onderwyskonferensies gereël en skole aangemoedig om kermisse te hou om geld in te samel vir beursfondse sodat plattelandse leerlinge vir hul middelbare onderwys na die koshuise op die dorpe gebring kon word, maar ook vir die bou van skoolsale en die instel van sangfeeste. Dit het gelei tot ’n ongekende gemeenskapsbetrokkenheid by die onderwys en opvoeding van die jeug.

Van 1932 tot 1934 dien hy as adjunk-kanselier van die Universiteit van Suid-Afrika. Hy bly direkteur van onderwys tot in 1948, waarna hy voorsitter van die Radioraad word, maar nie daarin kon slaag om die uitsaaiwese in Suid-Afrika genoegsaam na die Nasionale Party en Afrikaner-Broederbond se sin te beheer nie omdat dié amp nie met veel mag gepaard gegaan het nie. In 1959 is hy deur. dr. Piet Meyer opgevolg. Hoewel hy toe al oor die 70 jaar oud was, word hy organiseerder van ’n lektuurfonds van die NG Kerk vir swart mense. Hy sal ook onthou word vir die lenteskole wat hy van 1936 af landswyd gereël het waar kennis van en belangstelling in die Afrikaanse kultuur aangemoedig en versprei is.

 

Ná sy aftrede in 1948 het Pellissier meer dinamies as ooit in die kultuurlewe gestaan. Hy was geldinsamelaar by uitnemendheid. Hy het byvoorbeeld R32 000 vir die Vrede van Vereenigingmonument, anderhalf miljoen rand vir die Christelike Lektuurfonds en R237 000 vir die bronswaens by Bloedrivier ingesamel. Hy het gelo dat die wordingspad van die Afrikaner, waar moontlik, deur middel van beelde, monumenten en gedenktekens in herinnering gehou moet word. Reeds in 1936 het hy die Lenteskole geestig met as doelwit die uitbreiding van kennis en die opwekking van belangstelling in die kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Tydens een van hierdie Lenteskole op Zeerust het hy in 1954 geld beskikbaar gestel en ’n gedenkteken laat oprig ter gedagtenis aan die sendingwerk wat sy oupa, J.P. Pellissier, daar verrig het. Die Lenteskool op Rustenburg het die monumentje agter die Krugerhuis op Boekenhoutfontein by die bidplek van pres. S.J.P. Kruger opgerig. Met die medewerking van die Afrikaanse Nasionale Studentebond (ANS) was Pellissier verantwoordelyk dat ’n standbeeld van pres. M.T. Steyn (deur Anton van Wouw) voor die hoofgebou van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat opgerig is en onder sy leiding is die voortrekkervrou Antjie Scheepers se gebeente op die terrein van die Hoërskool Ladybrand herbegrawe. Insgelyks is die gebeente van Louw Wepener op die plaas Constantia opgegrawe en op die rantjie by Springfontein hergebrawe. Omdat hy in sy wese kultuurdraer en -skepper was, was hy as goeie redenaar daartoe in staat om indringend en boeiend oor kultuurhistoriese onderwerpe soos die Groot Trek, die Bloedriviergelofte, die onderwys en opvoeding en die kultuurtaal van die Afrikaner te praat.

Van 1939 tot 1946 was Pellissier voorsitter van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns — wat in 1950 aan hom ’n erepenning toeken vir sy bydrae op die gebied van volkspele en kultuurbevordering in die algemeen. In 1965 is hy tot erelid van die Akademie verhef. Van 1948 tot 1959 was hy voorsitter van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie en het toegesien dat die Afrikaanse afdeling daarvan op gesonde voet geplaas is, terwyl ’n afsonderlike Afrikaanse nuusdiens ook gedurende sy dienstydperk ingesteld is. Hy was lid van die raad van die destydse Gey-universiteitskollege en van dié van die Universiteit van Suid-Afrika (1927–1954, behalwe 1948) alsook voorsitter van die konvokasie van die Universiteit (1930–1931) en vise-kanselier (1932–1934).

Pellissier was Hoofbestuurslid van die F.A.K. en ontvang in 1961 die organisasie se hoogste toekenning, naamlik die Erepenning vir Volksdiens.

In 1955 sien sy werk Jean Pierre Pellissier van Bethulie oor sy oupa, ’n sendeling uit Frankryk, die lig. Oor dr. Pellissier se lewe verskyn in 1981 Die lewe en werk van Samuel Henri Pellissier: soos deur hom aan sy vrou gedikteer. Sy vrou was Judith Pellissier, ook ’n kultuurmens by uitstek.

Volkspele

 

Pellissier sal onthou word as die vader van die Volkspelebeweging in Suid-Afrika wat hy met buitengewone visie, skeppende vermoë en volgehoue arbeid en strewe uitgebou het. As jong kultuurbewuste Afrikaner het hy in 1912 die vergesig gehad om van ’n gedissiplineerde, tradisiegebonde jeug, met hul eie volkspele, volksang en volksdrag. Terwyl Pellissier in Nääs was saam met ene J.M. Meiring om hulle daar verder in skrynwerk te bekwaam, het die jongmense saans geleenthede geskep vir ontspanning. Hulle het in die kleurvolle volksdrag van hul verskillende lande bymekaargekom en volksang en volksdanse beoefen. Net die Suid-Afrikaners was nie in volksdrag geklee nie, want hulle het nie so iets gehad nie. By die aanskoue van hierdie kleur- en glansryke optredes het Pellissier besluit dat wanneer hy weer in sy eie land terug is, hy dit sy taak gaan maak om die jongmense van sy volk te mobiliseer en aan te spoor om ook ’n spelende, singende en werkende volk te word. Pellissier het vier Sweedse danse vertaal en aan leerlinge van sy skool geleer. Tydens ’n Sondagskoolpiekniek op Saterdag 28 Februarie 1914 is dié spele toe die eerste keer op ’n plaas met die naam Vuisefontein, ’n paar kilometer noord van Boshof, vertoon. Destyds het dit bekendgestaan as die “Swedish Games”. Gou het dit in gewildheid toegeneem.

Volksang en volkspele het in Suid-Afrika posgevat. Vir Pellissier was volkspele ’n fisieke en geestesaktiwiteit wat deur volksgenote in die breë lae beoefen is. Spoedig is predikante, onderwysers en ander kultuurleiers by die beweging betrek en is die Uniale Raad vir Volksang en Volkspele in 1941 deur die Reddingsdaadbond gestig. In 1951 het die organisasie outonoom geword, met Pellissier as voorsitter. Agt gewestelike komitees met wyksbonde en laers onder hulle, is in die lewe geroep. Talle volkspelekursusse is in al vier provinsies gehou en langsamerhand het volkspele en volksang ’n onmisbare plek in die kultuurlewe van die Afrikaner verower. Teen 1947 was daar reeds drie handleidings met volkspelemusiek gepubliseer en meer as negentig spele in handleidings geïllustreer. Min van die ou kultuurlande kon dit oortref. In 1955 is Ons eie volkspele gepubliseer wat vier-en-vyftig volksdanse van Afrikaanse oorsprong bevat het. Die Sweedse danse wat aanvanklik ’n nuttige doel gedien het, is weggelaat en in 1962 het die omvattende handboek Vir ons volkspelers verskyn.

’n Groep volkspelers het in 1953 na Europa vertrek om hierdie kultuurskat bekend te stel aan inwoners van Nederland, België, Wes-Duitsland, Swede, Denemarke en Engeland, terwyl ’n tweede groep Israel, Griekeland, Oostenryk, Wes-Duitsland en België in 1958 besoek het en ook aan die Internasionale Eisteddfod in Skotland deelgeneem het. Die volkspelers sou ook as ambassadeurs vir hulle land optree, want daar is oral by privaat mense tuisgegaan. Volkspele was altyd deel van Suid-Afrika se groot volksfeeste soos die inhuldiging van die Voortrekkermonument in 1949, die Van Riebeeck-fees in 1952, Pretoria se eeufeesviering in 1955, die Uniefees in 1960 en al die groot landswye Republiekfeeste daarna. Pellissier was self ten nouste betrokke by die reëlings vir die Voortrekker-eeufees in 1938 toe hy voorsitter was van die reëlingskomitee vir die feesvieringe in Bloemfontein.

In 1945 het die Universiteit van Stellenbosch ’n eredoktorsgraad in die opvoedkunde aan hom toegeken vir sy onderskeiding as onderwysman en sy bydrae tot buiteskoolse aktiwiteite soos sang, volkspele en spesiale onderwys vir volwassenes in die vorm van Lenteskoolkursusse. Ook die F.A.K. het in 1961 sy gesogte Erepenning vir Volksdiens aan hom toegeken.

Pellissier is oorlede op 18 Mei 1978. Hy is oorlel deur sy vrouw, Judith Raubenheimer, oud-presidente van die Oranje-Vrouevereniging en lid van talle kultuurorganisasies. Ses kinders is uit die huwelik gebore. ’n Borsbeeld van hom is in 1976 op Boshof by die Rooidakskool, waar die eerste volkspelelaer in 1914 geestig is, deur sy eggenote onthul. Tydens die plegtigheid het sy lewenslange vriend, oud-staatspresident C.R. Swart, die huldigingsrede gelewer. Verskeie skole in die Vrystaat is na Pellissier vernoem.

• (af) "Die geskiedenis van Volkspele".^{[dooie skakel]}
• (af) Albertyn, C.F. dr. (hoofred.) 1972. Die Afrikaanse Kinderensiklopedie. Kaapstad: Nasou.
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.
• (af) Nel, P.G. Beyers, C.J. (red.). Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Chris van Rensburg nms. die RGN. p. 962. ISBN 0-7969-0419-7.

• Vermeulen, Toy (27 November 2004). "Volkspelers had wêreld aan voete". Die Burger. Besoek op 19 Mei 2012.
• "Besonderhede oor die Pellissier-galery op Ficksburg". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 April 2013. Besoek op 20 Mei 2012.