Rika Cilliers

Hendrika Salomina Cilliers is op 6 November 1951 in Oos-Londen gebore as die dogter van ’n landdros-pa. As gevolg van die vader se beroep trek die gesin baie rond en hulle bly in die Klein-Karoo, Aberdeen en Humansdorp in die Oos-Kaap, waar sy aan die Hoërskool Nico Malan matrikuleer. Later vestig die gesin hulle op Stellenbosch waar sy aan die Universiteit van Stellenbosch die B.A.-graad, B.A. Honneurs-graad en in 1975 ’n M.A.-graad in Afrikaanse en Nederlandse letterkunde behaal, laasgenoemde met ’n verhandeling oor “Aspekte van die vers en dramatiek in die drie versdramas van D.J. Opperman: ‘Periandros van Korinthe’, ‘Vergelegen’ en ‘Voëlvry’”. Op Stellenbosch is sy lid van Opperman se bekende Letterkundige Laboratorium. Sy aanvaar in 1975 ’n pos as dosent in Afrikaans en Nederlands aan die Randse Afrikaanse Universiteit in Johannesburg. Op 24 Desember 1979 tree sy in die huwelik met Mauritz Herman Otto Gey van Pittius Preller, Afrikaans onderwyser en bekende jeugverhaalskrywer. Op 6 Februarie 1984 word hulle seun Mauritz gebore. Die paartjie vestig hulle in Northcliff, Johannesburg. Vir jare is sy ’n lid van die skakelredaksie van Tydskrif vir Letterkunde en ten tye van haar dood is sy besig met haar doktorale studie aan die Randse Afrikaanse Universiteit. Sy is op 27 April 1999 in haar slaap in haar huis in Northcliff aan lewerversaking oorlede, nadat sy lank aan depressie gely het. Sy word in Wespark in Johannesburg begrawe.

As kind teken sy graag en skryf en vertel dan die verhaaltjie van die tekening. Met tyd maak hierdie aktiwiteite plek vir die skryf van gedigte, waarvan sommige in letterkundige tydskrifte soos Standpunte verskyn. Haar oeuvre word gekenmerk deur die deurlopende tema van vrouwees met al die implikasies daaraan verbonde, insluitende swangerskap, waaraan sy volgens Kannemeyer ’n nuwe dimensie in die Afrikaanse poësie verleen. Ander deurlopende temas is die inskryf van die ek in haar eie verse en die ruim gebruik van Bybelse figure en gegewens, dikwels om sosiale en politieke kommentaar te lewer. Haar eerste digbundels (veral “o.a. Debora”) word nog gekenmerk deur die verliteratuurdheid daarvan en die gebruik van pretensieuse beelde en woorde, hoewel daar reeds in enkele gedigte duidelike blyke is van ’n fyn waarnemingsvermoë. In 1969 wen sy die Toon van den Heever-prys vir haar poësie.

“o.a. Debora” is ’n bundel met talryke literêre verwysings en gedigte waarin die digproses vooropgestel word en ruim gebruik gemaak word van Bybelse onderwerpmateriaal. Die titel verwys na die enigste vroulike Rigter, naamlik Debora, wat slegs een is van ’n aantal Bybelse en mitologiese vrouefigure wat in die bundel meespreek. Die bundel bestaan uit sewe afdelings. In die eerste afdeling (“van voor-af-gespeel”) is drie mitologiese vrouefigure die onderwerp van die temas van eerstens ’n onvrugbare verhouding, dan ’n gefrustreerde verhouding en laastens ’n onbeantwoorde liefde. Die tweede afdeling (“zi kwamen bi een gaigenveld; daer sen hing menig vrouwenbeeld”) het as tema ’n aantal vroue uit die Ou Testament en die derde afdeling (“…o name, o versugting!”) bestaan uit ’n enkele gedig waarin die digter se naam ontleed word. Die vierde afdeling het die titel “dames en here” en die tema is raaisels in hierdie geslagsverhouding. Afdeling vyf (“vloervelletjies… áls word vos”) bevat versfragmente en -uitdrukkings, wat telkens verras met ’n vars siening, terwyl afdeling ses gaan oor “dogters van Jefta”. “Besoektyd” in hierdie afdeling tree in gesprek met verskeie gedigte van D.J. Opperman, veral na aanleiding van Opperman se ernstige siekte van 1976. Gedigte van Opperman wat betrek word, is onder andere “Nagwaak by die ou man” en “Ballade van die grysland” uit die bundel “Negester oor Ninevé”, terwyl daar ook verwys word na Opperman se dosering van “Oom Gert vertel” van Leipoldt en sy advies om nie klakkeloos by ander digters te steel nie. Die versugting van die groot geneesheer wat nie moet ontbreek nie is ’n bede vir sy herstel en ook ’n verwysing na Opperman se gedig “Botteltjies” uit “Edms. Bpk.” Die laaste afdeling behandel die geskiedenis van “Debora”. Die geïntegreerde bundelopset beïndruk, al is daar baie individuele gedigte wat nie heeltemal op peil is nie.

“Opslag” (met subtitel “winter op winter”) bewys groter tegniese vaardigheid en bevat langer verse wat losser van vorm is, waarin die digter op direkte wyse haar sielelewe ontbloot. Hier is ’n groot vordering in haar digkuns te bespeur, maar die bundel is steeds deurtrek met taal- en beeldgesogtheid. Die bundel bevat drie afdelings. “Kosmos” bevat gedigte oor vrou-wees en verhoudings, asook betrokkenheid by die stad. “Neerslag” besin primêr oor verhoudings, terwyl “Opslae” grafskrifte en gebede, laasgenoemde veral verse oor die vrou, bevat. Die bundeltitel kan geïnterpreteer word as die saamvoeg van diverse temas, terwyl die subtitel kan verwys na die enigsins melancholiese toonaard van die bundel.

Vanaf “Mammoet” bereik sy groter rypheid in haar digkuns, met ’n afskaling in die intellektuele vertoon en pretensie. Die verse is hier dan ook losser van vorm, met groter gebruik van relativering en ironie. Die eenheid van die bundel beïndruk, ’n resultaat wat bewerkstellig word deur veral die volgehoue mammoet- en slurpbeelde. Die mammoet voer die gedigte terug na ’n oertyd en deur hierdie oerlewe word gepoog om die oorsprongsgeheime na te speur, met daaruit voortspruitende die nuwe geboorte en groei. “Roos van ’n reus” bring hulde aan die verteller se man, in vergelyking met hierdie reusediere. Ma- en swangerskapgedigte word geslaagd nuut en vars voorgestel, ten spyte van die vele voorgangers oor hierdie onderwerp in die Afrikaanse poësie. Tydens swangerskap is die verteller baie bewus van lewe en dood en hierdie aspek word uitgebeeld in die primêre kleure van wit en swart. “Ek maak van ’n muggie…” beeld die moeder se vrese vir die ongebore kind uit, terwyl “Vertroulike mededeling” die ongeborene voorberei vir die (louwarm) ontvangs wat hy van verskillende oorde sal kry. Ander temas wat aandag geniet is die wetenskaplike en die Bybelse gegewe, terwyl daar ook intertekstueel met die werk van ander digters omgegaan word.

“Vlier” word in 1990 genomineer vir die Rapportprys. Die bundeltitel kan dui op ’n boomsoort wat gekenmerk word deur wit blommetjies en donker bessies, maar kan ook geassosieer word met vlieër, vlieg en vlerk, laasgenoemde van die doodsengel. Die boomsoort word vanaf die oudheid beskou as ’n afweermiddel teen bose geeste. In hierdie bundel word veral die tema van moederskap verken, maar die bundel spreek ook van lewensangs en vrees vir verganklikheid. Die eerste afdeling van die bundel word gewy aan gedigte vir die kind se eerste verjaarsdag, met die tweede afdeling wat sy verdere groei as hooftema het. “Woordkordaatjies” en “Mauci se reënversies” gee op bekoorlike wyse die kleuterwyshede weer. “Kompromis” is reeds ’n aanduiding van hoe die seun stadig weggroei van die ma af, terwyl “Klinker” die moeder se wete van die pyn wat nog kom uitbeeld. Die derde afdeling gee ’n historiese perspektief op moederskap deur gedigte soos “Opgrawing in Peru” en “Arktiese opgrawing”, waarin die pyn en hoop wat toe reeds deel was van moederskap, weerspieël word. Die slotafdeling bevat korter verse wat minder heg gestruktureerd is en soms die indruk van toevallige insigte wek.

Temas van verganklikheid en frustrasie oorheers in haar laaste bundel, “Spirakel”. Die titel verwys na ’n asemhalingsgat of blaasgat van ’n insek en die digkuns word dan hier die enigste metode van asemhaal, waarsonder die digter nie sou kon lewe nie. Die titel suggereer ook ’n vermenging van “mirakel” en “spektakel”. Hierdie bundel se gedigte openbaar aan die een kant en verberg aan die ander, tiperend van mislukte verhoudings en vervreemding in gesinsverband. ’n Aantal verse ondersoek nog die wêreld van die kind (soos in “Hougoed”), maar hierdie gedigte is nou in die minderheid. Progressief beweeg die bundel vanaf konflik, ontnugtering en wantroue tot by latere aanvaarding en groter insig. Die dood, pyn en ontnugtering met liefdes- en ander verhoudings, selfs selfvernietiging, staan sentraal in hierdie somber bundel. “Grasie” is ’n bitter vers waarin die ontgogeling met die huweliksmaat sterk deurslaan, met slegs die kind wat hulle steeds verbind, terwyl “Tempeer” die sleur van die daaglikse lewe, en die frustrasie daaraan verbonde, sterk verwoord. “Nuwejaar” gee uiting aan die moontlikheid van selfdood. “Wesstraat 2A, Mayfair” temper die verdriet oor die dood van ’n moeder met ironie. In “Te koop / Verkoop” word die huis gelykgestel aan ’n huwelik, met die verteller wat in haar stewige fisiese huis algaande al hoe meer aan die elemente blootgestel word, terwyl ander in kaias meer beskut is. “Opsie” kontrasteer die begraafplaas Wespark in Johannesburg met die Nasionale Botaniese Tuine wat aan die anderkant van die pad geleë is.

Saam met haar kollega Johan Johl stel sy die bloemlesing “Bloeityd: Verse oor Kinders” saam. Haar gedigte word in verskeie versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek”, “Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte”, “Goudaar”, “Digters en digkuns”, “Die goue vreugde” en “Kraaines”.Sy skryf ook kortverhale en “Valdeur” word in Standpunte gepubliseer, terwyl “Skoonlief en die ondier” opgeneem word in die versamelbundel “Vrou: Mens” saamgestel deur Corlia Fourie. In 2020 word haar gedig ‘Vertroulike mededeling’ in Vers en vrou opgeneem.

Boeke

• Cloete, T.T. (red.) “Die Afrikaanse literatuur sedert sestig” Nasou Beperk Eerste uitgawe 1980
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. (red.) “Kraaines” Human & Rousseau Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe 1988
• Kannemeyer, J.C. “Verse vir die vraestel” Tafelberg-Uitgewers Beperk Eerste uitgawe 1998
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria  Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J., Roodt, P.H. en Snyman, N.J. (samestellers) “Digters en digkuns” Perskor-Uitgewers
• Kaapstad Vyfde uitgawe Sewende druk 2007
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 2” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1999

Tydskrifte en koerante

• Du Plessis, P.G. “Rika Cilliers 6.11.1951 – 27.4.1999” Insig” Junie 1999
• Hambidge, Joan “Huldeblyk aan Rika Cilliers” “Tydskrif vir Letterkunde” Mei 1999
• Wybenga, Henk en Scheepers, André “’n Mens skryf om leemtes te vul” “Die Transvaler” 7 Februarie  1981

Internet

• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1999/04/28/2/26.html^{[dooie skakel]}
• Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Cilliers,_Rika
• Geni: http://www.geni.com/people/Hendrika-Salomina-Cilliers/6000000002674550302
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 13 April 2011: www.litnet.co.za
• Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/seminaar/s15.asp Geargiveer 21 Junie 2017 op Wayback Machine
• Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/seminaar/s19.asp Geargiveer 21 Junie 2017 op Wayback Machine
• Stellenbosch Writers: http://www.stellenboschwriters.com/cillierspreller.html
• Wiki: nl:Rika Cilliers
• Worldcat: http://www.worldcat.org/identities/lccn-n86-13832/