Progressiewe Party

Na die parlementsitting van 1959 het verdere verdeeldheid in die Verenigde Party duidelik begin word. Die Verenigde Federale Party en Liberale Party het reeds in 1953 van die V.P. afgestig, maar die grootste skeuring in die party se geskiedenis sou op 13 Augustus 1959 gebeur.

Liberaalgesinde lede van die V.P. was al hoe meer ten gunste van volledige, politieke integrasie as die amptelike V.P.-beleid en het hulle toenemend ten gunste van groter swart verteenwoordiging in die Parlement en 'n gemeenskaplike kieserslys vir alle stemgeregtigdes begin uitspreek.

Die verdeeldheid is op die V.P. se sentrale kongres op 13 en 14 Augustus 1959 op dramatiese wyse op die spits gedryf. Konserwatiewe lede van die V.P. het gehoop hulle sou die progressiewe lede op die kongres uit die party kon verdryf. Die hoofverskil tussen die meerderheid, konserwatiewe lede van die party en die minderheid, progressiewe lede was die party se houding jeens die aankoop van meer grond vir die tuislande. Die konserwatiewes was sterk daarteen gekant omdat dit minder plaasgrond in wit hande sou beteken. Daar was selfs konserwatiewe partylede wat beweer het die V.P. was besig om veld te wen op die platteland teen die Nasionale Party weens daardie party se beleid om wittes se grond vir die tuislande se uitbreiding te koop. Die uitslag in drie "grens"-setels in 1958 en 1961 bewys hoe ver dié bewering van die waarheid was. In 1958 was die NP-meerderheid in Aliwal 918, maar in 1961 was dit 1 381; in Fort Beaufort 825 om 1958, maar in 1961 1 365; in Queenstown het die VP in 1958 met 'n meerderheid van 13 gewen, maar in 1961 met 369 verloor.

Die kongres het gou-gou ontaard in 'n vurige aanval op die progressiewes, wat hulle vir die eerste keer in dieselfde kamp gedryf het. Die storm het twaalf ure lank gewoed met sir De Villiers Graaff, partyleier, wat geen poging aangewend het om die aanslag op die progressiewes te keer nie. Van die afgevaardigdes het die progressiewe sprekers vir "kafferboeties" en "liberaliste" uitgeskel en gesê hulle behoort nie in die party aan te bly nie. Midde-in die tussenwerpsels het mev. Helen Suzman, wat besig was om die progressiewe standpunt te probeer verduidelik, na die afgevaardigdes naaste aan haar gedraai en gesê: "What a lot of bastards!"

Aan die einde van die bespreking het Graaff snaaks genoeg teen die voorstel om nie verdere grond vir swart vestiging aan te koop nie, gepraat en ook daarteen gestem. Die voorstel is met 'n gerieflike meerderheid aanvaar en so het die einde van die progressiewes se lidmaatskap van die V.P. aangebreek.

Buitekant die stadsaal het dr. Zach de Beer en Colin Eglin vir Townley Owen-Williams en Clive van Ryneveld genooi om 'n vergadering saam met dr. Jan Steytler, Kaapse V.P.-leier, by te woon. Ray Swart was ook keelvol vir die konserwatiewe rigting van die party en het hom by hulle aangesluit. Suzman het reeds haar motor aangeskakel en was op pad om te vertrek nadat sy uit die kongres gestorm het, toe sy Eglin, De Beer, Swart en die ander progressiewe afgevaardigdes in haar truspieëltjie gewaar. Sy het uitgeklim en die vergadering saam met die nege ander opgewonde progressiewes in kamer 309 van die Maitland-hotel bygewoon.

Uiteindelik het sewe L.V.'s en 'n aantal lede van provinsiale rade uit die V.P. bedank en die Progressiewe Party in November 1959 gestig. Steytler was die verkose leier en Harry Lawrence, voormalige minister in genl. Jan Christian Smuts se kabinet, voorsitter. Die party se aanvanklike beleid het 'n gekwalifiseerde stemreg, gegrond op standaarde van beskawing, grondwetlike beskerming vir minderheidsgroepe en 'n federale regeringsvorm ondersteun.

In die algemene verkiesing van Oktober 1961 het al die P.P.-kandidate verloor, buiten Suzman, wat 13 jaar lank vrou-alleen haar party se standpunt teen 'n stortvloed apartheidswetgewing moes verdedig. In Parktown verloor die dienende L.V., J.P. Cope, met net 85 stemme teen die Verenigde Party se S. Edmin.

In 1974 het nog vyf P.P.-L.V.'s hulle na die verkiesing by haar aangesluit, met 'n sewende na die tussenverkiesing in Pinelands. Buiten Suzman (kiesafdeling Houghton), was daar Colin Eglin (Seepunt), Réné de Villiers (Parktown), 'n voormalige redakteur van The Star, Gordon Waddell (Johannesburg-Noord), Rupert Lorimer (Orange Grove) en prof. Frederik van Zyl Slabbert (Rondebosch). Dr. Alex Boraine het kort daarna die Pinelands-tussenverkiesing gewen.

Skaars 15 maande nadat die P.P. homself uiteindelik as 'n politieke mag gevestig het, het die party met die Reformiste Party van Harry Schwarz saamgesmelt om die Progressiewe Reformiste Party op 26 Julie 1975 te vorm.

• Van Wyk, Bertie (hoofred.), Official Yearbook of the Republic of South Africa 1979, Chris van Rensburg Publications (Pty) Limited, Johannesburg, 1979.
• Mostert, J.P.C., Politieke Partye in Suid-Afrika, Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S., Bloemfontein, 1986.
• Alhadeff, Vic, A Newspaper History of Soth Africa, Don Nelson, Kaapstad, 1990.
• Rosenthal, Eric, Encyclopaedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978.

• Helen Suzman vereer deur U.S. Geargiveer 20 Februarie 2007 op Wayback Machine
• Helen Zille praat oor die ontstaan en geskiedenis van die Progressiewe Party