Nico Luwes

Hy is 'n bekroonde regisseur en lewer ook 'n beduidende bydrae tot kultuuraktiwiteite binne sy gemeenskap.

Herkoms en vroeë lewe

Nicolaas Johannes Luwes is op 28 Augustus 1954 op Ladybrand gebore as die enigste seun van vier kinders.Sy vader is ook Nicolaas Johannes Luwes. Hy word groot op die kampus van die Landbouskool Tweespruit, waar albei sy ouers onderwys gee. Hy spandeer daarna 'n jaar op die familieplaas Den Haag in die Boshof distrik, waarna die gesin na 'n huis in die dorp op Boshof verhuis. In sy kleuterjare kry hy die Basoetoe-bynaam Pinja-Tu wat “die klein mannetjie wat groot winde maak” beteken. Tot standerd een gaan hy skool op Boshof, waarna hulle na Jacobsdal verhuis, waar hy die res van sy skoolopleiding ontvang. Hy matrikuleer in 1972 as hoofseun aan Jacobsdal Hoërskool en doen dan in 1973 sy militêre opleiding in die valskermbataljon in Bloemfontein.

Verdere studie

Vanaf 1974 studeer hy verder aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Op 'n voltydse basis behaal hy in 1976 die B.A. Drama-graad. Op 'n deeltydse basis verwerf hy in 1978 die B.A. Drama Honneurs-graad en in 1987 die M.A.-graad in Drama met 'n verhandeling oor Visuele kommunikasie tydens 'n toneelopvoering. In 2000 skryf hy in vir 'n doktorsgraad (Ph.D.-graad), wat hy in 2012 voltooi met 'n proefskrif oor die lewe en werk van Pieter Fourie onder die titel Pieter Fourie (1940- ) se bydrae as Afrikaanse dramaturg en kunstebestuurder: 1965–2010. Hy is in 1977 getroud met Alet Scholtz, sy jeugliefde van standerd ses, en hulle het drie kinders, een seun (ook Nicolaas Johannes) en twee dogters (Michelle en Carmen). Hulle bly in Bloemfontein.

Loopbaan in die toneelbedryf

In 1977 en 1978 is hy voltydse akteur by SUKOVS (Streeksraad vir die Uitvoerende Kunste van die Oranje-Vrystaat) en doseer dan in 1979 Drama aan die Tegniese Kollege in Kroonstad. Vanaf 1980 is hy lektor en later senior lektor en vanaf 1991 professor en departementshoof in Drama aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat. Hy dien ook in die Kommissie vir Uitvoerende Kunste van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. In dramakringe in die Vrystaat speel hy 'n leidende rol. In 1998 is hy stigterslid en voorsitter van die Teaterontwikkelingsorganisasie van die Vrystaat. Vanaf 2003 is hy voorsitter van die Free State Theatre Arts, wat fondse insamel, begrotings opstel en finansiële en artistieke kontrole uitoefen oor drie professionele drama-aanbiedings en een musiekteaterstuk per jaar en terugvoer gee aan borge. Hy dien ook op verskeie prystoekenningspanele. Van 1983 tot 1993 dien hy op die paneel vir die toekenning van die FNB-Vita toekennings; tussen 1983 en 2002 is hy paneellid vir die Piers Nicholson-toekennings en vanaf 1992–2002 is hy ook lid van die paneel wat die Cobus Rossouw-toekennings maak.

In hierdie jare is hy nog steeds baie aktief op die verhoog en vertolk verskeie rolle, wat insluit die hoofrol in Aku vang 'n ster vir TRUK (Transvaalse Raad vir Uitvoerende Kunste), asook rolle in Kanna hy kô hystoe, The Fantastics, People are living there, Romeo and Juliet, The merry widow, El Grande del Papa Roderiques, The cherry orchard, Three sisters, Cry the beloved country, Skerpsin en A streetcar named desire, Tennessee Williams se drama wat in Afrikaans vertaal is vir die opvoering. Hy vertolk ook rolle in verskeie radiodramas en enkele televisiedramas.

Verder is hy regisseur van vele stukke vir SUKOVS en die kunstefeeste, met die eerste een Die effek van gammastrale op man-in-die-maan gousblomme van Paul Zindel, met Antoinette Kellerman in die hoofrol. Ander produksies onder sy regie sluit in Hansie die hanslam van Pieter Fourie, Blanche, A streetcar named desire, Oklahoma!, Die huis van Maria Malan (verwerking van Die huis van Bernarda Alba van Lorca), Over the hill en Under the oaks (twee komedies van Paul Slabolepszy), A funny thing happened on the way to the forum, Mis en Drif van Reza de Wet, Liewe Heksie en die Rotbende, Die kersieboord, The transistor radio, Onvervulde drome, Bride by return, Tartuffe, Piet se tante, Broken dreams, Die wind sal nooit weer ophou waai nie, ’n Seder val in Waterkloof van P.G. du Plessis, Maagmeisie van Thomas Deacon, Romeo and Juliet, Braam van der Vyver se Straties, Ipekonders, Aasvoëls van Chris Vorster, Nag van die lang messe van Tom Gouws, Cry the beloved country, Jan van Tonder se Lewensreg, Maaltyd vir een, Die buffel, Jubilium, Die dokumente, Maskermaan van Cecilia du Toit, Die bobaas van die boendoe en “Renosters” van Ionesco. Hy behartig ook die regie van opvoerings van sy eie dramas soos Graswewenaar, Aku vang 'n ster, Die buite-egtelike ouma, Drie bruide vir Jan Ramdan, Die waterwyser, Oepsie!, My liewe Meneer Malan, Ag, gee Visser 'n kans, Skroot, Limericke sonder brieke (saam met Philip de Vos”), Waaihoek, Lam vir die Pase, Knorries en die Krisis, Don’t shoot the messenger, Die kaskenades van Kees Kieswetter – Die dooie ou dônner en Nag van die hiëna. Vir sy produksies van A funny thing happened on the way to the forum en Die wind sal nooit weer ophou waai nie ontvang hy toekennings van die Nasionale Kunsteraad.

Sy prysgeld vir die Piers Nicholson-toekenning vir uitstaande bydrae tot die ontwikkeling van die teater in die Vrystaat gebruik hy om in 1992 deur Europa te toer en om lesings oor drama en toneel in Rusland te gee. Hier is hy gasdosent aan die Viktor Sobtsjak eksperimentele teater in Pjatigorsk en gesels in Moskou oor ontbyt-televisie oor die teater in Suid-Afrika. Hierdie eerste besoek word opgevolg deur 'n paar ander. Hy is onder andere regisseur van Romeo en Juliet in Russies in die Chekhov Staatsteater in Pavlodar in Kazakhstan in 2005 en sy eie Illegitimate granny (vertaling van Die buite-egtelike ouma) word in 2007 ook hier opgevoer. In 2004 word hy aangewys as die Volksblad-Kunstefees se feeskunstenaar. Hy kry ook verskeie toekennings vir sy werk as direkteur van opvoerings, onder andere as beste regisseur by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees in 2007, vir sy regie van Jan van Tonder se drama Lewensreg. Hy wen in 2008 die Sanlam-teaterprys vir beste regie vir die produksie van Die begrafnis van Phil Janse (skuilnaam van Rudie van Rensburg). Op gereelde basis is hy teaterkritikus vir die Volksblad.

Betrokkenheid by gemeenskap

Nico dien sy gemeenskap op velerlei wyse. Met geld van die Nasionale Kunsteraad (NKR) en die Nasionale Lotery help hy met multikulturele opleiding, waar plaaslike bruin en swart akteurs opgelei word en beurse aan hulle toegeken word. Vanaf 1997 tot 1998 is hy projekleier van 'n staatsondersteunde MIV/Vigs- en kindermolestering-skoolprogram vir 380 skole in die Vrystaat. In 2000 is hy projekleier van die ATKV-Skoolfeeste, asook stigter, lid en voorsitter van dieselfde projek in die Vrystaat. In November 2003 was Nico die beplanner van, en die ondernemingsgees agter, die Sanlamprys vir Afrikaanse teater (Spat-prys), wat in 2004 tydens die Volksblad-Kunstefees in Bloemfontein bekendgestel is. In 2005 is hy nou betrokke by die gemeenskapsdiens-skoleprojek wat deur die Nasionale Kunsteraad geborg is.

Reeds op skool begin hy skryf, hoofsaaklik liedjies en kortverhale, hoewel die kortverhale deur Huisgenoot terug gestuur is. By SUKOVS in 1979 skryf hy 'n eenbedryf wat nooit opgevoer is nie. Sy eerste drama is die klug Graswewenaar, wat in 1985 by die ATKV-Kampustoneelfees opgevoer word, waarna hy hom op die skryf van dramas toespits. Dit handel oor 'n man (Petrus Borstlap) wat deur sy agterdogtige vrou Jackie en dominerende skoonma Johanna vir 'n week alleen by die huis gelos word om aan sy verhandeling te werk. In hierdie tyd ontwikkel verskeie krisisse. Sy onnutsige universiteitsmaat Pierre Cronjé daag daar op en so ook Freaky Frances ('n dame met die vinnigste vingers in die Vrystaat) en die sexy geskeide jong Elize Bromley. Ou professor Jan van Helle, die konserwatiewe akademikus wat eintlik 'n hoenderboer wou wees, kom ook daar aan om te kyk hoe sy student vorder met die verhandeling. Jackie daag dan in vermomming daar op om ondersoek in te stel na haar man se bedrywighede. Hierdie drama word met groot sukses opgevoer deur TRUK, SWARUK in Suidwes-Afrika en SUKOVS en dit word in Engels vertaal en opgevoer as In the pink! Hierna skryf hy meer as 25 toneelstukke wat opgevoer word. Baie van die werk is komies, maar hy lewer ook ernstige dramas van gehalte.

Komedies/klugte

Komedies of klugte van hom sluit in Die buite-egtelike ouma. Hierin word die ongetroude tandarts, Jeff Johnson, gekonfronteer deur 'n vergete liefde en haar baba wat die gevolg was van 'n klein “misstappie”. Dit gebeur op dieselfde aand wanneer hy 'n wulpse en verleidelike meisie oorgenooi het na sy woonstel. Dan is daar ook die buurman en sy moeder. Luwes slaag daarin om in woord, situasie en handeling geen geleentheid tot dubbelsinnigheid en stoutigheid verlore te laat gaan nie. Hierdie drama word by 1987 se Kampustoneelfees opgevoer. Later word dit in Engels vertaal en opgevoer as The illegitimate granny, terwyl dit ook in Russies vertaal en opgevoer word. Luwes kry in 2006 'n NKR-toekenning vir internasionale produksie vir die opvoering van hierdie drama. Drie bruide vir Jan Randam is die verhaal van die gefrustreerde fotograaf, Susan Susara Hendrik du Toit ('n man) van Tamatiespoort, 'n klein dorpie op die grens van Suid-Afrika naby Sun City. Jan Randam is 'n stoetboer wat wil hê die fotograaf moet op die plaas kom boer en met sy Stella trou. Die Portugees Porta kom van Playboy en steel drie meisies by die Sun City Extravaganza, wat hy wil hê die fotograaf moet afneem. Porta smokkel ook met dwelms en Sersant Kokkie kom ondersoek die spulletjie, met chaos wat volg. Hierdie drama word in 1988 deur die Universiteit van die Oranje-Vrystaat by Kampustoneelfees opgevoer. Die klug Oepsie! word in 1994 by die Kampustoneelfees opgevoer. Dit handel oor die verkiesingskoors wat Suid-Afrika beetgekry het en mense tot waansinnige uiterstes dryf. Die Knorries en die krisis is 'n komedie wat handel oor 'n groep knorrige ou mans, 'n kwaai matrone en 'n afgetrede plaaswerker wat almal in die ouetehuis Huis Soeterjare intrek. Die afgetrede melkboer Korrelkop van Graan en sy aartsvyand, die afgetrede direkteur van 'n maatskappy Peter-Schalk van Rijn, moet 'n eenheid deel. Korrelkop hou van rugby, 'n brandewyntjie, rofstoei op televisie en die liedjie Ou ryperd. Die gekultiveerde Peter-Schalk stel weer meer belang in filosofie, klassieke musiek en opera en hou daarvan om te wandel. Hierdie drama is in 2004 een van die naaswenners van die Sanlam-teaterprys. Die komedie Draaijakkalse debuteer by Aardklop in 2010. Hierin wil Chappies na die Curriebeker-eindstryd toe gaan, maar sy meisie, Minette, wil saamgaan. Met allerhande planne en woordspeletjies probeer hulle mekaar uitoorlê. Ander komedies wat hy skryf sluit in Aag gee Visser 'n kans!, ’n Kwessie van verbeelding, My liewe Meneer Malan, Die waterwyser, Die premier se toedeldoe, Limerieke sonder brieke (saam met Philip de Vos), Oepsie, 'n Kwessie van verbeelding, Die premier se toedeldoe en Kaskenades van Kees Kieswetter – Die dooie ou dônner.

Ernstige dramas

Hy skryf verskeie meer ernstige dramas. Aku vang 'n ster is 'n spanningsdrama wat afspeel op 'n klein gehuggie in die onherbergsame Noord-Kaap waarin huweliksontrou, moord en selfsug voorop staan, met die boodskap dat rykdom en die gejaag daarna slegs onheil bring. Aku is 'n sonderlinge karakter en mengsel van San-Griekwa-Blank. Hy glo die maan is sy ma, die sterre is sy ligte en hy ry op 'n riethings. Sersant Gert Venter is polisiebevelvoerder en sy vrou Joan kikker haar verveeldheid op deur 'n verhouding met die skurk en winkeleienaar Johnny Fincham aan te knoop. Johnny is op sy beurt getroud met Hester. Al hierdie karakters koester hulle eie drome en ideale. Dan tel Aku 'n diamant op en eie gewin en gierigheid kom by elkeen na vore. Johnny vermoor vir Hester om met Joan te kan wegloop en probeer die moord op die “mal” Aku vaspen. Terselfdertyd probeer hy om Aku se diamant, die “ster” van die titel, te steel. Dit is veral Aku se aardse maar poëtiese taalgebruik wat aan die karakter en die stuk sy bekoring gee. Aku vang 'n ster word in 1986 deur die departement van drama van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat by die Kampustoneelfees opgevoer en in 1987 deur TRUK.

Telefoon is 'n eenbedryf oor mense wat afgesny word van die samelewing. Die kinderdrama Die Venus-beeldjie word deur Dalro gepubliseer. 'n Lam vir die Pase het deur middel van 'n liefdesverhaal die onderlinge spanning tussen en bevryding van die Israeliete in slawerny in Egipte as tema, met verwysings na die Suid-Afrika net voor demokratisering. Hierdie Passiespel vertel die verhaal van drie gesinne in Egipte op die vooraand van die Israeliete se uittog uit Egipte. Die Farao in die stuk lê op sterwe, in 'n staat van verheerliking, en begin sy ou lewe in perspektief sien. Hy praat reguit met die gehoor en plaas so alles in eietydse perspektief. Nes die Israeliete van destyds leef Afrikaners in politieke angs, is onderwerp aan verandering en word hulle wortels weggevat. Farao en ook die Afrikaner het gedink hulle is in beheer. Met die koms van Moses ná 400 jaar word die werklike wortels weer gevind, en die boodskap is dat Suid-Afrika moet terugkeer na sy geestelike wortels voordat daar werklike uitkoms en vrede sal wees. Hierdie drama word in 1993 by die Kampustoneelfees opgevoer.

Skroot ontvang in 1996 'n NKR (Nasionale Kunsteraad) toekenning en in 2000 word dit by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK) op die planke gebring. Dit speel af teen die agtergrond van die Anglo-Boereoorlog en beeld die ontberinge uit van die Boerefamilie van ds. Kramer en hulle bediende, die stom Sotho-vrou Semumu, in die Britse konsentrasiekamp. Ander belangrike karakters is 'n Engelse dokter en 'n kampbevelvoerder. Die oorlog word primêr ondersoek vanuit die perspektief van Semumu as verteenwoordiger van die swart mense. Hulle swaarkry is nie opgeteken nie, vandaar die stom hoofkarakter, wie se stem as verteller oor die klankstelsel gehoor word. Deur 'n stem te gee aan die stemlose, word dit ook simbolies die stem van die gewete. Semumu kan nie meer praat nie omdat haar tong uitgesny is nadat sy deur 'n Britse soldaat verkrag is. Dit is egter nie net die swart mense wat in die oorlog soos skroot (vullis of afvalmetaal) behandel is nie. Duisende ander was die slagoffers van haat, geweld en wreedheid en vorm deel van die oorlog se afvalmetaal. Karakters wat deur die oorlog geraak word sluit in die jong Sotho-vrou wat sonder kos of skuiling 'n desperate plan moet uitvoer om aan die lewe te bly; die Britse kolonel wat sy eie nagmerries saamdra; die jong Britse dokter wat besef dat hy sonder keuse deel geword het van 'n bose stelsel; en die Boere wat hulself uiteindelik in 'n gevangenskap veel groter as dié van die oorlog bevind. Hierdie drama is oorspronklik deur Dalro onder die titel Semumu, die stomme gepubliseer.

Zollie is 'n straatkind van Kaapstad wat saam met sy makkers Snoekie en Draad die Zephyrs-straatbende vorm. Hy probeer sy lewe op dreef kry met die hulp van 'n Griekse restaurant-eienaar se kinderlose vrou. Dit is egter nie so maklik om van sy omstandighede te ontsnap met die alomteenwoordigheid van gom om te snuif, kliënte op soek na seks en die Ouks, 'n mededingende straatbende nie. Lem is die leier van die Ouks en wil oor Zollie en sy bende seëvier. In 2005 verower Zollie die Sanlam Teaterprys en die Sanlam-toekenning vir die produksie van 'n nuwe Afrikaanse drama. Dit kry ook 'n NKR-toekenning vir 'n professionele produksie, en Luwes ontvang ook die Sanlam-toekenning vir beste nuwe dramaturg vir Afrikaanse teater. Zollie is van 23 tot 28 Junie 2008 in Haarlem, Nederland, op 'n internasionale konferensie oor kindermishandeling en die bemagtiging van die jeug en vroue aangebied, en van 30 Junie tot 3 Julie 2008 in Memphis, Amerika. Ander dramas van hom sluit in Die waterwyser en Die Mure van Jerigo. Hy skryf ook die musiekspel Waaihoek en die radiodrama Nag van die hiëna.

Engelse dramas

Hy skryf ook in Engels. In 2008 het hy die NKR-toekenning vir die skryf van Silent Harmonica ontvang, asook die NKR-beurstoekenning van R150 000 vir dramastudente. Hy ontvang ook die NKR-toekenning vir die skryf van Don’t shoot the messenger! Hierdie drama skryf hy in opdrag van die Departement Natuurwetenskappe vir die Darwin-gedenkjaar in 2009. Dit is 'n allegoriese toneelstuk wat ná die première in Maart 2009 in Bloemfontein só gewild was dat dit weer aangebied is. Charles Darwin word op soms speelse en soms ernstige wyse in hierdie stuk deur Griekse klassieke kennis in die vorm van die karakter Ancienti Academicus gekonfronteer. Reli-Gious, wat weer Westerse godsdiens verteenwoordig, kom uiteraard in ernstige konflik met Darwin, die agnostikus, terwyl Incense die Oosterse teorieë oor die ontstaan van die aarde en oor reïnkarnasie verteenwoordig, Africa Nus die Afrika-perspektief en Original Aboriginal die oudste geïsoleerde volk en sy dreamtime-teorie. Om hierdie potensieel kontensieuse kwessies te opper gebruik hy die persoon van die hofnar om die moeilike vrae te vra en die karakters op te roep. Deur humor word die konflik getemper.

Vertaalwerk

Hy vertaal en verwerk etlike dramas vir opvoering. Dit sluit in La malade imaginaire van Molière, wat hy as Ipekonders op die planke bring. Piet se tante is 'n verwerking van die bekende drama Charley’s aunt van Brandon Thomas. Flikvlooie is 'n verwerking van 'n drama van Feydeau, terwyl Die huis van Maria Malan 'n verwerking is van La casa de Bernarda Alba van Federico Garçia Lorca en Maaltyd vir een 'n verwerking is van die komedie Dinner for one. Een van sy kortverhale, Wingerdlootjies, word deur Die Huisgenoot gepubliseer.

In 1989 kry hy 'n AA Vita-toekenning as uitstaande Suid-Afrikaanse dramaturg en in 1992 verwerf hy die Piers Nicholson-toekenning vir uitstaande bydrae tot die ontwikkeling van die teater in die Vrystaat. In 2001, 2003, 2004 en 2005 is hy benoem vir die Piers Nicholson-toekenning. In al hierdie jare, behalwe 2005, word hy as die naaswenner aangewys. In 2004 word hy aangewys as die Volksblad-Kunstefees se feeskunstenaar van die jaar.

1987 – Aku vang 'n ster

1990 – Die Venus-beeldjie

1994 – Graswewenaar

2005 – Zollie

Deur Dalro gepubliseer

1996

• Die buite-egtelike ouma
• Die huis van Maria Malan – verwerking van 'n drama van Federico Garçia Lorca
• Die telefoon
• Die waterwyser

1997

• Drie bruide vir Jan Randam
• ’n Kwessie van verbeelding

1998

• Die premier se toedeldoe

1999

• Flikvlooie – verwerking van 'n drama van Feydeau
• Ipekonders – verwerking van Molière
• ’n Lam vir die Pase
• Die mure van Jerigo
• Semumu – die stomme

2000

• Oepsie
• Skroot

2001

• Limericke sonder brieke

2002

• Piet se tante – verwerking van 'n drama van Brandon Thomas

2003

• Waaihoek se Vinkel en Koljander

2004

• Knorries en die krisis

• Luwes, Nico. Biografiese skets. Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein 2 Oktober 1989.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.
• Ackerman, Elsabé. Nico tap kennisse vir toneel. Die Volksblad, 25 Februarie 1988.
• Pople, Laetitia. Boesmans in stuk by Kampustoneel. Nuwe stukke van M.C. Botha, Charles Fourie en Nico Luwes te sien. Beeld, 4 April 1994.
• Swart, Simona. Verhoog bied uitdagings, Die Volksblad, 15 Mei 1995
• LinkedIn: https://za.linkedin.com/in/nico-luwes-1a643241^{[dooie skakel]}
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 20 September 2012: www.litnet.co.za