Mosambiekse Vryheidsoorlog

Die oorlog het amptelik op 25 September 1964 begin en met 'n skietstilstand op 8 September 1974 tot 'n einde gekom. 'n Onderhandelde onafhanklikheid is in 1975 beklink.

Mosambiekse Vryheidsoorlog
Deel van die Portugese koloniale oorlog
Portugese troepe op patrollie in Mosambiek
Datum 25 September 1964 – 8 September 1974 (skietstilstand) 25 Junie 1975 (onafhanklikheid) Ligging Mosambiek Resultaat Portugese militêre oorwinning; Skietstilstand en onafhanklikheid van Mosambiek na die linkse Carnation-rewolusie in Lissabon; Begin van die Mosambiekse Burgeroorlog. Gebieds- veranderinge Mosambiek word van Portugal onafhanklik
Strydende partye
FRELIMO Ondersteun deur:  Sowjetunie  Volksrepubliek China  Kuba  Joego-Slawië  Bulgarye  Tanzanië  Zambië  Egipte  Algerië  Libië	Portugal Ondersteun deur:  Suid-Afrika  Rhodesië  Malawi
Aanvoerders
Eduardo Mondlane (1962–69), Joaquim Chissano (1962–75), Filipe Samuel Magaia (1964–66), Samora Machel (1969–75)	António Augusto dos Santos (1964–69), Kaúlza de Arriaga (1969–74)
Sterkte
~10 000–15 000	50 000 op 17 Mei 1970
Ongevalle en verliese
10 000–35 000 gesneuweldes	3 500 gesneuweldes
~50 000 burgerlikes gedood

Portugal se oorloë teen vryheidsvegters in sy 400 jaaroue Portugese Ryk, het in 1961 met die Angolese Oorlog vir Onafhanklikheid begin. In Mosambiek het die konflik in 1964 begin met onrus en frustrasies onder baie van die inheemse Mosambiekse bevolkings, wat die buitelandse regeerders as 'n vorm van uitbuiting en onderdrukking beskou het, wat net tot voordeel van die Portugese ekonomie gestrek het. Baie Mosambiekers het ook die Portugese se beleid teenoor die plaaslike bevolkings geminag, wat neergekom het op diskriminasie, en beperkte toegang tot die Portugese lewenstyl-opvoeding en geskoolde werksgeleenthede.

Namate suksesvolle selfbeskikkings-bewegings na die Tweede Wêreldoorlog regdeur Afrika posgevat het, het talle Mosambiekers progressief nasionalisties in hul politieke denke begin raak, en toenemend gefrustreerd geraak met die onderdanigheid waaronder hul volk aan 'n buitelandse regeerder uitgelewer was. Aan die ander kant was daar weer die gekultiveerde inheemse Afrikane wat ten volle by die sosiale kringe van die Portugese-Mosambiekers ingeskakel was – veral diegene in die stedelike sentra – wat met gemengde gevoelens, ongemak en agterdog, die eise vir onafhanklikheid, beskou het. Die etniese Portugese van die gebied, wat meestal die regerende owerheid was, het met 'n toename in militêre teenwoordigheid en vinnige ontwikkelingsprojekte hierop gereageer.

'n Massa-uittog van Mosambiek se intelligentsia na naburige lande het veilige hawens vir radikale Mosambiekers geskep waarvandaan aksieplanne opgestel, en politieke onrus in hul geboorteland gestook kon word. Die stigting van die guerrilla-organisasie FRELIMO en die steun van die Sowjetunie, China, Kuba, Joego-Slawië, Bulgarye, Tanzanië, Zambië, Egipte, Algerië, en Moeammar al-Ghaddafi se regering in Libië met wapens en raadgewers, het gelei tot die uitbreek van geweld wat vir meer as 'n dekade voortgewoed het.

Uit 'n militêre oogpunt, het die Portugese Weermag die oorhand behou oor die guerrillamagte. Desnieteenstaande, slaag Mosambiek daarin om sy onafhanklikheid op 25 Junie 1975 te verkry toe 'n burgerlike opstand in Portugal, genaamd die Angelier-rewolusie, die militêre diktatuur, wat deur die Verenigde State ondersteun is, omver gewerp het. Dit was die einde van Portugal se 470 jaar van koloniale heerskappy in die Oos-Afrikastreek. Volgens geskiedkundiges was die staatsgreep in Portugal in 'n mate deur die opstande oor die Portugese troepe se slegte behandeling van die Mosambiekse plaaslike bevolking aangevuur.

Portugese koloniale bewind 

 

 

San-jagters en versamelaars, afstammelinge van die Khoisan, was die eerste bewoners van die streek wat vandag as Mosambiek bekend staan, gevolg gedurende die eerste en vierde eeu deur die Bantoe-sprekende mense wat oor die Zambezirivier na die gebied migreer het. Portugese skeepsvaarders land in 1498 aan die Mosambiekse kuslyn. Portugal se invloed in Oos-Afrika groei regdeur die 16de eeu, verskeie kolonies, bekend as Portugees-Oos-Afrika, word gestig. Slawerny en goud word winsgewende bedrywe vir Europa.

Mosambiek was gekenmerk deur groot ongelykhede tussen die ryk Portugese en die meerderheid van die groot landelike Afrika-bevolking. Armer wittes, waarvan baie nuwe immigrante was, insluitende ongeletterde kleinboere, het voorkeur bo die swart bevolking gekry in laevlak stedelike werk, waar 'n stelsel van arbeidsafbakening gegeld het. In die landelike gebiede het Portugese die handelsposte beheer waar die plaaslike kleinboere sake gedoen het. Baie van die plaaslike bevolking moes toekyk hoe hul kultuur en tradisies oorheers word deur die volksvreemde Portugese kultuur. 'n Klein opgevoede Afrika-klas het verrys, maar moes aansienlike diskriminasie verduur.

Uitgesproke politieke andersdenkendes, wat die Portugese bewind gekritiseer en onafhanklikheid geëis het, is in ballingskap gedwing. Vanaf die middel-1920's is vakbonde en linksgesinde opposisie deur 'n reeks van outoritêre regerings in Portugal, in die land self en in die kolonies, verbied. Die swart Mosambiekse boere is deur die Portugese regering gedwing om rys of katoen vir die uitvoermark te produseer, maar is baie min daarvoor betaal. Baie ander werkers – meer as 250 000 teen 1960 – moes in die steenkool- en goudmyne in buurlande, hoofsaaklik Suid-Afrika, gaan werk waar hulle 30% van die ondergrondse arbeidsmark uitgemaak het. Teen 1950 het net 4 353 Mosambiekers uit 'n bevolking van 5,7 miljoen stemreg gehad. Die kloof tussen die Portugese setlaars en die Mosambiekse boorlinge word goed uitgebeeld deur die klein aantal mense met gemegde Portugese- en Mosambiekse oorsprong (mestiço) wat net 31 465 uitmaak in 'n bevolking van 8 tot 10 miljoen volgens die 1960 sensusopnames.

Die Mosambiekse Bevrydingsfront FRELIMO (Frente de Libertação de Moçambique), wat sedert 1977 formeel op die leerstellings van Karl Marx en Wladimir Lenin geskoei was, was egter sedert die laat 1960's 'n navolger hiervan. Die guerrillamag is op 25 Junie 1962 in Dar-es-Salaam, die grootste stad in die naburige Tanzanië deur Mosambiekse politieke leiers wat in ballingskap was, gestig. FRELIMO het ontstaan met die samesmelting van verskeie bestaande nasionalistiese groepe.

'n Jaar later, in 1963, vestig FRELIMO sy hoofkwartier in Dar-es-Salaam onder die leierskap van die sosioloog, Eduardo Mondlane, en begin eise stel vir die onafhanklikheid van Mosambiek. Ná twee jaar van vrugtelose pogings om deur politieke maneuvers op 'n vreedsame wyse onafhanklikheid te verkry, begin Mondlane in 1964 'n veldtog van guerrilla-oorlogvoering.

Die Verenigde Nasies plaas ook druk op Portugal vir dekolonisasie. Portugal dreig om uit NAVO te bedank. Dit het die wenslike uitwerking vir Portugal en die steun aan die nasionalistiese groepe word gestaak en so ook die druk op Portugal. Dit dwing FRELIMO om sy heil by die Sowjetbloklande te gaan soek.

Steun van die Sowjetunie

Gedurende die Koue Oorlog, en in besonder in die laat 1950's, het die Sowjetunie en die Volksrepubliek China 'n strategie van destabilisasie teen die Westerse moondhede gehandhaaf deur hul houvas op die kolonies in Afrika te ontwrig. Nikita Chroesjtsjof, in besonder, het die "onderontwikkelde derde van die mensdom" as 'n metode gesien om die Weste te verswak. Die Sowjetunie het Afrika uitgebuit om 'n wig tussen die Westerse moondhede en hul kolonies in te dryf, en om pro-kommunistiese state in Afrika te vestig om sodoende toekomstige betrekkinge te kweek.

Eduardo Mondlane se opvolger, die toekomstige president van Mosambiek, Samora Machel het hulp van beide Moskou en Beijing aanvaar en die twee lande beskryf as "die enigste wat ons werklik sal help...hulle het gewapende stryde geveg, en enigiets wat hulle geleer het, en relevant vir ons is, kan ons gebruik." Die guerrillas is opgelei in ondermyning en politieke oorlogvoering, en het ook militêre hulp ontvang. In 1972 is daar 'n vrag van 122 mm artillerie-vuurpyle na FRELIMO verskeep, saam met 1 600 raadgewers uit Rusland, Kuba en die Duitse Demokratiese Republiek.

Insypeling onder Mondlane (1964–69)

 

Aan die begin van die oorlog was daar maar min hoop vir 'n konvensionele militêre oorwinning vir FRELIMO met sy skrale 7 000 vegters teen 'n veel groter Portugese mag. Hul hoop was die steun van die plaaslike bevolkings sodat 'n onderhandelde onafhanklikheid met Lissabon bereik kan word. Portugal het sy eie soort van uitgerekte oorlog gevoer, en 'n groot militêre mag is deur die Portugese regering gestuur om die onrus te onderdruk. Die troepesterkte is tussen 1964 en 1967 van 8 000 tot 24 000 aangevul. Die aantal plaaslike soldate wat gewerf is, het in dieselfde tydperk na 23 000 man gegroei.

Die militêre vleuel van FRELIMO was onder die bevel van Filipe Samuel Magaia, wie se troepe in Algerië opgelei is. Die guerrillas is met 'n verskeidenheid van wapens toegrus, baie hiervan het van die Sowjetunie en Sjina gekom. Die algemeenste wapens was die Mosin-Nagant slotaksie geweer, SKS en AK-47 automatiese gewere, en die Sowjet PPSh-41. Masjiengewere soos die Degtyaref ligte masjiengeweer was algemeen in gebruik, so ook die DShK en die SG-43 Gorunof. FRELIMO het ook mortiere, terugslaglose gewere, RPG-2's en RPG-7's, lugafweer-wapens, soos die ZPU-4, en vanaf 1974 die Strela 2, gebruik.

Die Portugese magte was onder die bevel van Genl. António Augusto dos Santos, 'n man wat geglo het in die moderne teen-insurgensie-strategieë. Augusto dos Santos was ten gunste van samewerking met Rhodesië om Afrika verkennerseenhede en ander spesiale magte op te lei. In gevalle het die Rhodesiese magte hul eie onafhanklike operasies tydens die konflik geloods.

Hoewel helikopters nie in dieselfde mate n Mosambiek, soos in die Viëtnamoorlog gebruik is nie, is die Alouette III baie algemeen aangewend. Die SA 330 Puma is ook met groot sukses gebruik. Die Portugese Vloot het patrolliebote, landingsvaartuie, en opblaas-Zodiacs in die oorlog gebruik.

Die begin van die FRELIMO-aanvalle

Pogings vir vreedsame onderhandelings is in 1964 deur FRELIMO laat vaar en op 25 September 1964 begin Mondlane met sy aanvalle op teikens in die noorde van Mosambiek uit sy basis in Tanzanië. FRELIMO-soldate, met logistieke hulp van die plaaslike bevolking, val die administratiewe buitepos by Chai Chai in die Cabo Delgado aan. FRELIMO-militantes het daarin geslaag om agtervolging en waarneming te ontduik deur klassieke guerrilla-taktiek toe te pas: hinderlae vir die Portugese patrollies, die sabotasie van kommunikasielyne en treinspore, en tref-en-trap aanvalle op koloniale buiteposte waarna die aanvallers in die niet verdwyn.

Na die eerste aanvalle in Chai Chai het die gevegte uitgebrei na Niassa en Tete in die sentrale gebiede van Mosambiek. In die beginfase van die oorlog is FRELIMO se bedrywighede met klein, peloton-grootte aanvalle, teistering en strooptogte op installasies uitgevoer. Die FRELIMO-soldate het dikwels in klein groepies van 10 tot 15 man opgetree. Die wydverspreide aard van FRELIMO se aanvanklike optrede was daarop gemik om die Portugese troepe uiteen te dryf.

Die Portugese het in November in die noordelike streek van Xilama ongevalle begin ly. Met baie steun onder die plaaslike bevolking kon FRELIMO suid begin opruk na Meponda en Mandimba, en skakel met die guerrillas in Tete. Ondanks die vinnige uitbreiding van sy operasionale gebied het FRELIMO steeds voortgegaan om kleinspanne te gebruik om maklike teikens, soos buiteposte, aan te val. Kano's is op die Ruvumarivier en die Malawimeer gebruik vir kommunikasie- en logistieke lyne.

 

Soos met soortgelyke konflikte teen die Franse en die Amerikaanse Gewapende Magte in Viëtnam, het die insypelaars landmyne gebruik om die Portugese troepe lam te lê, en sodoende verdere las op die gewapende magte se infrastruktuur te plaas en die soldate te demorialiseer.

FRELIMO se aanvalsmagte het ook in getalle groter geword, en in sommige gevalle met meer as 100 man in 'n eenheid begin opereer. Hulle het ook begin om vrouevegters te gebruik. Dit was op 10 of 11 Oktober nadat Filipe Samuel Magaia vanaf 'n besoek aan die front op pad terug Tanzanië toe was, wat hy deur 'n mede-soldaat, Lourenço Matola, doodgeskiet is. Matola het vermoedelik vir die Portugese gewerk.

Teen 1967 was een sewende van die bevolking en 'n vyfde van die land reeds onder die beheer van FRELIMO, met 8 000 guerrillas op die slagveld.

Sluipmoord op Eduardo Mondlane

Eduardo Mondlane sterf op 3 Februarie 1969 in 'n ontploffing. Volgens verskeie bronne was dit die Portugese geheime polisie wat 'n pakkie na sy kantoor in Dar-es-Salaam gepos het. In die pakkie was 'n boek met 'n ontploffingsmeganisme wat ontplof het toe hy die boek oopmaak. Ander bronne sê weer dat 'n bom onder sy stoel by FRELIMO se hoofkwartier ontplof en die faksie wat daarvoor verantwoordelik was nooit geïdentifiseer is nie.

Die oorspronklike ondersoek het vir Silverio Nungo (wat later tereggestel is), en Lazaro Kavandame, FRELIMO se leier in Cabo Delgado vir die sluipmoord verantwoordelik gehou. Kavandame het nooit 'n geheim gemaak van sy wantroue in Mondlane nie en hom as 'n té konserwatiewe leier beskou. Die Tanzaniese polisie het hom ook daarvan beskuldig dat hy saam met die Polícia Internacional e de Defesa do Estado (PIDE - Portugal se veiligheidsdiens) gewerk het om Mondlane dood te maak. Kavandame het hom in April daardie selfde jaar aan die Portugese oorgegee.

Mondlane se opvolger was die gematigde Eerw. Uria Simango wat die adjunkpresident van FRELIMO onder Mondlane was. In die daaropvolgende magstryd is Simango deur die meer ongenaakbare Samora Machel en Marcelino dos Santos uitgewerk. Hy is later uit FRELIMO geskors en na onafhanklikheid in 1975 tereggestel.

Voortgesette oorlog (1969–74)

Generaal António Augusto dos Santos is in 1969 van sy pos as bevelvoerder onthef en Genl. Kaúlza de Arriaga volg hom in Maart 1970 op. Hy was ten gunste van meer regstreekse aanvalle op die insypelaars en het die gevestigde plaaslike teen-insurgensie-eenhede met Portugese soldate vervang.

Daar was teen 1972 groeiende druk van ander bevelvoerders, veral van Kaúlza de Arriaga's se tweede-in-bevel, Genl. Francisco da Costa Gomes, om inheemse soldate in Flechas-eenhede te gebruik. Flechas (Pyle) is ook in Angola gebruik waar sulke eenhede onder die bevel van die Portugese PIDE geval het. Hulle het bestaan uit plaaslike stamlede wat goed was in verkenning, spoorsny en teen-terroristiese operasies.

Portugese teenoffensief (Junie 1970)

 

 

Die Portugese Leër loods 'n reuse teenoffensief op 10 Junie 1970. Die Gordiaanse Knoop Operasie (Portugees: Operação Nó Górdio) het die permanente kampe en infiltrasieroetes vanuit die Tanzaniese grondgebied in die noorde van Mosambieke vir sewe maande lank geteiken. Sowat 35 000 Portugese soldate, in besonder elite-eenhede soos valskermsoldate, kommando's, mariniers en vloot-fusiliers is vir die uitgerekte operasie ontplooi.

Die Portugese probleme het begin toe die reënseisoen aanbreek en dit ernstige logistieke probleme veroorsaak het. Daar was nie meer genoeg lugsteun nie en die Portugese ongevalle het meer as FRELIMO s'n begin word.

Die Portugese het uiteindelik aangekondig dat 651 FRELIMO-soldate dood en 1 840 gevang is vir die verlies van 132 Portugese soldate. Die getal dooies aan die kant van FRELIMO word egter meer realisties op 440 geraam. Hoewel "Gordiaanse Knoop" as die suksesvolste offensief van die oorlog beskou word en die guerrillas se vermoëns ernstig geknou is tot op die vlak dat FRELIMO nie meer 'n wesenlike bedreiging was nie, is dit deur sommige offisiere en die regering as 'n mislukking beskryf.

Die groeiende onrus in Portugal is op 25 April 1974 op die spits gedryf toe daar met die sogenaamde Angelier-rewolusie 'n bloedlose, linksgesinde staatsgreep uitgevoer is. Duisende Portugese burgers verlaat Mosambiek en die nuwe Portugese regeringshoof, Genl. Antonio de Spinola, vra vir 'n skietstilstand. Met die bewindsverandering in Lissabon, weier baie van die soldate om verder te veg en bly in hul kasernes, eerder as om op patrollie te gaan. Die Lusaka-akkoord word, na onderhandelings met die Portugese regering, op 7 September 1974 onderteken, waarvolgens die totale mag aan FRELIMO oorhandig word. Die datum vir die formele onafhanklikheidswording word op 25 Junie 1975 vasgestel – op die 13-jarige stigtingsdag van FRELIMO.

Samora Machel word die eerste Mosambiekse president. Eerwaarde Uria Simango, sy vrou, en ander FRELIMO andersdenkendes, word in 1975 in hegtenis geneem en sonder verhoor aangehou. Binne twee jaar begin die burgeroorlog tussen FRELIMO en RENAMO. RENAMO se oorlog word deur Rhodesië en Suid-Afrika befonds. Vrede word eers in 1992 bewerkstellig toe die land vir die eerste keer in verskeie dekades relatiewe stabiliteit kon ervaar.

• (pt) Guerra Colonial: 1961–1974 – State-supported historical site of the Portuguese Colonial War (Portugal) Geargiveer 24 Oktober 2008 op Wayback Machine
• (en) The official FRELIMO site (Mozambique)
• (pt) Time magazine, Dismantling the Portuguese Empire Geargiveer 23 Julie 2013 op Wayback Machine