Maria Elizabeth Rothmann: Suid-Afrikaanse skrywer

Sy is een van die eerste vroue in die land om ’n B.A.-graad te behaal, een van die eerste vroulike Afrikaanse joernaliste, ’n vegter vir vrouestemreg en selfs ’n tydlank ondervoorsitter van die Kaaplandse Nasionale Party. As skrywer verower sy die Hertzogprys en skryf ook kinder- en jeugverhale.

Maria Rothmann
Gebore	Maria Elizabeth Rothmann 28 Augustus 1875 Swellendam, Kaapkolonie
Sterf	7 September 1975 (op 100) Swellendam, Kaapprovinsie
Nasionaliteit	Suid-Afrikaner
Beroep	Onderwyseres, skryfster
Eggenoot	Herbert Charles Gordon Oakshott (1902–1911)
Kinders	Jacobus (geb. 1903) Anna (geb. 1904)

 

Herkoms en vroeë lewe

Maria Elizabeth Charlotte Rothmann is op 28 Augustus 1875 op Swellendam gebore. Sy was die jongste van nege kinders. Daar was vyf seuns in die gesin, naamlik Hendrik Sebastiaan (1856, wat baie jonk oorlede is, waarskynlik by geboorte), Gerhardus Johannes (Gert – 1858), Frederik Lindenberg (Fritz – 1860), Hendrik Benninghof (1863) en Jan Carel (1872, wat ook baie jonk oorlede is); en vier dogters, naamlik Martha Louisa (Martjie – 1862), Aletta Amelia (Lettie – 1866), Anna Wilhelmina (Annie – 1868) en sy self. Sy het ook ’n halfsuster, Christina (Chrissie) Kuhn uit haar pa se eerste huwelik met Maria Christina Kuhn. Maria is in 1854 met die geboorte van Chrissie oorlede en Chrissie word daarna by haar ma se familie groot.

M.E.R. se ouers is Gerhardus Johannes Henricus Rothmann (12 November 1833 – 4 April 1876) en Anna Wilhelmina (Annie) Lindenberg (12 Junie 1837 – 13 Julie 1917) en hulle is op 9 Oktober 1855 getroud. Haar pa, ’n wamaker op Swellendam, ly groot skade wanneer ’n paar geboue van die familie in die 1850’s afbrand en die koms van treine die wamaakbedryf nadelig beïnvloed. Hy speel teen die einde van 1860 bankrot en is daarna afhanklik van allerhande los werkies om sy gesin te onderhou. In 1876 is hy op 42-jarige ouderdom op Montagu, waar hy stukwerk gedoen het, aan maagkoors oorlede en hy laat die gesin in armoede agter. M.E.R. was toe slegs nege maande oud en teen die tyd dat sy vyf jaar oud word, is haar oudste broer Gert en oudste suster Martjie ook reeds oorlede, beide aan maagkoors. Deur kleremaak en ongereelde bydraes van die ouer broers en die dorp se mense moet die moeder dan die gesin versorg.

M.E.R. ontvang haar gehele skoolloopbaan onderrig deur die medium van Engels. Sy begin op vyfjarige ouderdom skoolgaan by ’n klein sendingskooltjie op haar tuisdorp, die Christ Church Mission School. Hier is miss Ella Bramley, dogter van die Engelse predikant, haar eerste onderwyseres. Die opvoeding hier is uiteraard gebrekkig en dit belemmer M.E.R. se vooruitgang. Op tienjarige ouderdom gaan sy dan na die meisieskool op die dorp, die Hugenote-seminarie, waar miss Etta Colby van Amerika eers die hoof was en later opgevolg is deur die Britse miss Ellen Middleton. Die openbare eksamens is destyds afgeneem deur die University of the Cape of Good Hope en sy slaag in April 1889 die eksamens vir die “elementary subjects”. In Januarie 1891 slaag sy die eksamens vir die vyfde en sesde standerds met lof en in Julie 1891 slaag sy die School Higher eksamen (ekwivalent van standerd agt) in die eerste klas, met vakke Engels, Geskiedenis, Nederlands, Rekenkunde, Algebra en Plantkunde. Weens haar puik uitslae verwerf sy ’n beurs en studeer verder aan die Rynse Meisies-Instituut op Stellenbosch, waar sy in die koshuis bly. Hier matrikuleer sy in Junie 1893 in die eerste klas en behaal die tiende beste resultate in die land, en verwerf terselfdertyd die tweedegraadse onderwysdiploma. Twee beurse word op grond van haar goeie resultate aan haar toegeken, naamlik die Queens Scholarship en die Webb Scholarship en sy studeer dan van Julie 1893 tot 1896 aan die South African College in Kaapstad (nou die Universiteit van Kaapstad).

Destyds was graadkursusse verdeel in ’n intermediêre deel vir die eerste jaar, wat deur alle studente geneem is, ongeag of hulle verder sou studeer in ’n geestes- of natuurwetenskaplike rigting. Die vakke was Grieks, Latyn, Letterkunde, Nederlands, Engels, Konstitusionele Geskiedenis, Fisika, Rekenkunde, Driehoeksmeetkunde, Algebra en Meetkunde. In haar eerste jaar verwerf sy die tweede prys vir Nederlands, ’n prys uitgeloof deur Marie Koopmans-de Wet. Hierna begin sy met die studies vir die B.A.-graad in die afdeling lettere en filosofie, met vakke Grieks, Latyn, Engels en Nederlandse letterkunde, Sielkunde en Logika. Sy slaag eindelik in die eerste klas en is een van die eerste vroue in die land om ’n B.A.-graad te behaal. In hierdie tyd neem sy ook vir ’n kort rukkie tekenklasse by die bekende skrywer Melt Brink in Kaapstad.

Loopbaan in die onderwys

Hierna gee sy vanaf die tweede deel van 1896 skool by haar alma mater op Swellendam, met miss Ellen Middleton steeds as hoof. Teen die einde van 1897 vertrek sy na Johannesburg, waar sy en haar suster Annie, ’n onderwyseres, eers in ’n huis in Eloffstraat en dan in Fordsburg saam woon. Haar broer Frits werk in hierdie tyd op die myn net buite Johannesburg en die susters sien hom gereeld. M.E.R. het nie van skoolhou gehou nie en soek maar ander werk, wat sy as klerk by ’n prokureursfirma kry. Hier ontmoet sy die prokureur Matthys Roux, aan wie sy later verloof raak. Na slegs sowat ’n maand bedank sy egter die sieldodende werk as klerk en kry ’n aanstelling as onderwyseres by die openbare skool in Fordsburg. Hier is die amptelike onderwystaal Hollands, maar die opvoeding geskied in werklikheid in Afrikaans as die algemene omgangstaal. Later sluit sy haar by haar suster Annie aan as onderwyser by ’n Engelse nie-staatskool van die Simmer & Jack-myn en hulle bly ook op die myn. Na sowat ’n jaar, toe die leerlingtal daal, aanvaar M.E.R. ’n pos by ’n Engelse skool in Boksburg, waar sy die enigste onderwyseres is. Sy ry elke dag per fiets die sowat twintig kilometer skool toe en terug. Nadat Annie ’n pos kry by ’n Joodse skool in Johannesburg, trek die susters weer, Anna na Johannesburg en M.E.R. na Boksburg. Met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog daal die leerlingtal van die skool waar sy onderwys gee en sluit vroeg in 1900, waarna sy by haar suster Annie in Johannesburg gaan woon.

Anglo-Boereoorlog

Teen September 1900, tydens die Anglo-Boereoorlog, keer sy terug Kaap toe en vertoef ’n paar maande op Worcester, waar Annie later by haar aansluit. Hiervandaan keer hulle terug na hulle moeder op Swellendam. Vroeg in 1901 kry sy ’n pos by ’n plaasskooltjie in die Montagu-distrik, maar na ’n kwartaal word sy verplig om te bedank. Die Kaapse regering was nie geneë met die aanstelling van onderwysers met ’n Transvaalse gesindheid in staatskole nie en hoewel sy aanstellings by verskeie skole kry, word toestemming deur die owerhede telkens geweier. Hierdie deur word dan effektief vir haar en haar suster toegemaak. Sy keer dus terug na Swellendam. In 1901 gaan sy na Grahamstad waar sy by haar broer Hendrik en sy familie inwoon. Sy aanvaar ’n pos om skool te hou by ’n Engelse privaatlaerskool, waar Herbert Charles Gordon Oakshott die hoof was. Hulle raak verlief op mekaar en nadat sy haar verlowing verbreek, tree sy op 18 September 1902 in die huwelik met Oakshott. Uit die huwelik word twee kinders gebore. James Rothmann (wat sy later laat verander na Jacobus Rothmann, met noemnaam Koos) word gebore op 14 Augustus 1903 in Grahamstad en Anna Wilhelmina op 11 Julie 1904 in Swellendam. Anna word later ook ’n bekende en bekroonde jeugverhaalskryfster.

Lewe op Swellendam

M.E.R. se huwelik vaar vroeg reeds in troebel waters omdat haar man nie in staat is om met geld te werk nie en groot skuld aangaan wat onmoontlik terugbetaal kon word, wat hulle finansieel ruïneer. Reeds aan die einde van 1903 is die skool genoodsaak om te sluit en sy keer terug na Swellendam, met haar man wat veral in Kaapstad as boorman werk en soms Swellendam aandoen om by haar te wees. Die huwelik word informeel in 1905 ontbind, waarna M.E.R. haar nooiensvan vir haar en haar kinders terugneem. Op 4 Julie 1911 skei hulle formeel in die hooggeregshof in Bloemfontein. Na die egskeiding sien sy nooit weer haar gewese man nie. Hy het reeds voor die egskeiding ’n verhouding met ’n ander vrou en aanvaar vaderskap vir die twee kinders wat uit die verhouding gebore is. Op 13 Junie 1925 is hy in Pretoria oorlede. Die impak van die egskeiding op M.E.R. was erg, omdat dit in daardie dae nog as ’n groot skande beskou is. Sy put egter inspirasie uit die voorbeeld van haar eertydse onderwyseres, Etta Colby, wat ook ’n geskeide vrou was maar desnieteenstaande lewensblyheid uitgestraal het en voortgegaan het met waardevolle diens aan die gemeenskap.

M.E.R. hou aanvanklik op Swellendam vir Annie huis en doen vertalings en afskryfwerk, terwyl sy ook op doodkiste die naam, ouderdom en ’n skrifwoord in olieverf skilder. Oom Tommie Ravenscroft, ’n bekende fotograaf, het haar sy kuns geleer en met haar broer Frits se hulp is ’n donkerkamer in die agterplaas gebou en goed toegerus, sodat sy ook hieruit ’n verdienste kon kry. In 1907 was Annie assistente in die groot skool onder prinsipaal Bowes, wat lojaal was teenoor die Engelse regering. Annie en haar kollega Marthinus Siebert reël ’n konsert en koop met die inkomste Nederlandse boeke vir die skool se biblioteek, onder meer dertien van D’Arbez se boeke. Mnr. Bowes het die inspekteur laat kom en dié het beslis dat elf van hierdie dertien onskadelike boeke ongewenste leesstof is. Anna en Marthinus is by die skoolkomitee en Departement aangekla, verhoor en gevonnis, en Annie is ontslaan. Saam met Annie begin M.E.R. dan in 1907 ’n “opposisie skooltjie” op Swellendam om die verengelsingsbeleid teen te werk, wat so suksesvol is dat dit later ’n derde van die dorp se kinders oplei. Hulle kan dit egter nie bekostig om skoolgelde te hoog te maak nie en na drie jaar word hulle in April 1910 weens finansiële druk genoop om, op weliswaar voordelige terme vir hulle, weer met die staatskool saam te smelt. M.E.R. word aangestel op die personeel van die verenigde skool, waar sy voortaan gedwing word om in Nederlands en Engels klas te gee. Haar moeder se gesondheid gaan intussen agteruit en in 1915 neem sy haar intrek by M.E.R. aan huis. In 1917 word deur bemiddeling van haar suster Lettie ’n tak van die Afrikaanse Christen Vrouevereniging (ACVV) op Swellendam gestig, waarvan M.E.R. lid word.

Loopbaan as skrywer

Vroeg in 1917 bedank sy haar onderwyspos omdat sy weer trouplanne kry, hierdie keer met die boer Pieter Arnoldus (Nols) Uys van die plaas Bontebokskloof buite Swellendam. Nols is ’n broer van Uys Krige se ma, Sannie Uys. M.E.R. verbreek egter die verlowing en gaan na haar moeder se dood op 13 Julie 1917 na die Laeveld, waar haar broer Frits op die plaas Dzoeaan in die distrik Barberton woon. Hier begin sy vir die eerste keer ernstig skryf en verskyn die gedig Disperis capensis (oor ’n soort orgidee) en artikels oor Die Boland se blomme, Die suikerkane en tolbosse, Die heide en Vroeë somer in die Laeveld in Die Brandwag. Die boerdery sukkel egter met ’n gebrek aan infrastruktuur, tekort aan toepaslike werkers en Frits se kwynende gesondheid, sodat sy weer noodgedwonge ’n ander uitkoms moet soek. In 1919 word sy na Ermelo genooi om private klasse aan kinders te gee en terwyl sy daar is, ontstaan ’n tydelike vakature aan die hoërskool (waar haar seun Koos intussen ook in die koshuis tuisgaan). Sy gee dus hier tydelik tot 1920 klasse in onder meer Latyn en woon in die seunskoshuis in. Rita Hubregtse, wat onder die skuilnaam Eva Walter later ook romans skryf, is een van haar kollegas.

Vanuit Ermelo stuur M.E.R. bydraes aan die nuutgestigte tydskrif Die Boerevrou in Pretoria, waar Mabel Malherbe, dogter van een van Eugène Marais se susters, die redaktrise was. Die gehalte van hierdie insendings trek Malherbe se aandag en sy versoek nog meer, waarna sy vir M.E.R. per brief uitnooi om vir ’n proeftydperk van ’n maand na Pretoria te kom, met die oop op ’n permanente aanstelling. So word M.E.R. dan joernalis, vanaf einde 1920 tot begin 1922 by Die Boerevrou in Pretoria. In hierdie tyd leer sy vir Eugène Marais goed ken en werk nou saam met hom vir die bydraes wat hy aan Die Boerevrou lewer, wat Margriet van Laastelust en Dwaalstories ingesluit het. Die tydskrif sukkel egter om finansieel kop bo water te hou en Malherbe is verplig om M.E.R. om hierdie rede af te dank. Sy verhuis Kaap toe (waar sy in Muizenberg woon) en dien vanaf Maart 1922 tot 1928 op die redaksie by Die Burger in Kaapstad, waar sy as die eerste redaktrise van die vroue-afdeling aangestel word. Sy behartig onder andere vanaf 10 Mei 1922 die gereelde rubriek Vrouesake in die koerant en lewer vanaf 1922 ook gereelde bydraes tot Die Huisgenoot, wanneer sy ook die vroue-afdeling van hierdie tydskrif oorneem. Later word sy ook betrek by die kinderafdeling van Die Huisgenoot, wat bekend gestaan het as Die Kleinspan. Hierdie afdeling word vanaf Februarie 1925 in los formaat tot die tydskrif bygevoeg onder die titel Die Kleinspan, met M.E.R. as redakteur.

Betrokkenheid by die politiek en Afrikanerkultuur

Sy begin in hierdie tyd deelneem aan die politiek en is in Maart 1923 een van die stigterslede van die Nasionale Vroueparty, wat in die lewe geroep is veral om vrouestemreg te bevorder. Sy word ook as een van die bestuurslede verkies. Die aksie om vrouestemreg is na vele kongresse en vertoë suksesvol wanneer die vroue in April 1930 amptelik stemreg verkry. Sy maak ook voorbrand vir vroueregte op ander gebiede, soos gelyke betaling vir gelyke werk. Verder lewer sy kritiek op ’n voorstel dat vroue wat rook, afgedank moet word, terwyl hulle manlike eweknieë in die openbaar mag rook en drink. Saam met ’n klompie ander vroue stig sy op 17 Maart 1925 die organisasie Handhawers van die Afrikaanse Taal, wat daarop aandring om oral hulle eie taal te praat en ook in Afrikaans bedien te word. Haar beriggewing in die koerant help ook om die volk bewus te maak van die omvang van die armblanke-probleem.

Aan die begin van 1928 bedank sy as redaksielid van Die Burger en Die Huisgenoot en verlaat die diens op 31 Maart 1928, hoewel sy hierna steeds gereelde bydraes tot hierdie publikasies lewer. Sy laat dan vir haar ’n huis op Swellendam bou, wat sy Komnader noem en waar sy die res van haar lewe bly. Haar broer Frits kom vanaf 1929 by haar inwoon, nadat hy sy boerdery laat vaar het, en hier is hy op 5 Februarie 1932 oorlede. In 1922 het M.E.R. reeds aangesluit by die Afrikaanse Christelike Vroue Vereniging (ACVV) se tak in Kaapstad en sy word dan van 1928 tot 1938 die eerste reisende en organiserende sekretaresse van hierdie organisasie. Vir die ACVV se blad Eendrag skryf sy artikels, terwyl sy by die vyf en twintigste en vyftigste herdenkingsjare van hierdie vereniging die feesuitgawes Ons saamreis (1930) en Ons voortgang (1954) versorg. Sy dien terselfdertyd vanaf 1928 in die Carnegie-kommissie wat die armblanke-vraagstuk ondersoek. Hierdeur kry sy geleentheid om in alle streke van die land te reis en die verarming van gesinne waar te neem, waaruit haar besonder insiggewende verslag oor die armblanke vraagstuk voortspruit. Dr. Svend Riemer van Stockholm in Swede beskou haar deel van die verslag as die heel beste bydrae in ’n resensie wat in 1934 in die ekonomiese publikasie Weltwirtschaftliches Archiv verskyn het. In 1931 is sy saam met onder andere Ida Theron behulpsaam met die stigting van die Voortrekkerbeweging en in Maart en April 1933 stel sy op versoek van die Departement van Bosbou ondersoek in na die toestande van die boswerker-gesinne van Knysna en George.

In Oktober 1933 word sy verkies tot ondervoorsitter van die Kaaplandse Nasionale Party, ’n pos wat sy vir ses maande tot April 1934 beklee. Hierdie pos kry sy omdat die Vroue Nasionale Party by die Nasionale Party ingelyf is en daar ooreengekom is dat die voorsitter ’n man sal wees en die ondervoorsitter ’n vrou. Sy neem in hierdie tyd sterk standpunt in teen die samesmelting van die Nasionale Party met die Suid-Afrikaanse Party en die Kaaplandse kongres. Sy is dan ook die enigste wat nie die samesmelting goedkeur nie. Sy bedank in April 1934 om gesondheidsredes uit die hoofbestuur van die Nasionale Party en ook omdat sy vertroue verloor in die leierskap van D.F. Malan, wat sonder om sy kollegas te raadpleeg, op sy eie samesprekings met generaal Hertzog hou om samesmelting te probeer keer. In hierdie jaar onderneem sy saam met Ida Theron vanaf Mei tot Oktober ’n uitgebreide reis deur Europa en besoek Duitsland, Italië, Denemarke en Noorweë. Op reis skryf sy ’n groot aantal artikels vir Die Burger waarin sy haar indrukke van die lande, hulle mense en gewoontes beskryf. Op hierdie wyse word die reis dan ook gedeeltelik gefinansier. In April 1938 gaan sy saam met haar dogter Anna op uitnodiging met ’n Carnegie-beurs na die Verenigde State van Amerika vir die bestudering van verarmingsvraagstukke in die berge van Kentucky. Hulle doen ook New York en Washington aan en vertrek ná die Amerikaanse been van die reis na Nederland, waar hulle die land deurreis en dan na Duitsland en Italië gaan voor hulle op 1 Oktober 1938 weer in Kaapstad aan wal stap. Na aanleiding van hierdie besoek publiseer sy in 1940 onder die titel “A comparison” ’n vergelykende studie oor die verarmingsprobleme in Leslie County, Kentucky teenoor dieselfde probleme in Knysna. In die studie vind sy groot ooreenkomste in die oorsake van verarming. Teen die einde van 1938 lê sy haar amp as reisende sekretaresse van die ACVV neer, hoewel sy aanbly as lid van die ACVV-hoofbestuur.

In Februarie 1939 word die Ossewabrandwag as kultuurorganisasie gestig, wat sy ontstaan het in die Afrikaans-nasionale geesdrif van die simboliese Ossewatrek van 1938 en die strewe na eenheid onder die Afrikaners. Dit word op militêre grondslag georganiseer. M.E.R. sluit aan en word streekskommandant van die Swellendamse vroue. Daar kom egter in 1941 skeuring tussen die Ossewabrandwag en die Nasionale Party en dr. D.F. Malan versoek alle Nasionale Party-lede om uit die Ossewabrandwag te bedank. M.E.R. voel egter sterk oor eensgesindheid en behou lidmaatskap van albei, waarna sy uit die Nasionale Party geskors word. Weens die swak gesondheid van Ida Theron neem sy in 1943 en 1944 tydelik die redaksie van Eendrag, die mondstuk van die ACVV, waar. Sy is in hierdie jare ook voorsitter van die Federale Vroueraad. Na haar aftrede spandeer sy veral tyd aan haar skryfwerk en verskeie van haar werke het hulle ontstaan in hierdie tydperk.

Teen ongeveer 1945 het Anna, M.E.R. se dogter, die plan gekry om ’n kind aan te neem en in Oktober 1948 kry sy ’n dogtertjie van vier maande. Die dogtertjie word na M.E.R. vernoem en is ook Miemie genoem. Anna en die klein Miemie woon in hierdie tyd op Grahamstad, waar hulle goed bevriend was met die digter W.E.G. Louw en sy vrou, die komponiste Rosa Nepgen. Die dogtertjie was baie klein en tingerig en het spesiale sorg vereis, sodat Anna vir die res van die jaar by M.E.R. op Swellendam kom bly. Wanneer Anna in Januarie 1949 weer moet begin werk, gaan M.E.R. saam na Grahamstad om vir die volgende klompie maande te help met die kind se oppas. Hierna bring sy gereelde besoeke aan Grahamstad om verder met die kind behulpsaam te wees. In 1954 verhuis Anna en Miemie egter na Swellendam, waar hulle voortaan by M.E.R. aan huis bly.

Latere jare en sterfte

In die vyftigerjare begin sy met die skryf van haar outobiografie wat veel later as My beskeie deel gepubliseer is. Van die herinnerings word vanaf 24 Maart 1954 as ’n reeks onder die titel Van vanslewe in Sarie Marais gepubliseer. Sy behou steeds haar belangstelling in politieke en aktuele sake en is byvoorbeeld sterk gekant teen die  verwydering van die bruin mense van die gesamentlike kieserslys in die vroeë vyftigerjare. In April 1962 lewer sy ’n persoonlike pleidooi teen die verskuiwing van die bruin inwoners uit Lemmetjiesdorp, aangrensend aan Swellendam. Hoewel sy die beleid van die onafhanklikwording van die tuislande steun, was sy nie ten gunste van onderwerping van veral die bruin mense en die toepassing van die Groepsgebiedewet binne Suid-Afrika nie.

In haar 95ste jaar val sy en breek ’n heup, maar herstel nietemin sodanig dat sy weer op haar eie kan regkom. M.E.R. is op Sondag, 7 September 1975, tien dae na haar honderdste verjaarsdag, in haar huis in Swellendam oorlede. Haar letterkundige dokumente (briewe en ander belangrike stukke) word in die Carnegie-biblioteek van die Universiteit Stellenbosch gehuisves.

Jeugverhale en kinderlektuur

Haar aanvanklike kreatiewe fokus is op die kinders en jeug gerig, vir wie sy prosaverhale, dramas en rympies lewer. Weens die tekort aan toepaslike leesstof vir Afrikaanse kinders begin sy deur stories oor ons Nederlandse en Franse voorouers te skryf, wat in Amsterdam, Frankryk en Suid-Afrika afspeel. Hierdie stories (onder die naam Sannie) word van 28 Desember 1912 tot 15 Februarie 1913 in Die Voorloper gepubliseer. Dit verskyn ook later in Die Huisgenoot en word heelwat later (in 1926) onder die titel Vanmelewe: Stories van die voorouers in boekvorm uitgegee. Hierin maak sy reeds gebruik van die besonder moderne tegniek om die vertelling te fokus op die dertienjarige Sannie en dan die verlede van haar voorouers deur middel van terugflitse weer te gee.

Nadat sy in 1917 na die Laeveld verhuis, begin sy gereelde bydraes vir Die Brandwag lewer, waaronder verskeie artikels oor die natuur en plante- en dierelewe. Hier skryf sy ook Kinders van die Voortrek (wat later as Die tweeling trek saam hersien word), waarin die lotgevalle van die kinders Gert en Mina tydens die Groot Trek uitgebeeld word. Benewens die verhaal self is die aandag aan die besonderhede van die lewenswyse van die Trekkers insiggewend. Só word daar byvoorbeeld beskryf hoe die waens ingepak en opgelaai is, hoe daar in die veld gekook is, skool gehou is en godsdiens gehou is, sodat die leser homself kan inleef in die atmosfeer van die tyd. Baie van die detail oor waens en osse, die veldlewe, die oorstaan op geskikte veld vir saai en oes, die kook en bak, die brei van velle, die maak van skoene en veldklere, die smouse se besoeke by die trekkers , die swart mense en hulle gewoontes, die jag en wild verkry M.E.R. van haar broer Frits, wat ’n intieme kennis hiervan opgedoen het. Die verhaal strek vanaf die wegtrek van die Oosgrens tot net voor die Slag van Bloedrivier, met die Bloukransmoorde as die klimaks. Die tweeling trek saam word in 1960 met die Scheepersprys vir Jeugliteratuur bekroon en uittreksels hieruit word deur F.V. Lategan opgeneem in die versamelbundel Voorsmaak, waarin bydraes verskyn van Scheepersprys-wenners.

In 1922 publiseer sy Die Sondagskind, ’n boek vir kleuters, waarin die hoofkarakter Boetie op ’n Sondag gebore is en dus volgens die oumense baie gelukkig was. Saam met koning Wysewit onderneem die baba dan ’n fantasiereis na ’n klawerland, ’n waterpoel, ’n dennebos, die see en ’n bessiebos, terwyl hy allerlei fantasiefigure ontmoet. Hierdie boek is ’n verwerking van ’n Nederlandse boek. Hansie en die bessiekinders is ook vir kleuters bedoel en is ’n vertaling van die Duitse werk van die Sweedse illustreerder, Elsa Beskow, wie se oorspronklike illustrasies sy vir haar vertaling gebruik – dit is die eerste gekleurde prenteboek in Afrikaans.

Weens ’n tekort aan toepaslike materiaal skryf sy in hierdie tyd baie boeke vir kinders. So verskyn Die Sokka-boek – stories van ’n skaaphond in die Self-lees-serie van Nasionale Pers. Sokka is afgelei van Sokrates. Sy volg hierdie boek op met Sokka se plaas.

Die Kammalanders verskyn eers as vervolgreeks in Die Kleinspan, met Dorothy Barclay wat die illustrasies doen. Dit is half satiries en selfs volwassenes sal dit interessant vind. Die inwoners van Kammaland is nie regte mense nie, maar tree soos mense op en die grootste straf wat een van hulle kan kry is om na die mense se wêreld verban te word. Die verhale in die bundel is Die Kammakwien, Die Kammaresies en Ouswaer van Kammaland.

Vanaf 28 Augustus 1925 tot 6 November 1925 verskyn in dertien aflewerings Die Nommer Tieners: ’n storie vir ouer meisies in Die Kleinspan, wat sy later verwerk en as Jong dae laat publiseer. Hierdie boek is gedeeltelik outobiografies en beskryf op fiksionele manier haar tyd aan die einde van die negentiende eeu by die Rynse Meisies-Instituut op Stellenbosch, terwyl Swellendamse besonderhede ook hierby ingewerk word. Die boek beskryf twee jare op kosskool in die lewe van die hoofkarakter Magrieta van de Velden, die arm jongmeisie wat op ’n belangrike skool tog ’n leiersposisie verwerf met haar karakter en intelligensie. Die eerste jaar sentreer rondom aanpassing, nuwe vriendskappe en die koshuislewe. In die tweede jaar word die aandag verdeel tussen die koshuis en reise en vakansies, met jong manne wat nou ook op die toneel verskyn.

M.E.R. lewer ook ’n bydrae om die kind van sy geskiedenis bewus te maak deur die boek Die oorwinnaar: Stories van President Steyn, wat eers vanaf 21 Oktober 1927 as vervolgreeks in Die Kleinspan verskyn het.

Die Stoute Bengel is ’n kinderboek wat in die reeks Verhaaltjies vir die laer skole verskyn. Katootjie is die hoofkarakter, wat van silwerskoon uitgevat in haar nuwe skoolklere verander na ’n inkbesmeerde spektakel. Uit die Engels vertaal sy Ella McKenzie se Die sprinkaanvoël en ander verhale.

Sy lewer verskeie toneelstukke en sangspelletjies (operettes) vir kinders. Die toneelstukkie Die veldskinders (vir vyf seuns en sewe dogters) verskyn reeds op 25 April 1910 in Die Brandwag. Hierin maak sy voorbrand vir die behoud van Afrikaanse name vir die voëls, blomme en insekte in die veld. Die mieliedogter is ’n sangspel, wat een van die eerste werklike kinderdramas in Afrikaans is, veral omdat dit aanpas by die kindersiel. Vir skoolkonserte skryf sy ook sangspelletjies (met musiek deur Johanna Luyt, musiekkritikus van Die Burger). Hierdie spelletjies is Die berg en die see, Die verlore speelmaat (wat aanvanklik in Die Huisgenoot van April 1923 verskyn) en Die veldkinders, wat saam onder die titel Drie sangspelletjies vir kinders gepubliseer word. Nog ’n sangspelletjie van haar is “Die silwerbome”, wat nooit in boekvorm gepubliseer word nie, maar wel in Die Huisgenoot verskyn. Dit was ’n geleentheidstuk wat sy vir haar dogter Anna Rothmann geskryf het, na aanleiding van die Kirstenbosch Nasionale Tuin se bekommernis oor die silwerbome. Hierdie bome het ’n siekte gekry en is veral deur die uitheemse denne en basbome bedreig. In hierdie spelletjie word die bome dan die hoofkarakters. Anna voer daarna die toneelstukkie met haar skoolkinders op.

Talle kinderverse van haar verskyn hoofsaaklik vanaf 1926 tot 1928 in Die Jongspan. Die Karlien en Kandas versies vir kinders word oor ’n tydperk in hierdie tydskrif gepubliseer en dan later saamgevat vir publikasie in ’n boek. Versies soos Kitaar speel en Sondagskool lewer ’n belangrike bydrae tot die kinderpoësie en die speelsheid en lewendigheid van haar versies sluit aan by die volkspoësie voor 1900 en die latere werk van N.P. van Wyk Louw en Boerneef. Hierdie bundel verower in 1970 die heel eerste Tienie Hollowaymedalje vir Kleuterliteratuur en word in 1981 deur Elsabe Steenberg beskryf as ’n “bundeltjie waarvan die gehalte nog nie daarna oortref of selfs geëwenaar is in ons taal nie” (Tydskrif vir Letterkunde, November 1981). Haar versies word later saamgebundel in Versebundel. Die illustrasie op die stofomslag van hierdie boek is ’n afbeelding van een van M.E.R. se eie skilderye. Sommige van die verse is getoonset deur Awie van Wyk. Van hierdie verse word ook in die versamelbundels Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte en Nuwe klein verseboek opgeneem.

Prosa

Dit is egter met haar werk vir volwassenes wat M.E.R. die grootste bydrae tot die letterkunde maak. In haar korter werk bereik sy groot hoogtes deur die soberheid van aanbieding, keurige taalgebruik en diep mensekennis wat tot helder psigologiese uitbeelding lei. Dit is moeilik om die verhale te tipeer, omdat sy gereeld gebruik maak van ’n uitvoerige inleiding wat nie noodwendig die kerntema ondersteun nie. Verder werk sy ook telkens ’n aantal bymotiewe in die verhaal in, wat eweneens in die streng dissipline van ’n kortverhaal agterweë kon gebly het, ten spyte van die interessantheid daarvan en die gesellige toonaard van die vloei van die storie. Dit is daarom insiggewend dat sy as titel van een van haar bekendste boeke self die term “vertelling” gebruik, want haar prosa sluit baie keer ten nouste aan by die persoonlike aard van die vertelkuns. Soos in ’n vertelling loop die verhaal dan soms ’n paar draaie wat nie noodwendig die kern van die verhaal ondersteun nie, maar wat die persoonlike meelewing van die leser en die atmosfeer van intimiteit verhoog.

Kortverhale en novelle

Van Augustus tot Desember 1923 verskyn haar Laeveld-novelle Goedgeluk in Die Huisgenoot, onder die skuilnaam V.v.d.V. wat staan vir “Vriendin van die Vrou”. Dit is ’n verhaal in briefvorm wat die tragiese liefdesgeskiedenis vertel van ’n goeie meisie, Regina, en die dronkaard Rheede wat homself aan vele vergrype skuldig maak. Hy word dan eindelik deur sy sondes ingehaal en tragies in ’n swart stat doodgeslaan. Die verhaal word vertel in ses briewe van ’n jong boervrou, klein Siena, aan ’n vriendin, ou Siena. Uniek, veral vir sy tyd, is die realistiese vertelwyse, waarin daar in die briewe uitgewei word oor die boerderylewe, die geestesaanraking tussen vriende, die mens se geldingsdrang, vriendskap, menslike eienskappe soos selfliefde en die mens se ervaring van teenspoed en smart. Dit is teen hierdie agtergrond wat die verhaal dan sy beslag kry. Opvallend is die knap wyse waarop die skrywer hier die uitsonderlike tegniek van ’n briefroman beheers. So ’n roman is gerig op een leser en die keuse van ou Siena as leser regverdig die noukeurige uiteensetting van lewenspatrone en beskrywing van die mense in die omgewing. Klein Siena wil in die lig van hulle verhouding en wat hulle saam deurgemaak het, graag vir ou Siena laat weet hoe haar omstandighede nou gesteld is. So word hierdie noodsaaklike inligting dan op natuurlike wyse ook aan die werklike leser bekend gestel. Die ordenende hand van die skrywer is ook duidelik daarin dat die verhaal ’n besonder hegte eenheid vorm en heg gesluit word, sodat alle verhaaldrade saamgetrek word. Hierdie novelle word later opgeneem in die verhaalbundel Onweershoogte en word ook in klein oplaag apart uitgegee en later in die versamelbundel Kwartet opgeneem. In 1959 verskyn dit as najaarsuitgawe van die Wereld-Bibliotheek-Vereniging, wat die verhaal onmiddellik in tien duisend Nederlandse en Vlaamse huise inbring. Die Nederlandse uitgawe het ’n voorwoord van Jan Greshoff gehad en ’n kort verklarende woordelys vir Nederlandse en Vlaamse lesers agterin.

Die verhale in Onweershoogte en ander verhale het almal oorspronklik voorheen in tydskrifte soos Die Brandwag, Die Boerevrou en Die Huisgenoot verskyn. Die drie kortverhale Die boodskap, Goedgeluk en Geld wat stom is word later verwerk en in Kwartet opgeneem. Die bundel bevat verhale wat gekenmerk word deur ’n spannende verloop, met klem op uiterlike gebeure, al gee sy reeds in hierdie verhale ook telkens aandag aan die karakters se persoonlikhede. In Onweershoogte tel die armoedige boer oom Hans Moll ’n groot diamant op, maar dit word deur ’n vreemdeling wat verby trek gesteel. Die dief kom egter tot bekering tydens ’n hewige donderstorm waarin al sy osse doodgeslaan word en bring die diamant berouvol terug. Geld wat stom is vertel van ’n verborge skat in ’n huis wat gevind word op die tydstip dat die mense wat jarelank daarna gesoek het, dit nie meer nodig het nie. Ellie is nou 75 jaar oud en haar man Herman en dogter Nonnie lankal reeds oorlede. Ellie besluit om nie die geld vir die oorblywende kinders te gee nie, omdat dit vir hulle net ’n versoeking sal wees en gee die geld vir ’n weeshuis. Ten spyte van voortreflike vertelling is die struktuur van die verhaal nie heg genoeg om die gebeure wat oor baie jare plaasgevind het, te bind nie. In Om die Draai betreur ’n jong vrou wat reddingswerk in ’n stad doen die feit dat daar soveel verborgenheid in die menslike hart is. Sy wil graag die vermoë besit om elke mens se gedagte te kan lees en kry dan ’n visioen op die toestand na die dood. Daar verstaan die mense mekaar omdat geloof en liefde hul harte vervul. Sy moet egter terug na die ou wêreld om eers haar leertyd uit te dien. Kinddoop: ’n verhaal van Oujaarsdag berus op historiese feite en behandel die doop van ’n tweeling by die sterfbed van die moeder. Die moeder en haar kinders is deur ’n moordenaarsbende aangeval, wat gehuur is deur ’n vrou wat ’n wrok teen die gesin gehad het. Die bende rand die moeder en haar oudste seun aan en laat hulle vir dood agter, maar ’n oppasster red die tweeling deur met hulle in ’n bakoond weg te kruip. Die verhaal gee ’n goeie insig in die toestande aan die Kaap omstreeks 1800. Die boodskap uit die doderyk se tema wys dat selfsugtige optrede waarby ander nie in ag geneem word nie, geen geluk kan bring nie. Hier word die spanning uitstekend volgehou en opgebou tot met die indrukwekkende slot. Dit is die verhaal van ’n jong vrou in Swede wat met ’n ouer man trou net vir sy geld. Sy raak dan verlief op haar man se voorman, met wie sy ’n jaar na haar man se dood trou. Ook met hom is sy nie gelukkig nie. Baie jare na haar man se dood bring die pastoor ’n boodskap uit die doderyk in die vorm van haar eerste man se kopbeen, waarin daar ’n lang verroeste spyker steek. Onweershoogte en ander verhale word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953.

Die hoogtepunt van haar oeuvre is die verhale in Drie vertellings (veral Die susters) en Die gewers (veral Die hol krans), wat veel meer gekenmerk word deur sosiologiese en kultuurhistoriese ervarings en belangstelling en op ’n fyn en noukeurige manier verhale is wat meer van die persoonlikheid vertel en die gewone mens laat lewe. Daar is dus hier ’n innerlike ontwikkeling en ’n besef van groter waardes, wat in ’n nugter, eenvoudige styl met gemoedelikheid vertel word. Sodoende verkry die wysheid en ingehoue stemming van die verhale selfs groter trefkrag. Drie vertellings bevat die verhale Bergwind, Die susters en Kató en Martjie. Dit is opvallend dat die bundeltitel “vertellings” is eerder as “kortverhale”, waaruit die persoonlike aard en skryfstyl blyk. Bergwind, waarvan die eerste deel reeds in Junie 1922 in Die Huisgenoot verskyn het, is waarskynlik die minste van hierdie drie verhale. Hierin is die natuurbeskrywing en agtergrond egter uitstekend geteken, al is die mensbeelding van ’n hele groep mense en hulle onderlinge verhoudings ietwat fragmentaries. Die susters vertel van tant Helena (hardwerkend, beskeie, arm aan woorde en van nature ’n gewer) en tant Hettie (vreeslik presies en netjies, op haarself ingestel, hunkerend na ’n fyner lewe wat haar nie beskore was nie en essensieel egosentries ingestel). Die verhaal fokus deurentyd op die ontwikkeling en lewensloop van die twee susters en hulle komplekse, ineengestrengelde verhouding met mekaar. Hulle word geskets waar hulle eers saam is in die ouerhuis, dan terwyl hulle die losieshuis besit en allerlei probleme ondervind, daarna die jare van Helena se getroude lewe en Hettie se tydperk alleen op die dorp, met die aandag afwisselend van die een na die ander. Uiteindelik, aan die einde van hulle lewens, woon hulle weer saam. Die krapperigheid en groeiende verbittering in die twee se verhouding word treffend uitgebeeld. Wanneer Hettie sterf bring dit egter ook Helena se ineenstorting teweeg. In die lewe kon die twee mekaar nie vind nie, maar hulle kon tog nie sonder mekaar leef nie. Kató en Martjie vertel die verhaal van die dominerende moeder Kató en die invloed wat sy op haar dogter Martjie se psige het. Kató is ’n sterk vrou wat haar pad in die lewe oopveg, met haar dogter Martjie wat die littekens van hierdie lewenstryd erf. Die vrees vir geestelike oorheersing lei later daartoe dat Martjie haar verlowing verbreek om eerder ongetroud te bly. Die gewers bevat die verhale Die hol krans, Die vriend, Uit die verlede I: Slaafgebore, Uit die verlede II: Dokter Dennis, Ou skuld, ’n Nemer, die outobiografiese skets Vrye gawe en Eindwoord. Hierdie agt vertellings gaan oor mense wat elkeen in hulle lewens iets kosbaar en onmisbaar gegee het, tot eenheid saamgebind deur die vertolkende teenwoordigheid van die skryfster self. Die gawes waarvan gepraat word, is nie materieel nie, maar duursamer, soos moed, geloof en goedheid. Die verhale gaan, met een uitsondering, almal oor Sara Meurant en haar kinders. Sara is self die hooffiguur in die aangrypende verhaal Die hol krans, wat oorspronklik in Standpunte van Januarie 1948 verskyn het. Na ’n slapelose nag weens ’n struweling met haar seun Johannes raak Sara in die Waenhuiskrans aan die slaap. Hier word sy vasgekeer deur die see en die branders, wat al dieper in die hol krans opstoot en dreig om haar te oorweldig. Nadat sy die doodsvrees deur nugter denke oorkom het, kry sy die insig dat dit vrees is wat die aartsvernietiger is van gees en liggaam en dat die oorwinning daaroor ook verlossing sal bring in alle ander fasette van die lewe. In Slaafgebore word outa Jakob en Nêne, Simon se dogter, aan die einde van hulle lewe geteken waar hulle in hulle aard die getuies word van onsienlike dinge. Ten spyte van hulle nederige afkoms en omstandighede word hulle simbool van iets van hulle wat sal oorleef, naamlik die heilsame uitwerking wat een mens op ’n ander kan hê. Hierdie verhaal en Dokter Dennis bevat geen intrige nie en die enigste doel van hierdie stukke is om die karakter aan die leser voor te stel. In ’n Nemer is die ongehude moeder Dawida een van die min vroue wat onsimpatiek deur die skrywer behandel word en beeld die titel van die verhaal reeds haar selfsugtige aard uit. Drie vertellings en Die gewers word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953.

In die jare 1922 tot 1941 publiseer sy verskeie sketse, essays en verhale in Die Burger en Die Huisgenoot en keuses hieruit (saam met nuwe stukke) word later gebundel as Uit en tuis, So is onse maniere en drie stukke ook in die versamelbundel Die dammetjie. Hierdie stukke munt uit deur hulle fyn waarneming en die beskrywing van die verbintenis van die mens met al die elemente van die skepping, asook die ander lewende wesens. In al hierdie stukke staan die vertelster telkens in die sentrum met haar gedagtes en gevoelens, sodat die herhaalde uitweidings, beskoulike gedeeltes en didaktiek volledig deel van die geheel word en nie die eenheid van die skets of vertelling versteur nie. Uit en tuis is ’n keur uit haar joernalistieke werk van die tydperk 1922–1938, waar sy bydraes gelewer het tot Die Burger, Die Huisgenoot, Die Boerevrou en Die Brandwag. Dit bevat essays oor veral die natuurverskynsels wat die grondslag van alle lewe is, dinge soos blomme, diere, bome, reën, voedsel, bome, berge en die see. Sy beskryf die skoonheid en voorsiening van die land maar ook die impak van droogte. Sy sien die groot dinge raak maar ook die kleiner wonders, soos ’n pakesel tussen ’n trop skape in Boesmanland. Teen hierdie agtergrond betrag en bedink sy dan die mens in sy doen en late, met die resultaat dat diep insig ontstaan deur betragting van eenvoudige en klein dinge. Uit hierdie geskrifte blyk die vermoë om dinge te begryp teen die groot agtergrond van die totale lewe en om dit in helder en fyn prosa te verwoord. Besondere aandag word gegee aan gewoontes en maniere van die verlede, soos toe die mense nog in ’n buite-oond gebak het en self hout in die veld bymekaar gemaak het vir die kombuisvuurherd. Ook besondere karakters uit hierdie verbygegane tydperk word geskilder, soos die Engelse Miss Thompson wat die plaaskinders geleer het, maar self nooit kon aanpas nie en Ouma wat self verseker het dat haar doodkis klaar betaal is en gereed gestaan het. ’n Wonder uit hierdie bundel beskryf die gelyktydige ondergang van die son en opkoms van die maan, op so ’n wyse dat die leser met eerbied en ontsag vervul word. Die bergspits Maskam, naby Vanrhynsdorp, word op oortuigende wyse deur die verbeelding met persoonlike eienskappe beklee. Daar is ook gevoelige sketse oor bruin mense en persone wat ’n invloed op hulle omgewing gehad het (soos Sendelingsvrou) en enkele openbare en kunstenaarsfigure (president Reitz, Melt Brink, Hugo Naudé en Eugène Marais). Elize Botha neem die opstelle Op die Kamiesberge, Augustus-September 1928 en Grond uit hierdie bundel op in Afrikaanse essayiste. Uit en tuis word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953.

In So is onse maniere verskyn onder andere die verhaal Die plig (wat uit 1941 dateer), waarin die verteller in ’n nugter styl die karakters Sarie en tant Maria laat besin oor die vraag wat plig behels. Hoewel hierdie vraag gevra word teen die agtergrond van die lewens van eenvoudige, nederige mense, styg die impak van die vraag en beskrywing uit ver bokant die gegewe. Tant Sarie moes haar lewe lank haar swaksinnige suster Kristien oppas en het daardeur ongetroud moes bly, terwyl tant Maria haar man, oom Teunsie, getrou bygestaan en in moeilike omstandighede ses kinders in die lewe gebring het. Die skrywer bereik ’n besondere kontraswerking in die uitbeelding van die twee vroue, sodat die verhaal deur die uitsigloosheid van hierdie mense ’n aanklag teen die wreedheid van die lewe word. Wat oorspronklik in 1939 as ’n reeks in Die Huisgenoot verskyn het, word later gebundel as Vroue wat Jesus geken het, waarin M.E.R. uitwys hoe Jesus nie onderskeid getref het tussen mans en vroue nie en dieselfde verstand en vermoëns van vroue verwag het, ten spyte van die sosiale stand van die geslagte in daardie tyd. Na ’n algemene posisionering spits die skrywer haar beskouing toe op die twee susters Martha en Maria en op die moeder van Jesus.

Versamelbundels

Onder die titel Kom nader versamel Alba Bouwer, Audrey Blignault en Rykie van Reenen ’n verteenwoordigende keuse uit haar korter werk. Ten tye van haar honderdste verjaarsdag in 1975 verskyn ’n keuse uit haar werk, saamgestel deur Elize Botha, onder die titel M.E.R. van naby gesien, asook die huldigingsbundel M.E.R. 100, met artikels van mense wat sy in haar lewe goed leer ken het.

Sy publiseer kortverhale in tydskrifte, waaronder Die hol krans en ’n Egpaar in Standpunte. Verskeie van haar kortverhale word in versamelbundels opgeneem, soos Die hol krans in Kortpad onder redaksie van F.V. Lategan; Die boodskap in Die Afrikaanse kortverhaalboek onder redaksie van Abraham H. de Vries en Vertellers van Merwe Scholtz; Die plig in Kort keur van Abraham H. de Vries; en Die bruilof in Halfeeu, waarin P.G. du Plessis hoogtepunte uit die eerste vyftig jaar van Die Huisgenoot saambundel. Laasgenoemde verhaal vertel van Edie en Cloete se troue en ook van die moord op ou Aron, Stewie se begrafnis en die verhoor en teregstelling van die moordenaar. Hierdie uiteenlopende verhale word aanmekaar gekoppel deur die feit dat die bruidegom en die galg op dieselfde trein aangekom het. Een en ander oor Eugène Marais (oorspronklik gepubliseer in So is onse maniere) word opgeneem in Dames 17 onder redaksie van C.J.M. Nienaber; Onweershoogte in Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal van F.V. Lategan; ’n Filosoof in Vuurslag en Hoe hulle Martjie weer gekry het in Wys my waar is Timboektoe, beide onder redaksie van Hennie Aucamp.

Veral belangwekkend is die bundel Kwartet, wat ’n versameling kortverhale van haar, Elisabeth Eybers, Ina Rousseau en Henriette Grové bevat en in 1957 met die W.A. Hofmeyr-prys bekroon word. M.E.R. se bydrae is drie verhale (Die boodskap, Goedgeluk en Geld wat stom is) wat oorspronklik in Onweershoogte en ander verhale verskyn het, maar vir hierdie publikasie aansienlik gewysig is. Die dammetjie en ander sketse en essays bevat tekste van haar (Die dammetjie, Karoo-betowering en Straatkollekte), Audrey Blignault, Alba Bouwer, Freda Linde, Elise Muller en Rykie van Reenen, almal skrywers wat in ’n meerdere of mindere mate in M.E.R. se invloedsfeer staan. Ander versamelbundels waarin haar werk verskyn, sluit in Uit die kontreie vandaan, Die Afrikaanse dierverhaal, Vertellers 2 en Moderne Afrikaanse verhaalkuns.

Romans

Sy publiseer ook twee romans, Na vaste gange, wat die huwelik tussen ’n Indiër en blanke vrou beskryf, en Die eindelose waagstuk, wat ’n mislukte huwelik as tema het. In Na vaste gange trou die Nederlandse meisie Marianna van Eyck met die goedkeuring van haar ouers met die Indiër Sitanah Kundu, wat later sterf en haar skatryk agterlaat. Die Afrikaner Loot Valkenburg, wat haar pa aanstel om haar met haar geërfde sakebelange by te staan, bedrieg haar en steel ’n groot klomp geld. Sy verhuis dan na die Bolandse dorp Retief, waar sy goed aanpas en met ’n maatskaplike projek begin om arm Afrikaanse meisies op te voed. Met hierdie roman bring die skrywer die sterk boodskap dat iemand wat ’n maatskaplike fout maak (in hierdie geval die gemengde huwelik) nie noodwendig ten gronde gaan nie en dat swak elemente in elke nasie voorkom. As roman is hierdie werk egter minder geslaagd, veral omdat die verhouding en huwelik tussen Marianna en Kundu, wat die toekomstige gebeure veroorsaak, nouliks belig word. Die eindelose waagstuk beskryf die verhaal van ’n mislukte huwelik tussen die predikantsdogter Rensie Theunissen en die sakeman Lukas Steinbach. Die titel verwys na die feit dat elke huwelik ’n groot waagstuk is, maar tog ’n waagstuk wat deur die eeue heen geredelik onderneem is. Rensie en Lukas se huwelik misluk omdat daar geen ware geesverwantskap tussen hulle bestaan nie. Lukas bevredig sy heersersdrang deur oorwinnings in die sakewêreld en ook oor vroue. Wanneer Rensie van sy owerspel bewus word, kom die egpaar ooreen om die skyn te bewaar ter wille van die kinders. Hoewel die huwelik reeds op hierdie stadium misluk het, is die werklike egskeiding eers veel later, juis op die tydstip toe haar 47-jarige broer Gert sy vrees vir die huwelik oorkom en aankondig dat hy gaan trou. In hierdie roman besin M.E.R. oor die essensie van menswees en verhoudings, met die eindelike boodskap dat die oorsaak van lewensmislukking gewoonlik is dat die persoon slegs aan homself gedink het. Ware sukses en vreugde word in die meelewing met ander gevind. Ook hierdie roman faal in die uitbeelding van die huwelikskonflik tussen Rensie en Lukas, met meeste van die aksie wat eers gebeur nadat die verhouding reeds misluk het en die partye besluit om te skei. Die fokus van die romans is dus telkens die sterk vrou en haar vriendskaplike verhoudings met ander, familie en vriende, maar nie die sentrale man-vrou huweliksverhouding nie. Die eindelose waagstuk word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953.

Nie-fiksie

Haar bydrae tot die Carnegie-kommissie van ondersoek na die armblanke-vraagstuk van Suid-Afrika word gepubliseer in Die armblanke vraagstuk in Suid-Afrika: Verslag van die Carnegie-kommissie (Deel V) onder die titel Die moeder en die dogter van die arm gesin. Hierin ondersoek sy die lewensomstandighede van ’n groot aantal armblanke huisgesinne met spesiale klem op die rol van die moeder en die lewensomstandighede van die dogters. Sy sien die moeder as sentraal in die huisgesin en van kardinale belang vir die kweking van maatskaplike sin en waardes vir die res van die gesin. Die moeilike omstandighede en afsondering waarin die moeder haar bevind lei dan tot die aftakeling van die hele gesin. In hierdie feitelike verslag is dit haar suiwer aanwending van die taal wat tref, waar sy onopgesmuk en aan die hand van talle voorbeelde die betoog duidelik en helder uiteensit. Dit is dus nie net haar insig wat tref nie, maar veral ook haar kommunikasievermoë. Ten spyte van die wetenskaplike verantwoording eie aan die verslag is sy hier ook die storieverteller wat die aandag vasvang en hou. Haar aanraking met die armes en hulle omstandighede het daarna ’n klaarblyklike impak op haar letterkundige werk. Interessant is ook die talle gevallestudies wat sy insluit ter illustrasie van die beginselpunte wat sy maak.

Sy versorg en verafrikaans ook haar broer Frits se oorlogsdagboek in Oorlogsdagboek van ’n Transvaalse burger te velde. Haar inleiding en aantekeninge by hierdie oorlogsdagboek (in die essays Ontwikkeling van ’n Afrikaner en Geskiedkundige oorsig) is bewys van haar begrip van ’n geskiedkundige situasie en haar merkwaardige objektiwiteit en wysheid in haar beoordeling hiervan. Hierdie twee kultuurhistoriese essays word spesiaal vermeld tydens die toekenning van die Hertzogprys aan haar.

M.E.R. redigeer ook Anna Geyer se Londense briewe wat sy skryf terwyl sy in die vroeë vyftigerjare daar saam met haar man Albertus Geyer die ambassadeurspaar was,  sodat dit as Briewe uit Highveld gepubliseer kan word. Hierdie werk is belangrik vir ’n begrip van die politiek en gewoontes van die tyd.

Saam met haar dogter, Anna Rothmann, is sy verantwoordelik vir Die Drostdy van Swellendam, waarin hulle verslag doen van die geskiedenis van die streek. Sy skryf ook twee gedenkboeke oor die ACVV, Ons saamreis in 1929 met die 25-jarige bestaan van die organisasie en Ons voortgang in 1954 met die vyftigjarige herdenking. ’n Manuskrip met sketse oor haar reise oorsee, wat sy Padlangs noem, word in die vyftigerjare aan ’n uitgewer voorgelê, maar word nie gepubliseer nie.

Vanaf 24 Maart 1954 verskyn ’n reeks van haar lewensherinneringe in Sarie Marais onder die titel Van Vanslewe. Hierdie sketse word later deel van haar outobiografie, My beskeie deel, waarin sy die ontwikkeling van haarself as mens teen die agtergrond van die nasionale groei van haar volk plaas. Naas beskrywings van haar eie agtergrond en lewe gee sy ook ’n beeld van die ou Afrikaanse leefwyse, haar reaksie op belangrike gebeurtenisse in die geskiedenis van die Afrikanervolk (soos die Anglo-Boereoorlog, Uniewording, die stryd tussen Botha en Hertzog, die Rebellie en die groei van die Nasionale Party) en haar indruk van en oordeel oor bekende politieke figure. Hierdie boek is geskryf tussen haar 75ste en 91ste jaar en getuig van ’n bykans ongelooflik sterk geheue en groot lewenswysheid, wat van die lees van die boek ’n verrykende ervaring maak. Dit gee ook ’n ryk bron van verwysings na haar skryfwerk en hoe sy hierdie ambag sien, wat groter lig werp op haar letterkundige nalatenskap.

Na haar dood verskyn die briewe wat sy aan haar dogter geskryf het as Familiegesprek, terwyl ’n Kosbare erfenis briewe bevat wat sy tussen 1916 en 1975 aan haar vele vriende en kennisse geskryf het. Hierin spreek sy haar op haar kenmerkend wyse en besadigde manier uit oor alles en nog wat, sonder inagneming van ’n breër leserspubliek, sodat die egtheid en warmte van die skrywes des te sterker uitstaan. In Oor skilders en skrywers van J. du P. Scholtz word sowat sestig briewe van M.E.R. aan Scholtz opgeneem, onder meer oor die versorging van haar manuskripte.

Vertalings

M.E.R. vertaal die Nederlandse oorlogsdagboek van Alie Badenhorst op versoek van mevrou Tibbie Steyn as Tant Alie van Transvaal, waarin sy ook gebruik maak van president Reitz se vertaling van ’n gedeelte daarvan. Hierdie dagboek strek van 1880 tot na die einde van die Anglo-Boereoorlog. Tant Alie was ’n klein en swak vrou, maar met sterk innerlike krag, wat die dagboek gehou het ter wille van haar kinders se begrip van die tye waarin sy geleef het. Emily Hobhouse het haar geken en só gerespekteer dat sy hierdie dagboek in Engels laat vertaal het, ’n vertaling wat reeds in 1923 verskyn het en indertyd deur M.E.R. geresenseer is. Hierdie is egter nie die enigste vertaling wat sy doen nie en sy is veral in die tyd dat sy by Die Burger werk agter die skerms ’n groot aanmoediger van skrywers om hulle anderstalige werke aan haar voor te lê vir vertaling. So is sy byvoorbeeld verantwoordelik vir die verafrikaansing van vele van H. Luhis en Helen Blackmore se werke wat in Afrikaans verskyn en sy vertaal ook Leo Tolstoi se kortverhaal Die twee ou manne, wat in die versamelbundel Baas en kneg opgeneem word.

Op die Nasionale Vroueparty-kongres op 15 Desember 1925 aanvaar die kongresgangers ’n mosie van waardering vir haar werk vir die opbou van die vroue en hul organisasie en ’n geskenk word aan haar oorhandig.

In 1949 voltooi Helena Jordaan onder leiding van D.J. Opperman aan die Universiteit van Kaapstad ’n M.A.-verhandeling oor M.E.R. as skryfster.

Ten tye van haar 75e verjaardag op 28 Augustus 1950 reël die Nasionale Pers ’n spesiale gedenkmaal om haar as mens en skrywer te huldig, omdat hulle voel dat haar werk nie genoeg erkenning kry nie.

Die Universiteit van Stellenbosch ken in 1950 ’n eredoktorsgraad (D.Phil.-graad) aan haar toe, die eerste vrou wat só deur hierdie universiteit vereer word, vir haar bydrae tot maatskaplike werk. Die Universiteit van Kaapstad volg in 1951 met ’n eredoktorsgraad (D.Litt.-graad) vir haar letterkundige werk. Die Universiteit van Suid-Afrika gee in 1973 aan haar ’n eredoktoraat (D.Litt. et Phil.-graad) in die letterkunde.

Sy verwerf in 1953 die Hertzogprys vir haar prosa en in 1953 word erelidmaatskap van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns ook aan haar toegeken. Sy kry ’n eretoekenning van die Drie-Eeue-Stigting in 1953 en word ook verkies tot lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in Leiden. In 1965 ken die Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings (FAK) ’n erepenning aan haar toe vir volksdiens en in dieselfde jaar kry sy die Orde van Vriend van die Voortrekkers. Op 27 Augustus 1966 word sy die eerste ereburger van Swellendam.

Die radiodiens van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie saai op 12 September 1967 ’n dokumentêre program oor haar lewe uit onder die titel Die wêreld van M.E.R. In 1973 word ’n straat in die voorstad Langenhovenpark in Bloemfontein na haar vernoem en die ACVV vereer haar in 1974 met die Elizabeth Roos-eretoekenning. Ook in 1974 word sy verkies tot erelid van die Maatschappij der Nederlandsche Lettere in Leiden.

Ter viering van haar honderdste verjaardag in 1975 word die huldigingsbundel M.E.R. 100 aan haar oorhandig, waarin twaalf medewerkers skryf oor hulle herinneringe aan haar. Op 27 Augustus 1975 hou die ACVV op Swellendam ’n huldigingsfees vir haar, waartydens plaaslike skoolkinders van haar werk aanbied. Wanneer die Nasionale Pers in 1984 ’n prys instel vir jeugboeke, vernoem hulle dit na haar.

Die verhoogproduksie TaMiem van Swellendam word in 2012 onder leiding van Bettie Kemp by die Woordfees op Stellenbosch en Aardklop op Potchefstroom op die planke gebring en ook as dokumentêre program oor Radio Sonder Grense uitgesaai.

Werke wat uit haar pen verskyn sluit in:

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964.
• Aucamp, Hennie. Bly te kenne. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 2001.
• Aucamp, Hennie. Dagblad. HAUM-Literêr Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. Eerste Druk, 1987.
• Aucamp, Hennie. Kort voor lank. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tweede druk,  1980.
• Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. Skrywers en rigtings. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste uitgawe, 1952.
• Beukes, W.D. (red.) Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1992.
• Botha, Elize. Afrikaanse essayiste. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Vyfde druk, 1975.
• Botha, Elize. Prosakroniek. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987.
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Dekker, G. Oordeel en besinning. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste druk, 1964.
• De Vries, Abraham H. Kortom. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1983.
• De Vries, Abraham H. Kortom 2. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1989.
• Du Plessis, I.D. Aantekeninge uit Tuynstraat. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste druk, 1975.
• Grobler, Hilda. Halfeeu. Blokboeke 33. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1980.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1983.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Lategan, F.V. Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad,  Bloemfontein en Johannesburg. 1961.
• Lategan, F.V. Voorsmaak. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste druk, 1972.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica. Pretoria en Kaapstad Vierde. uitgawe Eerste druk, 1973.
• M.E.R. My beskeie deel. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Derde druk, 1976.
• Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Nienaber-Luitingh, M. M.E.R. in Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe,1969.
• Nienaber-Luitingh, M. Kwartet. Reuse-Blokboek 12. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1981.
• Nienaber-Luitingh, M. M.E.R. (1875–1975) in Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Scholtz, J. du P. Oor skilders en skrywers. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1979.
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch- Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk).
• Schoonees, P.C. Tien jaar prosa. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg, 1950.
• Snyman, Henning. Kort keur: Abraham H. de Vries. Reuse-Blokboek 3. Academica. Pretoria Kaapstad en Johannesburg. Tweede druk, 1983.
• Steyn, J.C. Die 100 jaar van MER. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 2004.
• Steyn, J.C. Tuiste in eie taal. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1980.
• Van Biljon, Madeleine. Geliefde leesgoed. Quellerie-Uitgewers Edms. Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1996.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria .Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria .Eerste uitgawe, 1999.
• Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom. Lapa-Uitgewers. Eerste uitgawe. Tweede druk, 2005.

Tydskrifte en koerante

• Anoniem. Produksie oor M.E.R. op verhoog en radio. Beeld, 8 Maart 2012.
• Aucamp, Hennie. ’n Simbool van Boere-adel. Beeld, 28 Augustus 1975.
• Blignault, Audrey. Die neerslag van ’n lewe. Beeld, 23 Augustus 1975.
• Blignault, Audrey. M.E.R.: In wese essayis. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 13 no. 4, November  1975.
• Botha, Elize. Siende die onsienlike – Die betekenis van eenheidskeppende elemente in M.E.R. se bundel ‘Die gewers’ (1950). Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 3, September 1975.
• Botha, Elize. Motivering vir onderskeidinge vir M.E.R. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 3, September 1975.
• Britz, Etienne. Hy het Afrikaans in Duits laat leef. Insig, Mei 1994.
• De Villiers, D.P. M.E.R. nooit lid van ’n ‘keurbende’. Beeld, 25 Junie 1990.
• Jordaan, Helena P. Die hoofdrang in die werk van M.E.R. Standpunte, no. 17, Oktober 1950.
• Kannemeyer, J.C. Toe M.E.R. ’n kommandant was in die OB. Boekewêreld. 16 November 1993.
• Le Roux, Marina. M.E.R. is die vrou agter Pers se prys. Die Burger, 16 Februarie 1993.
• Malan, Kintie. M.E.R. en die politiek. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 14 no. 4, November 1976.
• Nienaber-Luitingh, M. Die vertellings van M.E.R. Standpunte. Nuwe reeks 17 en 18, Mei-Desember 1957.
• Nolte, Elsa. M.E.R. en Alba Bouwer: Kanonisering en herkanonisering. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 32 no. 4, November 1994.
• Rautenbach, Elmari en Smith, Charles. Mossie maar vrou. Insig, April 2004.
• Steyn, J.C. Vrou van staal. Rapport, 7 Maart 2004.
• Swart, Magda. Kaartjies vir Kemp se ‘TaMiem’ al uitverkoop. Beeld, 11 September 2012.
• Theron, Erika. Theron huldig M.E.R. Die Burger, 27 Mei 1983.
• Van Reenen, Rykie. M.E.R. as ‘Die Burger’ se vroueredaktrise. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 3, September 1975.
• Van Rensburg, F.I.J. ‘My beskeie deel’ praat steeds met ons. Bylae by Nasionale Koerante, 13 November 1996.
• Viljoen, Hein. Die struktuur van M.E.R. se ‘Goedgeluk’: emblematies en idillies. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 16 no. 4, November 1978.

Internet

• Botha, Elize Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1992/07/17/7/11.html
• Bouwer, Alba Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1994/05/18/8/9.html^{[dooie skakel]}
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/03/11/3/45.html^{[dooie skakel]}
• Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/08/09/DB/7/forumtaalskatkis.html
• Lategan, Leana Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/naln/naln3.asp Geargiveer 21 Desember 2012 op Wayback Machine
• LitNet ATKV-Skrywersalbum 17 Mei 2012: www.litnet.co.za
• Smith, Charles Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2000/09/8/2/6.html^{[dooie skakel]}
• Steinmair, Deborah Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/heupvuur/jaapsteyn.asp Geargiveer 1 Julie 2017 op Wayback Machine
• Steyn, J.C. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/08/27/BY/14/BYNews014-marie.html
• Steyn, J.C. Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/03/07/R1/21/03.html
• Van Bart, Martiens Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2006/09/09/BY/14/MER.html^{[dooie skakel]}

Bronne

• Verwerk vanaf M.E.R.^{[dooie skakel]}.
• Bouwer, Alba. Beyers, C.J. (red.). Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Pretoria: Chris van Rensburg nms. die RGN. p. 962. ISBN 0-7969-0419-7.