Hulpwerkwoord

Dit beteken dat die hulpwerkwoord se betekenis nou bepaal word deur die grammatikale konstruksie (d.w.s. die plek in die sin) waarin die hulpwerkwoord optree en dus die funksie wat die hulpwerkwoord vervul. Die hulpwerkwoord word gedefinieer as 'n werkwoord soos het, is, sal, sou, ens. wat in verbinding met die infinitief of verlede deelwoord van 'n ander werkwoord gebruik word om tyd/wyse/aspek aan te dui.

Daar word hoofsaaklik tussen twee soorte hulpwerkwoorde onderskei, naamlik die hulpwerkwoord van tyd en modale hulpwerkwoorde.

Hulpwerkwoord van tyd

Die hulpwerkwoord het word gebruik om die verlede tyd uit te druk en hierdie hulpwerkwoord kom saam met die [ge-]-vorm van die hoofwerkwoord voor, soos bv. Ek het 'n appel geëet. Dit is belangrik dat die hulpwerkwoord van tyd nie verwar word met het wat in sekere sinne sintakties as die oorganklike hoofwerkwoord optree nie. Vergelyk die volgende voorbeelde in die onderstaande kolom:

Die werkwoord het wat in die linkerkantste kolom verskyn, is die hulpwerkwoord van tyd. Die werkwoord het wat in die regterkantste kolom verskyn, is 'n oorganklike hoofwerkwoord. Die hulpwerkwoord van tyd word die maklikste geïdentifiseer deurdat die werkwoord wat daarop volg bestaan uit die morfeem [ge-] plus 'n hoofwerkwoord wat die verlede tyd aandui, soos bv. Hy het geloop. Die hulpwerkwoord word (teenwoordige tyd) en is (verlede tyd) kombineer ook met die [ge-]-vorm om die passief te vorm.

Modale hulpwerkwoorde

Die modale hulpwerkwoorde (soos kan, mag, moet, sal, sou, wou) pas die betekenis van die sin aan ten opsigte van die waarskynlikheid of wenslikheid van die gebeure daarin. Die "modale" van modale hulpwerkwoorde dui daarop dat dié hulpwerkwoorde gebruik word in sinne waarin modaliteite, d.w.s. nie-werklikhede/nie-feitelikhede soos moontlikheid, waarskynlikheid, noodsaaklikheid en verpligting uitgedruk word.

Die sinne (2) tot (4) dui dus aan dat iets nog moet gebeur, terwyl sin (1) aandui dat die aksie reeds besig is om plaas te vind en dus 'n werklikheid/feit is.

Die modale hulpwerkwoorde kan, moet, sal en wil het twee vorme: die teenwoordigetydsvorm en verledetydsvorm:

Modale hulpwerkwoorde kan gebruik word om drie tipes betekenisse uit te druk, naamlik (1) epistemies, (2) deonties of (3) dinamies. Hierdie drie tipes betekenisse word hier onder in die volgende afdelings verder bespreek.

Epistemiese gebruik van modale hulpwerkwoorde

Epistemiese betekenisse handel oor die graad van waarskynlikheid of sekerheid wat deur die modale hulpwerkwoord uitgedruk word ten opsigte van gebeure in die sin. Volgens Ponelis (1979:248) het die epistemiese modale hulpwerkwoorde veral te doen met die spreker se onderneming ten opsigte van die stelligheid (dus of dit beslis en seker is of nie) van 'n proposisie. Vergelyk die volgende voorbeelde (geneem en aangepas uit Ponelis, 1979:248) van epistemiese gebruik van die modale hulpwerkwoorde:

• As hulle geen teëspoed kry nie, behoort hulle so teen vieruur hier te wees.
• Die vergadering hoef nie vanmiddag plaas te vind nie.
• Hulle moet seker trots wees op hul seun omdat hy so mooi presteer.
• Dit kan moontlik sy kantoor wees omdat ek sy stem hoor.

Epistemiese betekenisse kan dus opgesom word deur te stel dat iets so behoort te wees, dat iets nie so hoef te wees nie, of dat iets so kan/mag/moet/sal wees. Epistemiese modale hulpwerkwoorde word dikwels vergesel deur die woorde moontlik/waarskynlik/seker, soos gesien kan word in die voorbeelde: Dit kan moontlik sy kantoor wees omdat ek sy stem hoor; Hulle moet seker trots wees op hul seun omdat hy so mooi presteer.

Deontiese gebruik van modale hulpwerkwoorde

Deontiese betekenisse handel oor 'n verpligting wat op die spreker of 'n ander persoon, dikwels die aangesprokene, rus. Volgens Carstens (1998:27) het deontiese waardes te doen met die gebeure, handeling of toestand wat deur die spreker uitgedruk word, en waaraan hy/sy hom/haar verbind, en die prototipiese deontiese waardes wat deur die vyf modale uitgedruk word, is soos volg:

Ponelis (1979:251-253) dui die volgende gebruike van deontiese modale hulpwerkwoorde aan:

1. Bevele/versoeke

• Moenie vinnig hardloop nie.
• Jy moet nou jou kamer gaan skoonmaak.
• Ons vra dat jy dit asseblief moet doen.

2. Toekomsverwysing

• Die drawwers sal more die wedloop voltooi.
• Pas op, die kar wil gaan staan.
• Anette sal nog haar kans kry.

Volgens Ponelis (1979:252) is modaliteit en toekomsverwysing nóú verbonde: die modale hulpwerkwoorde verwys na ongerealiseerde stande van sake (modaliteite) en hulle is dus by implikasie toekomsverwysend. Dit is van alle deontiese modale hulpwerkwoorde egter in die besonder sal en wil wat in sekere verbande (veral met nie-lewende en/of nie-eerstepersoonsonderwerpe) so na betekenis verbleek het, dat hulle suiwer toekomsverwysend gebruik word.

3. Gewoonte

• Piet sal/kan sommer sit en niks doen.
• Terwyl hy ry, kan/sal hy hom so aan alles verwonder dat hy skoon aan die verkeerde kant van die pad beland.

4. Begeerte/wens

• Ag, as dit maar net wil ophou reën.
• Mag jy hierdie jaar voorspoedig wees.
• Die voorsitter wil nou met die vergadering begin.

5. Toestemming

• U kan/mag maar hier bly.
• Die kandidate kan/mag nie nou al weet wat die uitslag is nie.

Dinamiese gebruik van modale hulpwerkwoorde

Dinamiese betekenisse handel oor die potensiaal of inherente vermoë van 'n persoon, of minder dikwels 'n ander entiteit in die sin. Dinamiese modale hulpwerkwoorde is gerig op die onderwerp van die sin, en dui aan in watter mate die onderwerp in staat is om die handeling van die werkwoord te verrig. Hierdie funksie word dikwels deur die hulpwerkwoord kan uitgedruk, soos gesien kan word in die volgende voorbeelde:

• Ek kan nie net niks daaroor sê nie.
• Hy kan die werk verrig wat nodig is vir die taak.

Van Rooy (2017:266) verduidelik dat hulpwerkwoorde nie op hulle eie gebruik word nie, maar afhanklike vorme is wat addisionele betekenislae tot die sin toevoeg in terme van die betekenis van die hoofwerkwoord. Die eerste hulpwerkwoord van die hoofsin word in die spilposisie geplaas, en ander hulpwerkwoorde (indien daar meerdere hulpwerkwoorde voorkom) word in die werkwoordkompleks aan die einde van die sin geplaas aan weerskante van die hoofwerkwoord – modale hulpwerkwoorde vóór die hoofwerkwoord, en ander hulpwerkwoorde ná die hoofwerkwoord.

• Werkwoorde
• Werkwoordstyd in Afrikaans
• Woordsoort

• Carstens, A. 1998. Die grammatika van modale hulpwerkwoorde: hoe getrou is Afrikaanse handwoordeboeke? (In Gouws, R. & Feinauer, I. reds. Sintaksis op die voorgrond. Pretoria: JL van Schaik. pp. 23-35).
• HAT: Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. 2015. 6de uitg. Kaapstad: Pearson Education.
• Ponelis, F.A. 1979. Afrikaanse Sintaksis. Pretoria: J.L. van Schaik.
• Senekal, H.E.J., Ponelis, F.A. & De Klerk, W.J. 1972. Die Patroon van Afrikaans. Johannesburg: Afrikaanse Pers-boekhandel.
• Van Rooy, B. 2017. Afrikaanse sintaksis, funksioneel benader. (In Carstens, W.A.M. & Bosman, N. Kontemporêre Afrikaanse Taalkunde. Pretoria: Van Schaik. pp. 251-297).

• http://taalportaal.org/taalportaal/topic/
• https://viva-afrikaans.org/portale/taalportaal/dbat-digitale-bibliografie-van-die-afrikaanse-taalkunde
• https://www.beterafrikaans.co.za/website/index.php?pag=206