Homograaf
Twee woorde in dieselfde taal is 'n homograaf of ortografiese homoniem van mekaar as hulle op dieselfde manier geskryf word, maar totaal verskillende betekenisse, klankvorme en dikwels oorsprong het.
| Woord | Uitspraak | Herkoms |
|---|---|---|
| ballas (waardelose las) | bɑlɑs | Uit Nederlands ballast, uit Middelnederduits ballast, waarvan die eerste lid terugvoer na die ou Germaanse woord bal (sleg) uit Oergermaans *balwa-. Moontlik ook 'n samestelling van die Sweedes bar (waardeloos) en last (vrag), wat ook in die Noorweegse dialekte en Ouddeens te vinde is. |
| ballas (testes) | bɑlɑs | 1. Afleiding van bal 'testikel', moontlik omdat die manier waarop testikels in die skrotum geplaas word aan ballas herinner wat soms in mandjies gedra word. 2. Andersins die vorming soortgelyk aan die verskynsel brandewyn > *branne- > brannas (balle > ballas). |
| edik (vloeistof) | e:dək | Uit Nederlands edik, in Oudnederlands etige en Middelnederlands edec (waarskynlik deur metatesis uit ouer ecid), uit Volkslatyn *atecum of *adecum ontleen; wat bestaan naas die Klassieke Latyn acētum ‘asyn’; |
| edik (verordening) | edək | Uit Nederlands edict, uit Latyn ēdictum; ēdīcere (proklameer) uit ex- ‘uit-’ en die werkwoord dīcere ‘sê, spreek’ |
| forte (meervoud van militêre vestingwerk) | fɔrtə | Uit Nederlands, uit Frans fort (sterk), uit Latyn fortis (sterk, kragtig, moedig). |
| forte (sterk kant) | "fɔr" (HAT) | Uit Nederlands (dát's nou juist zijn fort!), uit Frans forte (sterkste kant), uit Latyn fortis ‘sterk kant (van 'n persoon)’. |
| forte (musiekterm) | fɔrte | Uit Nederlands (bv. 1772, Bouvink), uit Italiaans forté uit Latyn fortis (sterk, kragtig, moedig) |
| gans (voël) | xã:s | Uit Nederlands, afkomstig uit Middelnederlands gans, wat vergelykbaar is met die Middelnederduitse gōs/gās, Oudhoogduits gans, Noord-Fries goes, guos, Oudengels gōs, Oudnoors gás en Goties waarskynlik gansus (indien die Spaanse ganso teruggewerk word, wat waarskynlik deur Visigoties beïnvloed is). Buiten Germaans is daar ook die ooreenkomste in Latyn ānser, Sanskrit hamsá-, asook in ander Slawiese tale. |
| gans (geheel) | xɑns | Uit Nederlands, wat in die Middelnederlands ontleen is uit Hoogduits ganz (geheel, volledig), miskien verwant aan die Gotiese gansjan (berei, klaarmaak) |
| gesel (makker) | xəsɛl | Uit Nederlands gezel, vergelykbaar met Oudhoogduits gisello ‘huisgenoot, vriend’ (Nieuhoogduits Geselle); waarskynlik ook iemand wat in dieselfde (Middelnederlands) sale / sele ('woning, paleis, eetsaal') sit |
| gesel (slaanding, strafwerktuig) | xe:səl | Uit Nederlands gesel, vergelykbaar met Oudhoogduits geis(i)la ‘gesel, zweep’ (Nieuhoogduits Geißel) en Oudnoors geisli ‘stok, straal’ uit Oergermaanse *gais-ila- |
| granaat (vrug) | xrənɑɑt | Uit Nederlands granaatappel of granaat, uit Middelnederlands pume ghernaten (granaatappels) uit Frans pume grenate of grenate (granaatappel) deur Noord-Italiaans pom granat, pum grana vir die algemeen-Italiaanse melo granato ‘granaatappel’ uit die Latyn mālum grānātum, wat letterlik ‘vrug met korrels’ (vrug met pitjies) beteken. |
| granaat (wapen) | xrɑnɑɑt (ook soms wel xrənɑɑt) | Uit Nederlands, reeds in 1594 en 1627 in die Vroegnieunederlands as granaden, granaten opgeteken. Die naam vir die projektiel verwys inderdaad na die vorm en inhoud wat lyk op 'n granaatappel. Moontlik is die betekenis ontleen uit Hoogduits Granate (1600). |
| hermitage (swart wyndruifsoort) | hɛrmətɑ:ʃ | Uit Engels hermitage (1680), vergelykbaar met die Franse vin de l'Hermitage, uit die omgewing van Valence waar 'n vervalle kluisenaarshut (hermitage) 'n prominente plek beklee het. |
| hermitage (kluisenaarshut) | hɛrmitɑ:ʃə | Uit Nederlands hermitage of ermitage, uit Frans ermitage uit Middeleeuse Latyn (h)eremitagium (vergelyk hermiet, kluisenaar) |
| kartel (snywerk, golwing) | kɑrtəl | 1. Uit Nederlands kartel, uit Middelnederlands kertelen ‘van fraiings voorsien’ en Vroegnieunederlands ‘kerf, van kartels voorsien’; dit hou waarskynlik verband met die Middelnederlandse cretten, Middelnederduits kratten en Middelhoogduits kratzen wat deur die r-metatese gevorm is. Dit beteken om te krap of kras. 2. Hou verband met kabbel, golwing. |
| kartel (handelsooreenkoms) | kɑrtɛl | Uit Nederlands kartel, uit Frans cartel uit Italiaans cartello (uitdagingsbrief) uit die verkleinwoord van carta (dokument, oorkonde), ontwikkel uit Latyn charta. Toe hierdie woord se betekenis waarskynlik verouderd geraak het, is 'n nuwe een ingeblaas deur die Duitse Kartell, nou die verdrag tussen ondernemers. |
| kersie (vrug) | kɛrsi | Uit Nederlands kers, uit Middelnederlands keersen, uit Latyn cerasus, uit Grieks kérasos, wat waarskynlik 'n Anatoliese leenwoord is. |
| kersie (klein kers) | kɛ:rsi | Verkleinwoord van kers, uit Nederlands kaars, uit Middelnederlands kerse, ontleen uit die Oudhoogduits kerza. Verder vermoedelik uit Latyn cēra, wat verwant is aan Grieks kērós (was). |
| kollege (onderwysinrigting) | kɔlidʒ, kɔlitʃ kol-lee-zje (HAT, vir bestuursliggaam) kol-liedz(HAT, vir tersiêre inrigting) | Reeds in Middelnederlands word college gebruik om te verwys na 'n bestuursliggaam van 'n kerk (1363); later word meer gesekulariseerd verwys na 'n gilde of diensgenootskap. Daar heers onsekerheid of Nederlands uit die Frans collège ‘groep personen met hetzelfde gezag bekleed, met soortgelijke functies’ of Latyn collēgium ‘ambtgenootschap, genootschap, gilde’, as afleiding van collēga ‘ambtgenoot’ sou leen. Reeds in 1573 word na 'n onderwysinstelling verwys as 'n Collegie. Ook hier heers daar onsekerheid of Nederlands uit Frans collège sou ontleen, waar laasgenoemde ook ‘opleidingsinstituut, groep dosente’ beteken het. In die 'Christelike Latyn' kon collēgium ook 'opvoedingsinstituut' beteken. In die 19de eeu word college in die Lae Lande alleenlik gebruik vir Rooms-Katolieke onderwysinstellings, soos vandag nog in België die geval is. Teen 1916 was die begrip verouderd, maar word weer vanaf die tweede helfte van die 20ste eeu toenemend gebruik; moontlik onder Engelse invloed, waar die naam vir alle onderwysinstellings gebruik word. |
| kollege (voorlesing, les) | kɔle:ʃə kol-lee-zje (HAT) | Bij uitbreiding ging het woord [sien bo] in het Nederlands ook ‘les aan instelling voor hoger onderwijs’ betekenen.(1738) Daarteenoor skryf die HAT dat die benaming vir die les aan 'n universiteit en bestuursliggaam [sien bo] uit Engels afkomstig is, en die onderwysinstelling uit Latyn collegium. |
| kopie (afskrif, weergawe) | kopi | Uit Nederlands "kopie", uit Oudfrans copie, uit Middeleeuse Latyn copia |
| kopie (winskoop) | ko:pi | 1. Waarskynlik 'n verkorting van winskopie of 2. Uit Nederlands koopje. |
| links (sy, kant) | ləŋks | Uit Nederlands, uit Middelnederlands link, verwant aan linken (buig, vou). Links het net soos linkisch in Duits oorspronklik onhandig beteken (omdat die meeste mense regshandig was). |
| links (Lynx lynx, los, Eurasiese rooikat) | liŋks | Uit Nederlands, uit Middelnederlands linx, uit Latyn lynx, wat ontleen is uit die Grieks lúnx. Laasgenoemde hou verband met die Middelnederlandse los (vandag in Nederlands verouderd, maar springlewendig in Afrikaans), die Duitse Luchs (Oudhoogduits luhs) en die Oudengelse lox; almal uit die Oergermaanse *luha- of *lunha-. Daarteenoor toon die Griekse woord 'n nouer verwantskap met die Litous lūšis en Armeens lusanunk. |
| maai (afsny/afoes) | mɑ:i | Uit Nederlands maaien, uit Middelnederlands maien, vergelykbaar met Middelnederduits meien, Oudhoogduits māen, Oudfries miā, Oudengels māwan wat almal maai of oes beteken en spruit uit die Oergermaanse *mēan-. Daar is ook 'n verband met amáein (sny, maai, oes) en miskien Latyn metere, Bretons mediñ en Wallies medi; sodat die wortel op die Proto-Indo-Europese *h2meh1- bedink word. |
| maai (skeldwoord) | mɑi | Te vinde in "vlieg in jou maai!" en "loop na jou maai!", plaasvervanger van moer. Waarskynlik uit Portugees mãe/mãi, in Maleis-Portugees may. Vroulik van paai. |
| monster (proefstuk) | mõ:stər | Uit Nederlands monster, uit Oudfrans monstre (staal, proefstuk) ontleen, uit monstrer (toon, voorstel as), uit Latyn monstrāre (toon, vergelyk demonstreer); monstrāre is 'n afleiding van mōnstrum ‘aanwysing, voorteken’. |
| monster (gedrog) | mɔnstər | Uit Nederlands monster; die eerste optekeninge in Afr. deur Nico Mansvelt (1884) in die afleiding monstertji en in Patriotwoordeboek (1902). Uit Frans monstre 'monster' uit Latyn monstrum 'wonderteken, bonatuurlike wese, gedrogtelike wese', 'n afleiding van die Latynse monēre, 'waarskuwende voorteken, voorbode, wese wat die wil van die gode kenbaar maak'. |
| onderwerp ww. (onder gesag bring) | onərvɛrp | Uit Nederlands, oorsprong verder onbekend, toon ooreenkomste met Duits unterwerfen (vergelyk Oudhoogduits untarwerfan (9de eeu)). |
| onderwerp (saak, item) | onərvɛrp | Uit Nederlands. Leenvertaling van Laat Latyn subjectum, bedink deur die Romeinse filosoof Boëthius as leenvertaling vir die Grieks hupokeímenon (dit waaroor iets gesê word). Onderwerp was aanvanklik 'n filosofiese en taalkundige begrip, maar word later in die geselstaal ook "dit waaroor gepraat of geskryf word". Dit is die selfstandig gebruikte (en onsydige) vorm van die verlede deelwoord van subicere |
| opteer (kies) | ɔpte:r | Uit Nederlands opteren (begeer (1650), kies (1910)), uit Frans opter, uit Latyn optare (kies, wens). |
| opteer (opgebruik) | ɔpte:r | op + teer. Laasgenoemde Uit Nederlands teren, uit Middelnederlands teren (vernietig, verteer, verbruik, uitput (vergelyk tering vir tuberkulose)). Vergelykbaar met Oudsaksies terian (verbruik, opmaak); Oudhoogduits zerren (skeur, vernietig); Oudfries ūr-tera (verwoes); wat uitloop op die hipotetiese Oergermaanse *tarjan-. |
| patroon (beskermheer) | pɑtro:n | Uit Nederlands, patroon. Kan ontleen wees uit 1) Frans, deur patron ‘meerdere, werkgewer’, vroeër meester van 'n lyfeiene; patrun (beskermer en beskermheilige) 2) Latyn, patronus (meerdere, beskermheilige). Die Middeleeuse Latyn patronus spruit uit die Klassieke Latyn patronus (verdediger, beskermer, voorvegter), 'n afleiding van pater (soortgelyk aan vader). |
| patroon (koeëlomhulsel) | pətro:n | Uit Nederlands patroon, uit Vroegnieunederlands patroon (buskruitlading), uit Duits Patrone (buskruitlading) met die betekenis "model hoeveelheid kruit"/"voorbeeldhoeveelheid kruit". Die betekenis sou uitbrei na papierhouer met hierdie lading (wat in die loop van die wapen uitgeskud is). Later sou dit nie meer nodig wees om die buskruit in die wapen te stop nie, want die patroon kry toe 'n afgeslote metaalvorm. |
| patroon (ontwerp, model) | pətro:n | Uit Nederlands patroon, uit Middelnederlands patroon, uit Frans patron (model), wat 'n oordragtelike betekenis van patronus (beskermheer) is: die beskermheer is die voorbeeld, die model, vir sy beskermling of (pleeg)seun. |
| pers (druk) | pɛrs | Verwysend na die drukwerktuig en drukwerk wat as sinekdogee dien vir die media, koerantwese, joernalistiek. 1. Uit Nederlands, pers, wat net soos Engels (press) en Frans (presse) uit Laat Latyn pressa uit Latyn pressus ontleen is. 2. In die wynbedryf uit Nederlands pars (wat vandag nog in Afrikaans gebruiklik is) uit Middelnederlands persen/parsen, wat net soos Engels press en Frans presser uit Latyn pressare ontleen is. |
| pers (kleur) | pɛ:rs pæ:rs | Uit Nederlands, paars In Nederland het die ee-vorm in onder meer die Amsterdamse dialek tot min of meer 1825 bly voortbestaan as 'n ouderwetse, maar geen plat vorm. Terwyl in Nederland die Standaardnederlands die ou vorm verdring het, het in Afrikaans die ou vorm vas bly staan. Die woord self is afkomstig uit Oudfrans pers uit Laat Latyn persus of persum (donkerblou kleur). Twee teorieë bestaan: 1. Persae (Perse), of Persia (Persië), waarvandaan 'n bepaalde kledingsoort met 'n kenmerkende kleur ingevoer sou word. 2. Verwysend na die perske (persica), waarvan die bloeisels 'n pers kleur sou vertoon. |
| pronkertjie (plant) | prɔŋk-ɛrci | Uit Nederlands pronkerwt of pronkerwtje vir Lathyrus odoratus |
| pronkertjie (verkleinwoord) | prɔŋkərci | Verkleinwoord van pronker, klein pronker |
| roman (vis, spinnekop) | ro:mɑn | In die vroeë 18de eeu ontstaan uit ro(o)deman, na aanleiding van sy kleur. |
| roman (boekgenre, verhaal) | romɑn | Ontleen uit Nederlands, wat dit weer ontleen het uit Frans roman (verhaal in die volkstaal geskrywe), uit die ouer romanz (volkstaal), wat weer ontwikkel het uit die Volkslatyn *romanice (op Romaanse wyse), uit Romanus. Aanvanklik was hierdie volkstaal 'n verwysing na die geromaniseerde taal in Gallië, wat afwyk van die tale van die Germaanse barbare. Soos die letterkunde ook in die volkstaal geskrywe is in die 12de eeu, kontrasteer die Oudfranse volkstaal met dié van die geskrewe stukke in Latyn van die geleerdes (meestal akademies van aard). Aanvanklik is hierdie vorm die epiese gedig, maar vorder later tot 'n redelike lang verhaal in prosavorm. |
| rugare (are op die rug) | rœx-ɑ:rə | Uit rug + are (vergelyk Nederlands rug + aderen) |
| rugare (sterk, growwe gare) | ryxɑ:rə | Alternatiewe spelling vir ru-gare, rugaring. Uit ru + gare (vergelyk Nederlands ruw + garen) |
| sandaal (skoen) | sɑndɑ:l | Uit Vroegnieunederlands sandael, uit Oudfrans sandale, uit Latyn sandālium, uit Grieks sandálion, wat die verkleinwoord is van sándalon (houtsool). Dit is afgelei van die Persies sāndāl: skoen van die Lydiese god Sandal. |
| sandaal (aalsoort) | sɑnt-ɑ:l | Uit Nederlands zandaal (zand + aal) (1810) |
| vers (digreël, Bybelvers, teksvers, liriekvers) | fɛrs | Uit Oudnederlands vers (omstreeks 1100), uit Frans vers ('liriese lied', vroeër 'ritmiese basiseenheid'), uit Middeleeuse en Christelike Latyn versus (draai, vers, reël, lied, kort passasie) uit die Latyn versus, 'ry, reël, vers, draai, voor', uit vertere, 'om te keer'. Aanvanklik is vers veral toegespits op die psalms en geestelike liedere. Later brei die betekenis ook uit om die meer sekulêre gedigte in te sluit. Die betekenis "kort passasie" het egter nie veel ingang in Nederlands buiten die Bybel gevind nie; dit geld ook in Afrikaans so: 'n genommerde stuk van 'n teks (wat dikwels uit meer as een sin kan bestaan), soos Genesis 1 vers 15. |
| vers (vroulike kalf of koei wat nog nie gekalf het nie) | fɛ:rs fæ:rs (vergelyk die kleur pers) | Uit 17de-eeuse Nederlands, uit Middelnederlands verse, veerse. 'n Interessante verskynsel is hier op te merk: die huidige Standaardnederlandse vaars (-aa-) het in die 17de eeu slegs sporadies voorgekom, terwyl varse, verse in Nederland en vers in Afrikaans algemeen was. Later sou vaars hierdie vorme in Nederland verdring. Die eerste optekeninge in Afrikaans is te vinde by Kern (1890) in die vorm verse en by Mansvelt (1884) in die vorm vêrs. |
| verspring (deur te spring verander, verkeerd spring, verstuit, uit 'n reguit lyn lê) | fərsprəŋ | Uit Nederlands verspringen (verskeie vorme en datums) |
| verspring (sport, 'n lang afstand spring) | fɛ(:)rsprəŋ | Uit Nederlands verspringen (1890). |
| voorkom (gebeur, verskyn, skyn, in die hof verskyn) | fo:rkɔm | Uit Nederlands voorkomen. Die betekenis in die hof verskyn is in Afrikaans 'n leenvertaling uit Engels appear. Nederlands het egter ook voorkomen, soos in die sin: De woordvoerder van de Nationale Raad voor de vrijheden, professor Moncef Marzouki, moet deze week, op 16 december,voorkomen en riskeert een gevangenisstraf van tien jaar. Dit staan naas voor het gerecht te verschijnen, voor de rechtbank verantwoorden, voor het gerecht gedaagd, dagvaarden, moet naar de rechtbank. |
| voorkom (verhoed, keer, afweer, vinniger wees, vooruit wees) | fo(:)rkɔm | Almal uit Nederlands voorkomen, hoewel in die betekenis "vinniger wees" verouderde Nederlands is. |
Homograaf
Sekere homograwe se betekenisse (of funksie) kan onderskei word deur die klemtoon op 'n sekere lettergreep of klankgreep. Die woorde word egter steeds dieselfde gespel. Sulke homograwe staan bekend as 'n klemtoonhomograwe of klemtoonhomogramme. Enkele voorbeelde:
Afrikaans
- Die motor is oorlaai (te swaar gelaai), ons sal die motor moet oorlaai (weer laai).
- Die treinbrug oorspan die kanaal (oorkruis). Die plante gaan verskroei in die son, ons sal 'n seil moet oorspan (oor die plante span).
- Jy het twee takies wat jy vir my moet afhandel: jy sal jou sussie se bed skoon lakens moet oortrek (oor die bed trek). Verder is die agterplaas oortrek met onkruid (vervuil, versprei), ruk dit met wortel en tak uit.
- Ons is oorval met (of deur) briewe (werkwoord). Amper soos 'n onverwagse oorval deur vyande (selfstandige naamwoord).
- Die polisieman wil opsluit (weier om kop te gee) die verdagte in die gevangenis opsluit (agter slot sit).
Soms bring spelhervormings hul eie moeilikheid mee.
'n Voorbeeld is "die verwende kind".
Met die eerste oogopslag sal 'n Afrikaanssprekende dink aan 'n kind wat besig is met verfwerk (in Nederlands sou die infinitief verven die "v" behou het in die adjektief *vervende), maar nou kan dit ook met die tweede lees 'n kind wees wat verwen of bederf word, iets waaraan 'n Nederlander heel eerste sal dink as hy die woord "verwende" sien (in Nederlands die infinitief verwennen). Hier is dus duidelik sprake van 'n valse vriend. "Verwende" is in hierdie opsig taamlik formeel in Afrikaans.
In Nederlands sal mens buitendien praat van "een schilderend kind" ter onderskeid van "een verwend kind" (wat deur ouers bederf word).
Om hierdie probleem die hoof te bied, kan 'n akuutteken aangebring word: die verwénde kind (wat talle geskenke kry), soos ook aangetref word in die Afrikaanse Bybel (1933/1955) in Deuteronomium 28:56:
 | Die vertroetelde en verwénde vrou by jou wat van verwendheid en weekheid nooit probeer het om haar voetsool op die grond neer te sit nie — haar oog sal die man wat sy liefhet en haar seun en haar dogter skeef aankyk |  |
Latyn
- lěvis - lig
- lēvis - glad
- lěgěris - jy word gelees (hede tyd, aanwysende wyse, lydende vorm)
- lěgēris - jy sal gelees word (toekomstige tyd, lydende vorm)
- lēgěris - jy het gelees (voltooide verlede tyd, aanvoegende wyse, bedrywende vorm)
Sien ook
- Homoniem, woorde wat dieselfde spelling het en dieselfde klink, maar die betekenisse verskil.
- Homofoon, woorde wat eenders klink, maar die betekenis en spelling verskil.
- Sinoniem, woorde wat dieselfde betekenis het.
- Antoniem, woorde wat die teenoorgestelde betekenis het.
Verwysings
Eksterne skakels
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir homograaf.
This article uses material from the Wikipedia Afrikaans article Homograaf, which is released under the Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 license ("CC BY-SA 3.0"); additional terms may apply (view authors). Inhoud is onderhewig aan CC BY-SA 4.0, tensy anders vermeld. Images, videos and audio are available under their respective licenses.
®Wikipedia is a registered trademark of the Wiki Foundation, Inc. Wiki Afrikaans (DUHOCTRUNGQUOC.VN) is an independent company and has no affiliation with Wiki Foundation.