Henriette Armstrong

Armstrong was 'n dogter van W. Oberholzer van Fauresmith en sy vrou, Anna Kieser. Sy gaan na die Damesinstituut Eunice, Bloemfontein, en trou later met John Armstrong, bankbestuurder van Eshowe. As gevolg van die verplasing van haar man na die Standard Bank, Pretoria, verhuis hulle in 1895 daarheen. Aangesien haar kinderlose huwelik ongelukkig is en ontbind word, onderhou sy haarself deur middel van 'n losieshuis waar ook volksleiers tuisgaan wanneer hulle in Pretoria vertoef.

Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in 1899, sluit sy as verpleegster aan by die kommando van genl. Piet Joubert. Sy onderneem sewe reise met gewondes vanaf Ladysmith na die hospitaal in Pretoria. Ná die inname van die hoofstad op 5 Junie 1900 keer sy terug en organiseer 'n groep vrywillige verpleegsters om in die konsentrasiekamp van Irene te verpleeg. Sy was van April tot Oktober 1901 in die kamp en het 'n dagboek gehou van haar wedervaringe. Sy maak gebruik van haar vriendskaplike verkeer met offisiere van die Britse besettingsmag in Pretoria gedurende 1901–'02 om waardevolle inligting te verkry, wat sy deur middel van kapt. J.J. Naudé aan die Boereleiers in die veld laat besorg.

Ná die oorlog word Armstrong 'n ywerige lid van die Suid-Afrikaanse Vrouefederasie (SAVF) wat sy in 1904 help stig, en in 1905 rig sy die Reddingshuis (Armstrong-Berning-sentrum) vir ongehude moeders in Pretoria op, 'n instituut waarvan sy tot 1939 voorsitster bly en wat dekades lank nog bestaan het. Sy oorreed die Vrouefederasie in 1911 om die verwaarloosde kinderkerkhof op Irene op te knap en daar jaarliks op Goeie Vrydag 'n huldediens en kranslegging te hou. Sy was ook een van die stigters van die Langlaagte-weeshuis vir oorlogswese.

Tydens die Rebellie van 1914 dien sy in 'n hulpkomitee wat die rebellegevangenes van voedsel voorsien en sy help in 1916 met die organisasie van die vroueoptog wat amnestie vir die gevangenes beoog. In dié jaar werk sy ook vir die totstandkoming van die Vroue- Nasionale Party en word hoofbestuurslid. Sy verteenwoordig dié party met die stigting van die Bond van Afrikaanse Moeders in 1919, een van die eerste opleidingsentrums vir vroedvroue in Suid-Afrika.

As gevolg van 'n beroerteaanval in 1939 kan sy haarself nie meer help nie en gaan woon sy by 'n neef, Heinrich Stuart, waar sy die laaste vyf jaar van haar lewe versorg word.

Sy het wel nog die bewoording opgestel vir die protesoptog op Saterdag 22 Junie 1940 deur vroue na die Uniegebou. Dit is binne vyf dae gereël om vroue kans te gee om hul stem te hoor in verset teen die Tweede Wêreldoorlog. Die Ossewa-Brandwag, waarvan dr. Hans van Rensburg die hoofleier was, het ’n belangrike rol in die reëlings gespeel. Sowat 6 000 vroue uit alle dele van die land het van Kerkplein tot by die Uniegebou gestap. Op pad het nog vroue aangesluit sodat amper 9 900 eindelik in gelid gestap het. Langs die pad was duisende toeskouers, meestal mans. 'n Deputasie van drie vroue, beskryf as "bejaarde volksmoeders", het die versoekskrif om neutraliteit by die Uniegebou aan die destydse eerste minister, genl. J.C. Smuts se adjunk, min. J.H. Hofmeyr, oorhandig. Dit was nadat Smuts se privaat sekretaris, J.D. Pohl, in antwoord op die vroue se versoek dat hy die versoekskrif ontvang, laat weet het "dat die Generaal nie bereid is om die afvaardiging te ontvang nie, daar hul versoek in stryd is met die beleid van die regering en die besluite van die Parlement. Die Eerste Minister het geen tyd vir party politieke propaganda (sic) in stryd met die aangenome landsbeleid nie".

Die versoekskrif se presiese bewoording was: "Namens die Afrikaanse moeders, vroue en dogters en die tienduisende wat in die gees aanwesig is en ons versoekskrif steun, wens ek ons die Hoogedele Regering in alle beskeidenheid met die diepste erns waaroor ons beskik te versoek om, eerstens, nie langer toe te laat dat met dreigemente van ontslag, verplasing of watter vorm van behandeling ookal (sic), druk uitgeoefen word op die burgers van ons staat ten einde hulself beskikbaar te stel vir militêre diens buite die Unie nie – hetsy deur privaat werkgewers of deur die staat, en, tweedens, onmiddellik (sic) 'n eerbare en regverdige vrede met die lande met wie ons in oorlog verkeer, te sluit. Geteken, H. Armstrong."

T.C. Pienaar skryf in die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek: "(Armstrong) was nie slegs 'n groot figuur in die SAVF nie; sy is een van die merkwaardigste vroue wat die Afrikaanse volk opgelewer het. Sy het groot leierstalent gehad, kon mense inspireer en het geen opoffering ontsien nie. In murg en been was sy 'n Afrikaner en haar werk en vreugde was die opheffing van haar volk."

Sy is naas haar moeder in die Ou Begraafplaas Rebeccastraat in Pretoria ter ruste gelê.

• (af) Krüger, prof. D.W. (hoofred. tot 1972) en Beyers, C.J. (hoofred. sedert 1973). 1977. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers, namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.