Elizabeth Conradie

Elizabeth Johanna Möller (Bettie) Conradie (distrik Tulbagh, 10 Augustus 1903 – Amsterdam, 27 Oktober 1939) was 'n Afrikaanse lektor wat haar kort lewe aan die uitbouing van die Afrikaanse kultuur gewy het. Sy is veral bekend vir haar gesaghebbende navorsing oor Hollandse skrywers in Suid-Afrika. Prof. P.J. Nienaber het eenmaal vertel dat hy die woord "Africana" die eerste keer by Bettie Conradie gehoor het.

Vroeë lewe en opleiding

Elizabeth Johanna Möller Conradie is op 10 Augustus 1903 op ’n plaas naby Tulbagh in die Kaapkolonie gebore. Haar vader, Willem Stefanus Conradie, is oorlede terwyl sy nog klein was en haar moeder, Anna Gertruida Louw, trou later weer, met A. Tickner. Uit hierdie huwelik het sy ’n halfbroer en -suster. Sy word groot aan die huis van haar ouma, wat ’n vaderlandstrots en bereidwilligheid vir diens in haar wakker gemaak het. Ná haar ouma se dood keer sy terug na haar ouerhuis op Wellington om haar skoolopleiding voort te sit. In 1921 matrikuleer sy in die eerste klas aan die Hoër Meisieskool op Wellington en studeer daarna verder aan die Hugenote-universiteitskollege. In 1924 behaal sy hier die B.A.-graad en in 1926 die M.A.-graad met onderskeiding. In 1925 was sy lid van 'n studentegeselskap wat onder die vaandel van die National Union of South African Students (Nusas) Europa besoek en bring so haar eerste besoek aan Nederland.

Nagraadse studie en werk

Sy was vyf jaar lank lektrise aan haar alma mater, eers in Engels en later in Nederlands en was in 1928 tydelik hoof van die departement van Nederlands. Die jaar daarna was sy weer assistente en einde 1929 gaan sy na Nederland vir verdere studie aan die Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam, waar sy Nederlandse letterkunde onder prof.. Prinsen en Stoett studeer. In 1931 het sy die doktorale eksamen in Nederlandse taal- en letterkunde met lof afgelê. Sy studeer daarna nog 'n jaar in Nederland terwyl sy verdere navorsing gedoen het vir haar proefskrif. In 1932 het sy ’n lektorskap in Nederlands en Afrikaans aan die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat in Bloemfontein. Einde 1933 het sy haar proefskrif getiteld Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika, '’n kultuur-historiese studie, Deel I (1652–1875), voltooi en keer terug na Amsterdam, waar sy op 13 Februarie 1934 onder prof. Prinsen cum laude gepromoveer het tot doktor in die lettere. Daarna het sy teruggekeer na Bloemfontein, waar sy diens gedoen het as dosent en belangrike bydraes gelewer het met Afrikaanse opvoerings, op kunswedstryde as beoordelaar in voordrag en letterkunde opgetree het, voorlesings en toesprake gehou het en talryke artikels geskryf het vir tydskrifte soos Die Huisgenoot, Ons Eie Boek en ander. Sy is in hierdie tyd ook in 1935 as lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Lettere en Kuns verkies en het as mederedaktrise van die orgaan van die Akademie, die Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, opgetree.

Reeds in hierdie tyd beywer sy haar vir die erkenning van Hollands as afsonderlike vak op skool, maar is nie suksesvol in hierdie strewe nie. Sy streef egter nouer samewerking met die stamland Nederland na en doen verdere intensiewe navorsing oor die Nederlandse agtergrond en geskiedenis in argiewe en navorsingsbiblioteke, in Suid-Afrika sowel as in Nederland en Engeland. Sy verlaat Suid-Afrika in April 1938 met langverlof en vertrek na Nederland met die doel om ook Amerika te besoek en aldaar ondersoek in te stel in hoever die Amerikaanse letterkunde in skole en universiteite deur die Engelse letterkunde aangevul word. Hieruit wou sy vasstel wat die behoorlike verhouding tussen die Afrikaanse en die Hollandse in ons onderwysstelsel behoort te wees. In Nederland aangekom, word sy versoek om die Afrikaanse leerstoel aan die Gemeentelike Universiteit van Amsterdam te aanvaar wat weens die siekteverlof van professor Gerrit Besselaar vakant gestaan het. Met kenmerkende onbaatsugtigheid laat vaar sy haar betrekking in Bloemfontein, omdat dit by haar vasstaan dat hierdie leerstoel wat ’n skakel tussen Suid-Afrika en Nederland is, gehandhaaf moet bly, al sou dit ten koste van haar eie versekerde toekoms wees.

Vanaf September 1938 beklee sy dan hierdie leerstoel. Sy behartig die aankondiging van Afrikaanse publikasies in Nieuwsblad voor den Boekhandel en Brinkmans Catalogus en in samewerking met prof. dr. Geyl en mnr. Jan Bouws beweeg sy die Nederlandse radio om Afrikaanse liedere, getoonset deur Nederlandse en Afrikaanse komponiste, uit te saai. Deur haar inisiatief kom die Kommissie vir verspreiding van die Afrikaanse Boek tot stand. Sy skryf ook talle artikels oor letterkundige en kulturele aangeleenthede en hou voorlesings nie alleen in Nederland nie, maar ook in Vlaandere. Sy is ook die dryfkrag agter die stigting van die Suid-Afrikaanse Instituut, ’n afdeling van die Universiteitsbiblioteek waar Afrikaanse boeke gehuisves word. Hierdie Instituut bestaan steeds en is op 30 Mei 1939 formeel geopen, waardeur die Afrikaanse kultuur en letterkunde bevorder word. In Vlaandere is sy behulpsaam met die oprigting van ’n dokumentasiesentrum oor Suid-Afrika en van ’n komitee wat Afrikaanse boeke versprei. Sy neem ook aktief deel aan die werksaamhede van verskeie vereniginge, as hoofbestuurslid van die Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Vereeniging en die Algemeen Nederlandsch Verbond, terwyl sy ook lid is van die Historisch Genootschap te Utrecht en die Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Verder is sy adviserende bestuurslid van die Suid-Afrikaanse Studentevereniging in Amsterdam en lid van die Dietschen Bond.

In 1939 hou sy voorlesings oor Suid-Afrika in Vlaandere waar sy ’n hele groep Vlaminge met belangstelling vir haar lewenstaak besiel. Hierdeur word die blad Dietsland-Suid-Afrika omvorm en verkry sy die samewerking van verskeie bekende skrywers vir hierdie blad. Intussen bly sy steeds in noue voeling met Suid-Afrika en word op 23 Augustus 1939 benoem tot prinsipale van die Hugenote-Universiteitskollege in Wellington, ’n pos wat sy vanaf 1 Maart 1940 sou beklee. In September 1939 breek die Tweede Wêreldoorlog egter uit. Sy help diegene wat by haar kom aanklop om hulp met raad en daad en tref ook vir haarself reëlings vir ’n terugkeer na Suid-Afrika. Sy doen egter ’n ernstige verkoue op waaraan sy nie genoeg aandag skenk nie en dit verander gou in longontsteking. Op 27 Oktober 1939 is sy in Amsterdam aan longontsteking oorlede en sy word in die Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam ter ruste gelê.

Die belangrikheid van haar werk kan nie onderskat word nie, veral ten opsigte van die brug wat dit lê tussen die Diets-sprekende lande en die vestiging en handhawing van kultuurbande, wat vir hierdie tale ’n bolwerk vorm teen Engelse oorheersing. Sy neem ook sterk standpunt in teen die negering van die bydrae van die Nederlandse skrywers in Suid-Afrika se bydrae tot die vestiging en ontwikkeling van Afrikaans en die kunsmatige skeiding wat daar tussen Afrikaans en Nederlandse geskrifte uit Suid-Afrika gemaak word. Die klaarblyklike waarheid is dat daar ’n gestadige oorgang was van die een na die ander en dat die begin van Afrikaans dus nie aan ’n bepaalde datum gekoppel moet word nie, maar dat die totale nalatenskap van Suid-Afrikaanse skrywers hiervoor in aanmerking moet kom. Haar proefskrif word gepubliseer as Hollandse skrywers uit Suid-Afrika Deel 1 (1652–1875) en word steeds beskou as die standaardwerk op die gebied van die letterkunde uit Suid-Afrika in die tyd toe Hollands dominant was oor Afrikaans. Sy slaag goed daarin om die koppeling tussen hierdie vroegste geskrifte en die moderne Afrikaanse letterkunde uit te wys. Gedurende haar hele verblyf in Nederland werk sy onvermoeid voort aan haar laaste arbeid, “Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika, Deel II (1875–1905)” wat ’n voortsetting van haar proefskrif was. Hierdie werk ondersoek die letterkunde en skrywers in die tydperk toe Afrikaans op gelyke voet met Nederlands meegeding het en is ’n waardevolle toevoeging tot haar proefskrif. Dit word postuum gepubliseer, nadat dit deur dr. Anna de Villiers persklaar gemaak is. Dit was Conradie se mikpunt om ook ’n derde deel te skryf, wat die tydperk vanaf 1905 tot die hede sou behandel en hiervoor het sy ook reeds stof begin versamel. Sy skryf ook talle resensies en artikels wat in publikasies soos Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, Die Huisgenoot, Die Volksblad, De Dietsche Gedachte, Neerlandia, Zuid-Afrika en Ons Eie Boek verskyn.

• 1934: Hollandse skrywers uit Suid-Afrika Deel 1 (1652–1875)
• 1949: Hollandse skrywers uit Suid-Afrika Deel 2 (1875–1905)

Anna de Villiers het in 1949 die volgende lewenskets oor Conradie geskryf vir Hollandse skrywers uit Suid-Afrika. Deel 2 (1875–1905), wat eers 10 jaar ná die skrywer se dood verskyn het. Aangesien die kopiereg op die teks reeds verval het, word dit min of meer onveranderd weergegee.

Elizabeth Johanna Möller Conradie is gebore op 10 Augustus 1903 op 'n plaas by Tulbagh. Haar vader, Willem Stefanus Conradie, is haar vroeg ontval en haar moeder, Anna Gertruida Louw het later weer in die huwelik getree met mnr. A. Tickner. Van besondere betekenis in die lewe van Elizabeth Conradie is die feit dat sy haar jeug in die huis van haar grootmoeder deurgebring het, 'n ou dame van die egte Afrikaanse stempel wat deur haar persoonlikheid en haar suiwere kyk op die lewe 'n soort invloed op haar kleindogter uitgeoefen het, wat die jong gemoed bevatlik sou maak vir opofferende volksliefde toe die rypheid daarvoor aanbreek. In die grootmoederlike huis is die aarde voorberei vir die skone plant wat uiteindelik tot 'n sierlike boom sou uitbloei en sulke weelderige vrugte sou dra. Bettie het ook altyd met die diepste eerbied hulde gebring aan die vrou uit wie se lewe soveel geestelike suiwerheid in haar eie gevloei het.

Na die dood van haar grootmoeder, toe sy na die ouderlike huis op Wellington teruggekeer het om haar skoolopleiding voort te sit, het sy haar volkome ingeleef in die huislike omstandighede van haar naasbestaandes, en feitlik as raadgeefster van elke lid van die gesin opgetree. Hulpvaardigheid en toewyding aan diegene wat sy liefgehad het, was van die opvallendste eienskappe van 'n uitsonderlike karakter, en haar gewilligheid om die laste van ander te dra het by haar feitlik tweede natuur geword. In die huislike kring was sy 'n kragtige invloed en haar woord het deurslag gegee waar 'n beslissing geneem moes word. Vir haar moeder was sy 'n kragtige steun, en vir halfsuster en halfbroer was sy 'n voorbeeld wat hulle altyd onvergeetlik sal bly.

Sy het die Matrikulasie-eksamen in 1921 in die eerste klas aan die Hugenote Hoërskool, Wellington, afgelê, en daarna as studente tot die Hugenote-Universiteitskollege toegetree, waar sy agtereenvolgens in 1924 die graad B.A. en in 1926 die graad M.A. met onderskeiding behaal het. Die gevoel wat sy teenoor haar Alma Mater gekoester het, blyk uit die groot liefde wat sy die inrigting toegedra het, sodat sy uiteindelik kon besluit om haar lewe daaraan te wy.

Na voltooiing van haar studie aan die Hugenote-Universiteitskollege het sy vyf jaar lank daar as lektrise, eers in Engels, en later in Hollands opgetree. In 1928 was sy tydelik hoof van die departement van Hollands. Die jaar daarna was sy weer assistente en in 1930 het sy haar na Nederland begewe waar sy in 1931 aan die Amsterdamse Universiteit die doktorale eksamen in Nederlandse taal- en letterkunde met onderskeiding afgelê het. Sy studeer nog 'n jaar in Holland en versamel gegewens vir haar proefskrif. Hierdie tyd in die ou stamland deurgebring was vir haar van die grootste betekenis vir die ideale wat in dié tyd reeds ontkiem het en wat so 'n noue aansluiting gevind het by die denkbeelde wat sy in haar vroegste jeug gevorm het. In hierdie vormingsperiode het sy die geleentheid gehad om nader kennis te maak, nie alleen met die voedingsbodem van haar eie voorgeslag nie, maar om diep te drink uit die bron, wat haar kulturele groei en ontwikkeling gedurig daarna sou voed. Vir haar het die eerste stadium van haar lewe die fondament gelê waarop haar later lewe harmonies in dieselfde struktuur uitgebou kon word.

Die terugkeer na haar vaderland het haar die eerste ruk met so 'n onvermengde geluk vervul dat sy dit as 'n wonder gevoel het, waarvan sy maar steeds die verwesenliking nie kon glo nie. Die dinge wat haar lief was, die ‘ewige son’, die kleurige Afrikaanse landskap, die rykgeskakeerde volkslewe, alles was vir haar in 'n waas van aantreklikheid gehul, wat 'n gloed van warmte in haar hart ontsteek het. Haar spontane humorsin, haar gulle, hartlike lag, haar byna hartstogtelike genot van die eie het soms op 'n vreemde, onverwagte wyse die heimwee van haar verlangende hart in die vreemde geopenbaar, asof sy nie kon besef dat sy tot eie bodem teruggekeer het nie.

Sy aanvaar in 1932 'n lektorskap in Nederlands en Afrikaans aan die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat in Bloemfontein. Hier het sy deur haar kontak met die studente en die publiek, en deur haar bedrywigheid op allerlei gebied die aandag nie alleen van haar onmiddellike omgewing nie, maar van die hele land op haar gevestig. Vir haar studente was sy 'n besieling en haar voorbeeld het tot spoorslag gedien om hulle aan te vuur tot meerdere inspanning en ernstiger arbeid. Haar verbasende werkkrag tesame met 'n aansteeklike arbeidsgenot het haar die aangewese leier van die studerende jeug gemaak, en 'n hele aantal van daardie studente het later getuig van die heilsame invloed wat op hulle van haar uitgegaan het.

Eind 1933 voltooi sy haar proefskrif getiteld ‘Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika, 'n kultuur-historiese studie, Deel I (1652–1875),’ keer terug na Amsterdam waar sy in Februarie 1934 onder prof. Prinsen cum laude promoveer tot Doktor in die Lettere. Daarna keer sy terug na Bloemfontein. Die vyf jaar wat sy daarna in die hoofstad van die Oranje-Vrystaat deurgebring het, was van die belangrikste en vrugbaarste in haar lewe. Benewens haar werk as dosente aan die Universiteitskollege van die Oranje-Vrystaat, het sy haar nou op talryke gebiede aan die belange van die volksaak gewy. Sy het gehelp met Afrikaanse opvoerings, stukke vir opvoering gereed gemaak, by kunswedstryde as beoordelaarster in voordrag en letterkunde opgetree, voorlesings en toesprake gehou op ander plekke, talryke artikels vir tydskrifte soos Die Hugenote, Ons Eie Boek, e.d. gelewer, en les bes as mede-redaktrise van die orgaan van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Lettere en Kuns, die Tydskrif vir Wetenskap en Kuns opgetree. Hierdeur het sy die aandag van die Akademie opgeëis en is sy as lid gekies.

Oor opvoedkundige en onderwyssake het sy 'n uitgesproke mening daarop nagehou, en openhartig daarvoor uitgekom, in weerwil van teenkanting, soos blyk uit die stryd wat sy aangeknoop het vir die erkenning van Hollands as afsonderlike vak op skool – 'n stryd wat dit haar nie beskore was om te volstry nie.

Tot lewenstaak het sy haar gestel die nouer samesnoering van die kulturele bande tussen haar vaderland, Suid-Afrika en die stamland, Nederland. Naas haar groot liefde en verbysterende ywer ter bevordering van haar eie kultuur, tref haar onverdrote arbeid om 'n toenadering tussen die verspreide takke van die Dietse stam – Holland, Vlaandere en Suid-Afrika, te bewerkstellig ons steeds. Ook in haar wetenskaplike arbeid sou sy hierdie doelstelling voorop stel, en het sy die heil van haar volk gesien in 'n verankering in sy Dietse oorsprong, 'n siening wat sy met die erns van haar oortuiging as 'n apostel verkondig het. Vir hierdie evangelie was die kennis van die vroegste geskiedenis en die oudste geskrifte, op eie bodem ontstaan, 'n eerste vereiste, en naarstiglik het sy te werk gegaan om haar aan hierdie studie te wy. Met siedende werkywer het sy agtereenvolgens die verskillende argiewe en navorsingsbiblioteke in Suid-Afrika sowel as in Nederland en Engeland besoek, en onvermoeid die verbysterende arbeid aangepak. Nooit was 'n plek vir haar te ver om te besoek indien sy daar iets in verband met haar studie kon ondersoek nie. Hoeveel private versamelings het sy nie besoek om haar materiaal te versamel nie, hoeveel ure tevergeefs gesoek na dinge wat sy moes vind nie, en by dit alles het sy 'n deeglikheid aan die dag gelê wat die hoogste eerbied afdwing. Haar werk het ook steeds in helderheid van weergawe en stelselmatigheid van opset toegeneem.

Maar hierdie geweldige inspanning van geestelike kragte, hierdie gedurige aktiwiteit ten behoewe van haar volk, hierdie arbeid ter wille van haar studente, haar bedrywigheid ten bate van haar medemens, wat deur die warme hart met soveel bereidwilligheid volbring is, was te veel vir haar liggaamskrag, en reeds voordat sy haar vaderland die laaste keer verlaat het, in April 1938, was die tekens al merkbaar. In hierdie jaar kry sy langverlof, en vertrek na Holland met die doel om ook Amerika te besoek en aldaar ondersoek in te stel in hoever die Amerikaanse letterkunde in skole en universiteite deur die Engelse aangevul word; om daaruit te probeer vasstel wat die behoorlike verhouding tussen die Afrikaanse en die Hollandse in ons onderwysstelsel behoort te wees. Die soekende gees het reeds 'n wyer horison genader.

In Holland aangekom, word sy versoek om die Afrikaanse leerstoel aan die Gemeentelike Universiteit van Amsterdam, wat weens die siekteverlof van prof. G. Besselaar onbeset was, te aanvaar. Met kenmerkende onbaatsugtigheid laat vaar sy haar betrekking op Bloemfontein, omdat dit by haar vasstaan dat hierdie leerstoel wat 'n skakel tussen Suid-Afrika en Nederland is, gehandhaaf moet bly, al sou dit ten koste van haar eie versekerde toekoms wees. Met die onwrikbare selfvertroue en taaie volharding, haar eie, gaan sy te werk om die leerstoel vaste grond te gee. Wat sy in Bloemfontein vir haar eie volk gedoen het, sit sy nou in die stamland voort om deur haar pogings 'n beter kennis en groter verstandhouding tussen die twee lande te bewerkstellig. Sy verkry die aankondiging van Afrikaanse publikasies in Nieuwsblad voor den Boekhandel en Brinkmans Catalogus; in samewerking met prof. dr. Geyl en mnr. Jan Bouws beweeg sy die Nederlandse radio om Afrikaanse liedere, getoonset deur Nederlandse en Afrikaanse komponiste, uit te saai. Veral met die oog op die verspreiding van die Afrikaanse boek doen sy waardevolle werk. Sy skryf artikels oor letterkundige en kulturele aangeleenthede, altyd gerig op die doel om 'n nouer verwantskap tussen die stamland en die vaderland te weeg te bring, en wedersydse belangstelling te wek. Sy hou voorlesings nie alleen in Nederland nie, maar ook in Vlaandere. Die horison kring steeds wyer uit.

Die besieling van haar voorbeeld werk aansteeklik: van die vier kandidate wat die Afrikaanse taal en kultuur as byvak vir die doktorale eksamen beoefen het, was twee Nederlanders wat hulle skripsies in Afrikaans geskryf het: ‘Zij waren van meer dan gewoon gehalte’, getuig 'n verslag daaroor.

Die sekretaris van die ‘Stichting tot Bevordering van de Studie van Taal, Letterkunde, Cultuur en Geschiedenis van Zuid-Afrika’, prof. dr. H. Burger van Amsterdam, bring in sy jaarverslag oor 1938–1939 hulde aan die belangelose toewyding van dr. Conradie, waar hy vermeld: ‘Het belangrijkste feit van het afgeloopen jaar was de stichting van het Suid-Afrikaanse Instituut, dat dank zij den bezielenden aandrang van mej. Conradie en de daardoor gewekte hulpvaardigheid van velen op 30 Mei j.l. met een kleine plechtigheid in een kamer van het gebouw der Militiezaal kon worden geopend. Het heeft een verbinding binnendoor met de Universiteitsbibliotheek, waaraan het grenst’. Hierdie stigting was 'n ware triomf oor skynbaar onoorkomelike moeilikhede, die ergste waarvan was dat daar 'n beweging was om die leerstoel van Amsterdam oor te plaas na een van die Ryksuniversiteite. Hoeveel tyd en moeite die stigteres haar getroos het om die ‘Instituut’ gemeubileer te kry, en verder toe te rus met alles wat nodig was, sal slegs haar intiemste vriende weet. Sy het haar egter nie deur onsimpatieke betweters van die ingeslae weg laat afbring nie, en het uiteindelik getriomfeer: sy het 'n ware Afrikaanse atmosfeer daar in die vreemde geskep. Afrikaanse boeke, letterkundig, kultuur-histories of wetenskaplik, Afrikaanse tydskrifte, skilderye, kaarte, tekeninge, 'n hele Afrikaanse wêreld in beeld wou sy daar ten toon sprei, en hoewel die middele beperk en die tyd kort was, het almal wat dit gesien het met lof daarvan getuig.

Intussen het sy nog tyd gevind om allerlei erefunksies te beklee en aktief deel te neem aan die werksaamhede van verskillende vereniginge, waaronder die ‘Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Vereeniging’, die ‘Algemeen Nederlandsch Verbond’, die ‘Historisch Genootschap’ te Utrecht en die ‘Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde’ te Leiden, en oral het sy deur haar genialiteit en gees 'n gewaardeerde bydrae tot die verrigtinge gelewer. Ook in die Universiteitsvrouevereniging in Holland laat sy haar invloed geld, en toe die Internasionale Federasie van hierdie liggaam 'n kongres in Sweden hou, sou sy as spreekster optree; hierdie voorneme is weens onvoorsiene omstandighede verhinder. Daar is egter 'n plaatopname van 'n deel van die toespraak gemaak wat tans in besit van haar moeder is.

In 1939 hou sy voorlesings oor Suid-Afrika in Vlaandere waar sy 'n hele groep Vlaminge met belangstelling vir haar lewenstaak besiel. Haar inleiding tot Voortrekkerspad van Cyriel Verschaeve lewer bewys hiervan. Die vrug van hierdie besieling was die omvorming, in samewerking met Mgr. Dom Modest van Assche, van die blad Dietsland-Suid-Afrika wat ook in die naam haar lewensbelangstelling weergee. Gedurende die kort bestaan van die blad het sy reeds verskeie Nederlandse, Vlaamse en Afrikaanse skrywers beweeg om die blad waarvan sy soveel verlang het hul medewerking toe te sê. Verder het sy haar beywer vir die werk van die ‘Documentatie-Centrum over Zuid-Afrika’ en ook in Vlaandere het sy 'n komitee vir die verspreiding van die Afrikaanse boek help saamstel. Met hierdie werksaamhede wat sy haarself opgelê het, was sy die baanbreekster in haar poging om 'n werklik lewende kontak tussen Vlaandere en Suid-Afrika te bewerkstellig.

Onderwyl haar aandag deur haar menigvuldige werksaamhede in Nederland en Vlaandere in beslag geneem is, het sy steeds in noue voeling met die gebeure in Suid-Afrika gebly. So word sy op 23 Augustus 1939 benoem tot prinsipale van die Hugenote-Universiteitskollege, haar Alma Mater, en hiermee verower sy vir sover dit taal en sfeer betref 'n vesting wat vir haar volk nog vreemd was; haar benoeming is 'n hele oorwinning vir die Afrikaanse saak, 'n fondament gereed vir toekomstige bouwerk.

Gedurende haar hele verblyf in Nederland werk sy onvermoeid voort aan haar laaste arbeid, Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika, Deel II, wat 'n voortsetting van haar proefskrif was, en voltooiing genader het. Hierin word konsekwent aan haar lewenstaak, die samesnoering van die betrekkinge tussen haar eie kultuur en dié van die stamland, gearbei en groei haar standpunt nie alleen tot helderheid nie, maar 'n versekerde oortuiging deurgloei haar woorde, haar geloof in ‘ons Dietse hede, ons stameenheid in verskeidenheid, Nederland, Vlaandere, Suid-Afrika’. Sy is bereid om persoonlike belange in diens van haar volk op te offer. Met haar gesig na die vaderland gerig, maak sy haar gereed om die geliefde stamland te verlaat, waar sy sulke diepe spore sou nalaat. Maar dit was haar nie beskore om haar sonnige vaderland terug te sien nie.

In September 1939 breek die oorlog uit. Alle Afrikaners in die vreemde haas hulle om so spoedig moontlik uit Europa te vertrek. Met haar kenmerkende selfopoffering beywer dr. Conradie haar om diegene wat by haar kom aanklop om hulp met raad en daad tegemoet te kom. Ook vir haarself tref sy reëlings vir die terugkeer; maar in die geharrewar doen sy 'n ernstige verkoue op waaraan sy waarskynlik te weinig aandag geskenk het met die gevolg dat sy longontsteking ontwikkel, waaraan sy op 27 Oktober beswyk.

Sy is neergevel onderwyl sy reeds met wapperende vaandel haar voet op die seëtog geplaas het na die geestelike stryd vir eie taal en kultuur wat sy met sulke krag, dog tewens ridderlikheid, gevoer het.

Uitgeleide gedoen deur 'n groot aantal vriende uit Suid-Afrika, Noord- en Suid-Nederland is haar stoflike oorskot, gehul in die Unie-vlag, op die Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam ter ruste gelê.

Nooit was die woorde van ‘Die Stem’ suiwerder van toepassing op 'n jong Afrikaner nie:

Ons sal antwoord op jou roepstem,

Ons sal offer wat jy vra:

Ons sal lewe, ons sal sterwe -

Ons vir jou, Suid-Afrika!

So rus hierdie groot – miskien die grootste – akademiese vrou wat Suid-Afrika tot dusver voortgebring het in die vreemde, en tog ook nie in vreemde aarde nie, want sy self het die skakels sterker gesmee tussen haar vaderland en die ou stamland.

Alleen diegene wat haar intiem geken het, sal egter ten volle kan besef wat Suid-Afrika met die heengaan van hierdie groot dogter verloor het, en met die jare sal hierdie besef in omvang toeneem.

Boeke

• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk. 1970.
• De Villiers, Anna in Conradie, Elizabeth. 1949. Hollandse skrywers uit Suid-Afrika. Deel 2 (1875–1905). Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: H.A.U.M., Kaapstad.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk. 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica, Pretoria en Kaapstad. Tweede druk. 1984.
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Eerste uitgawe. 1949.
• Schoonees, P.C. Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk)
• Schoonees, P.C. Tien jaar prosa. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. 1950.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. 1999.

Tydskrifte en koerante

• Broekman, J.H. Dr Elizabeth Johanna Möller Conradie. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden 1940-41. E.J. Brill Leiden 1941
• Liebenberg, Otto. Bettie Conradie se erflating. NALN-Nuusbrief, September 1998.
• Van Zyl, Wium. Conradie ná 100 jaar. Die Burger, 15 November 2003.

Ongepubliseerde dokumente

• Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) Bloemfontein “Conradie, dr. Elizabeth Johanna Möller – Biografie”

• (af) 'n Webblad oor die Conradie-familie Geargiveer 4 Maart 2016 op Wayback Machine. URL besoek op 10 Augustus 2015.