C.j.m. Nienaber

Hy was aanvanklik getroud met die digter Sheila Cussons en later met die letterkundige M. Nienaber-Luitingh. Die letterkundige P.J. Nienaber en die taalkundige G.S. Nienaber was sy broers.

Herkoms en vroeë lewe

Christoffel Johannes Michael Nienaber is op 6 Augustus 1918 in die Fauresmith distrik gebore as die jongste broer van die bekende professors G.S. en P.J. Nienaber. Sy ouers is Petrus Johannes Nienaber (1878–1950) en Jakoba Petronella van den Berg (1883–1966). Hy word groot op sy ouers se plaas Erfdraai in die Wes-Vrystaat en gaan skool op die plaasskool by Koedoesrand, naby Paardeberg. Om by die skool te kom, moet hy daagliks sowat twintig kilometer te perd aflê. Sy onderwyser op die plaasskool, J.F. Jacobs, wek by hom ’n onversadigbare leeslus wat hy sy lewe lank behou. Daarna gaan hy vanaf 1933 na die Hoërskool Boshof waar hy in 1936 matrikuleer.

Verdere studie en loopbaan

Dan studeer hy in 1937 aan die Grey Universiteitskollege in Bloemfontein waar Elizabeth Conradie en D.F. Malherbe deur besondere persoonlike belangstelling hom aanmoedig om wyd en oordeelkundig te lees. In 1937 kry hy ook die geleentheid om die inrigting vir sielsiekes in Bloemfontein te besoek. Later, deur die bereidwilligheid van dr. Deppe, psigiater aan die Pietermaritzburg inrigting vir sielsiekes in Town Hill, raak hy verder vertroud met hierdie mense. Dit is hierdie ervarings wat hom stimuleer om later die novelle Keerweer te skryf, waarmee hy groot impak maak op die Afrikaanse prosa van sy tyd. In 1938 aanvaar hy in Pietermaritzburg ’n betrekking as onderwyser van die Komitee vir Voortsettingsonderwys, waar hy in die middag en aand les gee aan spoorwegwerkers. Dit bied hom voldoende geleentheid om sy studies in die oggend aan die Natalse Universiteitskollege aldaar voort te sit. In 1939 behaal hy hier die B.A.-graad, in 1941 ’n M.A.-graad met ’n verhandeling oor Natal se bydrae tot die Dietse geskrifte sedert 1900 en in 1942 die Hoër Onderwysdiploma. Vanaf 1942 tot 1946 beklee hy ’n betrekking as lektor in tale aan die Pietermaritzburg Tegniese Kollege. In 1943 trou hy met die digter en skilder Sheila Cussons.

Gedurende die eerste semester van 1947 beklee hy ’n betrekking as lektor aan die Tegniese Kollege in Worcester in die Kaap en werk hy party naweke as deeltydse omroeper by die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie in Kaapstad. In Julie 1947 vertrek hy na Londen om hom by sy vrou aan te sluit, wat daar haar studies in die skilderkuns voortsit. Hier is hy verbonde aan die Britse Uitsaaikorporasie waar hy nuus vertaal en as omroeper optree en ook deeltydse lektor in Afrikaans is vir voornemende emigrante na Suid-Afrika aan die London County Council (Marylebone). In Februarie 1948 vertrek hy na Amsterdam om sy studies aan die Gemeentelijke Universiteit voort te sit onder leiding van veral professors N.A. Donkersloot en W.G. Hellinga. Hy moet na Suid-Afrika terugkeer in Maart 1950 om sy vader by te staan met sy siekte en keer per boot terug. Sy vader is egter oorlede terwyl hy nog ter see was. In sy afwesigheid raak Sheila Cussons betrokke in ’n verhouding met N.P. van Wyk Louw, wat aan die begin van daardie jaar ’n pos as professor aan die Gemeentelijke Universiteit aanvaar het. Op 7 Junie 1950 behaal hy die Drs.Litt.-graad in Amsterdam en twee maande later skei hy en Sheila Cussons. Hy keer terug na Suid-Afrika en vanaf begin 1951 is hy lektor in die departement Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Natal in Pietermaritzburg.

In 1952 promoveer (D.Litt.-graad) Stoffel aan die Universiteit van Pretoria onder leiding van Merwe Scholtz met ’n studie oor Die taal as tolk: ’n stilistiese analise van ‘Maria’ deur Elisabeth Eybers. Hierdie proefskrif word later gepubliseer. Hy word in Junie 1959 bevorder tot senior lektor, in Julie 1965 tot medeprofessor en vanaf 1969 tot met sy aftrede aan die einde van 1983 is hy professor en hoof van die departement Afrikaans en Nederlands aan die Universiteit van Natal in Pietermaritzburg. Vanaf 1974 word die afdeling in Durban egter selfstandig en is hy hoogleraar en departementshoof te Pietermaritzburg. Hy is lief vir reis en besoek die meeste lande van Wes- en Suid-Europa, asook Afrikalande soos Mosambiek, eSwatini, Lesotho en Namibië.

Bydrae tot die Afrikaanse kultuur

Hy is volle lid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en ook lid van die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Gedurig beywer hy hom vir kulturele verbintenis met Nederland en dien as hoofbestuurslid van die plaaslike afdeling van die Genootskap Nederland-Suid-Afrika en is lid van die Komitee van Toepassing en Advies ten opsigte van die Kultuurverdrag tussen Nederland en Suid-Afrika. Vir jare dien hy as lid van keurkomitees van die Akademie en ander instansies.

Persoonlike lewe en sterfte

Op 2 Mei 1951 trou hy in die Groote Kerk in Adderleystraat in Kaapstad met die Nederlandse weduwee Willemina (Miep) van der Bom-Luitingh (wat onder die naam M. Nienaber-Luitingh verskeie literêre werke publiseer en self later medeprofessor in Afrikaans en Nederlands is). Haar dogter Marianne Elisabeth word deur Nienaber as sy eie aangeneem en die egpaar het ook ’n eie dogter, Christina Johanna. Op 3 April 1988 is hy in Pietermaritzburg aan longkanker oorlede.

Reeds tydens sy plaasskooldae skryf hy sy eerste verhaal, oor ’n spook, wat gepubliseer word en waarmee hy ’n boekprys wen. In 1946 publiseer hy die novelle Keerweer, wat beskou word as ’n vroeë voorloper van die Sestiger-beweging in die prosa. Die gemoedstoestand van ’n kranksinnige word hierin uitgebeeld met sy vrese, agterdog, vervolgingswaansin, los assosiasies en visioene, waardeur motiewe deurmekaar gevleg word en ’n nagmerrie-agtige atmosfeer geskep word. Die hoofkarakter is gebore as seun, verander in ’n meisietjie, slyt die grootste gedeelte van sy lewe as manvrou en eindig nou as vrou met manlike hunkering. In hierdie toestand van psigotiese versplintering klou hy vas aan enkele terugkerende motiewe, veral die onbekende “sy” wat hom gedurigdeur ontwyk, waarskynlik omdat dit ’n integrale maar onontdekte deel van die self is. Geslaagde atmosfeer word geskep deur die suggestie van die voortdurende aanwesigheid van die tralievenster, die verpleegster en die simpatieke dokter. Met skrynende humor word die einde geteken as sy aanvaarding van sy plek van aanhouding as veilige rusoord en deel van sy nuwe bestaan. Die boek word geïllustreer deur Sheila Cussons.

Tydens sy akademiese loopbaan en na sy aftrede in 1983 skryf hy verskeie boeke en artikels van literêr-kritiese aard en lewer hy as gasdosent voordragte by verskeie ander universiteite en instansies. Sy proefskrif oor Die taal as tolk, ’n stilistiese ontleding van Elisabeth Eybers se gedig Maria, word gepubliseer. Saam met sy vrou, M. Nienaber-Luitingh, skryf hy ook Woordkuns, ’n inleiding tot die literatuurstudie. Hierin word die vernaamste teoretiese aspekte van die literatuur uiteengesit. Hy stel bloemlesings saam uit die Nederlandse literatuur en redigeer ’n uitgawe van Vondel se Joseph in Dothan, wat hy ook van aantekeninge voorsien. Hy skryf ook ’n kort biografie oor Die mens Totius en blokboeke oor Periandros van Korinthe van D.J. Opperman en oor die digbundels Alleenspraak, Die halwe kring en Gestaltes en diere van N.P. van Wyk Louw. ’n Aantal van sy literêr-wetenskaplike artikels word versamel in twee dele onder die titels Oor literatuur 1 en Oor literatuur 2. Hierdie opstelle het meermale reeds vantevore in tydskrifte verskyn. Saam met J.J. le Roux is hy verantwoordelik vir So sê ons in Afrikaans, waarin die mees algemene probleme wat Engelssprekende leerlinge met Afrikaans het, aangespreek word. Daarbenewens werk hy mee aan publikasies oor taalbeheersing en dra hoofstukke by tot verskeie versamelings essays oor die literatuur en taalgebruik. Sy artikels is meestal die eerste keer gepubliseer in die tydskrif Standpunte, maar talle resensies verskyn ook in tydskrifte en koerante, onder andere die Nieuwe Rotterdamse Courant, Het Parool, die maandblad Zuid-Afrika, Kriterium, Beeld, Die Burger, Ons eie boek en die Tydskrif vir Geesteswetenskappe.

Saam met D.J. Opperman is hy verantwoordelik vir die versamelbundel Dubbelloop, met gedigte in Afrikaans en Nederlands, en saam met sy vrou versorg hy die keuse uit godsdienstige gedigte Die braambos brand en die bundel Moderne Nederlandse gedigte. Hy is redakteur van die publikasie oor Tuinprovinsie Natal en versamel vertellinge van vroue in die versamelbundel Dames 17. In die periode 1984 tot 1988 neem hy die redakteurskap van die literatuurstudiereeks Blokboeke waar. Per geleentheid is hy ook op sy eie of saam met ander samesteller van die bundel Poort, ’n keur uit die werk van hoërskoolleerlinge wat jaarliks verskyn.

By sy aftrede in 1983 word hy deur sy kollegas met die huldigingsbundel Samesein, onder redaksie van Nicky Grieshaber, vereer. In 1984 ontvang hy die Akademie se Erepenning vir Wetenskaplike Vakbevordering.

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Boeke

• Antonissen, Rob. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Nasou Beperk. Elsiesrivier. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964.
• Antonissen, Rob. Verkenning en kritiek. H.A.U.M. Pretoria. Eerste uitgawe. Eerste druk ,1979.
• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980.
• Dekker, G. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970.
• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe Eerste druk, 1983.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Lindenberg, E. (red.) Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde. Academica Pretoria en Kaapstad. Vierde uitgawe. Eerste druk, 1973.
• Nienaber, C.J.M. (redakteur) Tuinprovinsie Natal. Tafelberg Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1977.
• Nienaber, P.J. Hier is ons skrywers! Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Eerste uitgawe, 1949.
• Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963.
• Nienaber, P.J. et al. Perspektief en Profiel. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969.
• Steyn, J.C. Van Wyk Louw: ’n Lewensverhaal Deel I Tafelberg-uitgewers Beperk Eerste uitgawe, 1998.

Tydskrifte en koerante

• Botha, Amanda. ’n Natalse vriendekring wat ver gereik het. Boekewêreld, 17 November 1999.
• Snyman, Henning. Professor C.J.M. Nienaber tree af. Tydskrif vir Letterkunde” Jaargang 22 no. 2, Mei 1984.

Resensies