Agtste Grensoorlog: van Desember 1850 tot Maart 1853

Vyftienduisend Britse soldate en duisende koloniste was in hierdie hewigste van die nege oorloë betrokke.

Deur die goewerneur, sir Harry Smith, se pogings om die Westerse beskawing onder die Xhosa te bevorder deur die ontmoediging van stamtradisies, skep hy wantroue by die hoofmanne. Smith het nie die ekonomiese en sosiaal-kulturele lewe van die Xhosa begryp nie en deur hom daarmee te bemoei skep hy probleme wat tot 'n volgende grensoorlog gelei het. Die stamhoofde was gegrief oor die beperking van hul gesag. Boonop was daar 'n voedselskaarste as gevolg van die heersende droogte. Oorbevolking, landhonger en 'n besonder koue winter het verder tot die ontevredenheid bygedra. Rond 1850 het dit 'n gees van onrus onder die Gaika-stammme veroorsaak wat deur die profeet Mlanjeni verder aangehits is. Terselfdertyd het die Khoikhoi van die Katriviernedersetting tweedeklas-burgers in hul eie land gevoel weens die dwangmaatreëls wat die Britse amptenare en wit boere aan hulle opgelê het en hulle dwing tot plaasarbeid.

Goewerneur Smith het die Xhosa se teenstand teen sy beleid van paternalisme geheel en al onderskat. In Oktober 1850 word Sandile van die Rarabe-stam (die Gaikas) deur Smith as stamhoof ontslaan. 'n Troepemag van 650 man onder kol. MacKinnon is gestuur om Sandile te arresteer, maar die Britte word op 24 Desember 1850 in die Boomah-pas in 'n lokval gelei. Onder hewige geweervuur van die Xhosas val die Britse troepe na Fort White terug, maar 42 Britse soldate sneuwel en goew. Smith word self in Fort Cox vasgekeer. Op Kersdag 1850 val die Gaikas onverwags die militêre poste Woburn, Aukland en Juanasburg aan, wis dit uit en verower die pos by Line Drift.

Die Gaikas is gesteun deur die Galekas van Kreli en ook deur sommige Temboes. Khoikhoi van die Katriviernedersetting en die Blinkwatervallei rebelleer in Februarie 1851 onder die Xhosa-Kleurlingbasterbendeleier Hermanus Matroos en verower Fort Armstrong. Selfs Xhosa-polisiemanne muit en lede van die Cape Mounted Rifles weier om te veg. Die Khoikhoi se deelname het die oorlog verleng, omdat hulle die blanke se gevegsmetodes geken het. Omdat die Khoikhoi van die Katrivier deelgeneem het, het die burgers van die oostelike dele nie op kommando gegaan nie. Smith was in 'n moeilike posisie. Weens die Britse regering se besuinigingsmaatreëls het hy nie oor voldoende troepe beskik nie. Versterkings uit Engeland is vertraag en boonop het die skip Birkenhead vergaan. Die Gaikas en hul bondgenote het ook nou oor vuurwapens beskik. Die koloniste was nie geesdriftig oor die oorlog nie, want hulle het nie Smith se inmengingsbeleid goedgekeur nie.

Aanvalle deur die Xhosamagte op Fort White en Fort Hare is afgeslaan. Hermanus Matroos sneuwel in die Khoikhoi se mislukte aanval op Fort Beaufort. Kol. MacKinnon het met voorrade van King William's Town na Fort White, Fort Cox en Fort Hare opgeruk, die Khoikhoi onder die Khoikhoi-rebelleleier Willem Uithaalder uit Fort Armstrong verdryf en verjaag na die Amatolas. In die bebosde Waterkloof het insypelaars hulle aan roof en brandstigting skuldig gemaak, Fort Fordyce aangeval en Harry Smith se magte groot skade berokken. Teen Maart 1852 het die Xhosa egter reeds 80 van hul kapteins en 6 000 krygers verloor sowel as 80 000 beeste en baie bokke.

Die Britse owerheid het besef dat die sentiment in die kolonie teen goewerneur Smith gedraai het en dat sy onvanpaste optrede grotendeels verantwoordelik was vir die geweld. In Maart 1852 word hy vervang met genl. sir George Cathcart. Hy reorganiseer die hele strydmag, het meer troepe tot sy beskikking en geniet die steun van die setlaars en grensboere. Daarby was die Xhosa ook al oorlogsmoeg.

Vroeg in 1852 beweeg 'n gekombineerde mag (insluitende burgerkommando's) onder genls. sir Henry Somerset en V. Yorke oor die Groot-Keirivier, verslaan Kreli, verower 10 000 beeste en brand Kreli se kraal af. Die Rarabe-kapteins in die Amatola-berge en -klowe is deur die burgerkommando's aangeval. In September 1852 is alle Gaikas uit die Amatolas verdryf en in November is die laaste Khoikhoi-rebel verslaan. Die Xhosa kon nie die stryd volhou nie en sluit vrede. Kreli is 'n groot boete opgelê, maar die Gaikas kon hul grond behou.

Die Rarabes is verplig om die Amatolagebied te verlaat en in lokasies nader aan die see te vestig waar minder skuilplek beskikbaar was. Die gebied wat hulle ontruim het, is met blanke setlaars bevolk en die dorp Queenstown is gestig. Kreli en Sandile is aan Britse gesag onderwerp deur 'n stelsel van militêre administrasie.

Hierdie oorlog lei tot die vernietiging van die Xhosa se militêre mag en die onderwerping van die Xhosa wes van die Keirivier aan die Britse bewind. Toe hierdie gevolge na enkele jare by die Xhosa se denke insink, lei dit tot die Nasionale Selfmoord van Xhosas.

• Davenport, T.R.H.: South Africa – a modern history. Johannesburg: MacMillan, 1977. ISBN 0-86954-028-9
• Gie, S.F.N.: Geskiedenis vir Suid-Afrika of Ons Verlede. Deel II (1795–1918). Kaapstad: UUB, 1955.
• Godlonton, R. en Edward Irving: Narrative of the Kaffir war 1850–1851 – 1852. Kaapstad: Struik, 1962.
• van Jaarsveld, F.A.: Van Van Riebeeck tot Vorster 1652–1974. 'n Inleiding tot die geskiedenis van die Republiek van Suid-Afrika. Johannesburg: Perskor, 1976. ISBN 0-628-00795-7
• Van der Walt, A.J.H., Wiid, J.A. en Geyer, A.L.: Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Nasou, 1966.
• www.sahistory.org.za
• samilitaryhistory.org

• Lys van forte in die Oos-Kaap
• Kaapse grensoorloë