Iran: Pagilian idiay Asia

Ti nagan nga "Iran", nga iti Persiano ket kayatna a sawen a "Daga dagiti Ariano", ket kapatnengan nga inus-usar daytoy manipud idi Sassaniano a panawen. Naus-usar ti sangalubongan daytoy idi 1935, sakbayan a daytoy a pagilian ket naam-ammuan idi ti Akinlaud a lubong a kas ti Persia. Ti "Persia" ken "Iran" ket maisublatan a maus-usar iti linaon dagiti kultura; nupay kasta,ti "Iran" ket isu ti opisial a maus-usar a nagan kadagiti linaon a politika.

Islamiko a Republika ti Iran جمهوری اسلامی ایران‎ Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān
Wagayway Kayarigan
Napili a pagsasao: استقلال. آزادی. جمهوری اسلامی (Ilokano: Panagwayawyas, Wayawaya, Islamiko a Republika)
Nailian a kanta:  Nailian a kanta iti Islamiko a Republika iti Iran  (opisial)
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Tehran 35°41′N 51°25′E / 35.683°N 51.417°E / 35.683; 51.417
Opisial a sasao	Persiano
Naisasao a pagsasao	Persiano, Aseri, Asiriano Neo-Arameiko, Armenio, Kurdo, Lori, Balochi, Gilaki, Mazandarani, Arabiko, Turkmen
Nagan dagiti umili	Iraniano
Gobierno	Unitari nga estado, Islamiko a republika
• Kangatuan a Daulo	Muhammad al-Mahdi (مُحَمَّد ٱلْمَهْدِي) Ali Khamenei (سید علی خامنه‌ای)
• Presidente	Ebrahim Raisi (سیدابراهیم رئیسی)
• Umuna a Bise Presidente	Mohammad Mokhber (محمد مخبر)
• Tagabitla ti Parlamento	Mohammad Bagher Ghalibaf (محمد باقر قالیباف)
• Pangulo ti Hustisia	Gholam-Hossein Mohseni-Eje'i (غلامحسین محسنی اژه‌ای)
Lehislatura	Islamiko nga Agpakiuman a Gimong
Panagtitipon
• Katengngaan nga Imperio	625 BC
• Imperio a Safavid	1501
• Islamiko a Republika	1 Abril 1979
• Agdama a batay-linteg	24 Oktubre 1979
Kalawa
• Dagup	1,648,195 km2 (636,372 sq mi) (Maika-18)
• Danum (%)	0.7
Populasion
• Karkulo idi 2012	76,091,000 (Maika-17)
• Senso idi 2011	74,700,000
• Densidad	46/km2 (119.1/sq mi) (Maika-162)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$827.344 bilion (Maika-17)
• Tunggal maysa a tao	$10,797
GDP (nominal)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$420.894 bilion (Maika-27)
• Tunggal maysa a tao	$6,260 (Maika-83)
Gini (2010)	38 kalalainganna
HDI (2013)	0.749 nangato · Maiak-75
Kuarta	Rial (﷼) (IRR)
Sona ti oras	UTC+03:30 (IRST)
• Kalgaw (DST)	UTC+04:30 (Oras a Lawag ti Iran (IRDT))
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	98
Kodigo ti ISO 3166	IR
TLD ti internet	.ir, ایران.
Bookrags.com Iranchamber.com CIA Factbook

Ti maika-18 a kadakkelan a pagilian iti lubong iti termino a kalawa iti 1,648,195 km² (636,372 sq mi), ti Iran ket adda ti populasion ti agarup a 75 a riwriw. Daytoy ket maysa a pagilian itinaisangsangayan a heopolitika a kinapangruna gapu ti lokasionna kadagiti tallo lugar iti Asia (Laud, Tengnga, ken Abagatan). Ti Iran nabeddengan iti amianan babaen ti Armenia, Azerbaijan ken Turkmenistan. Ti Iran ket maysa a litoral nga estado ti Baybay Kaspio, nga adda ti kauneg ti daga a baybay, ti Kazakhstan ken Rusia ket dagus pay a kaarruba ti Iran iti amianan. Ti Iran ket nagbeddengan iti daya babaen ti Apganistan ken Pakistan, iti abagatan babaen ti Golpo Persiano ken ti Golpo ti Oman, iti laud babaen ti Irak ken iti amianan a laud babaen ti Turkia. Ti Tehran ket isu ti kapitoliona, ti kadakkelan a siudad ti pagilian ken ti politikal, kultural, komersial ken industrial a sentro ti pagilian. Ti Iran ket maysa a rehional a bileg, ken agtengtengngel ti nangruna a puesto iti sekuridad ti sangalubongan nga enerhia ken ekonomia ti lubong a kas nagbanagan kadagiti dakkel a reserbana iti petrolio ken masna nga alingasaw. Ti Iran ket adda ti maikadua a kadakkelan a napasingkedan a reserba ti masna nga alingasaw iti lubong ken ti maikapat a kadakkelan a napasingkedan a reserba ti petrolio.

Ti Iran ket isu ti pangibalayan kadagiti kaduogan a sibilisasion iti lubong. Ti immuna a dinastia idiay Iran ket naporma idi las-ud ti Elamita a pagarian idi 2800 BC. Ti Irani a Medes ket nangikaykaysa ti Iran iti maysa nga imperio idi 625 BC. Dagiti ket sinaruno ti ken Irani nga Akamenidanga Imperio, ti Heleniko a Seleusida nga Imperio kendagiti dua a simmarsaruno nga Irani nga imperio, dagiti Parto ken dagiti Sassanid, sakbay ti Muslim a panarukma idi 651 AD. Dagiti kalpasan ti Islamiko a dinastia ken dagiti imperio ti Iran ket nagpadakkelda ti pagsasao a Persiano ken kultura kadagiti amin a Irani a banak. Dagiti nasapa a dinastia ti Iran a nangiyunay-unay manen ti pnnakawaya ti Iran ket mairaman dagiti Tahirid, Saffarid, Samanid kenBuyid.

Ti agrangrang-ay a Persiano a literatura, philosopia, medisina, astronomia, matematika ken arte ket nagbalin kadagiti nangruna nga elemento ti Muslim a sibilisasion. Ti Irani nga identidad ket nagtultuloy urayno adda dagiti gangganaet a panaturturay kadagiti dimteng a sigsiglo ken ti Persiano a kultura ket inampon pay babaen dagiti Ghaznavid, Ti Seljuk, Ilkhanid ken ti Timurid agturturay. Ti irurumsua ti 1501 iti Safavid a dinastia, a nangipakpatakder ti Imami a Shia nga Islam a kas ti opisial a relihion ti imperioda, ket nangmarka iti maysa a kangrunaan a nagsikkuan a punto ti Irani ken Muslim a pakasaritaan.Ti Kontitusional a Rebolusion ti Persia ket nangibangon ti immuna a parlamento ti pagilian idi 1906, iti kaunegan ti maysa a batay-linteg a monarkia. Kalpasan ti maysa a kudeta nga inrugi babaen ti Nagkaykaysa a Pagarian ken Estados Unidos idi 1953, ti Iran ket nagin-inut a nagbalin nga ad-adu nga autokratiko a pagilian. Ti immad-adu a panagsuppiat iti gangganaet nga impluensia ket kimmaro idi las-ud ti Irani a Rebolusion a nakaiturongan ti pannakabangon ti maysa nga Islamiko a republika idi 1 Abril 1979.

Ti Iran ket maysa a kaemeng dagiti nangipundar ti Nagkaykaysa a Pagpagilian , NAM, OIC ken ti OPEC. Ti politikal a sistema ti Iran, a naibatay ti 1979 a batay-linteg, ket buklen dagiti nadumaduma a narikut a nagkikinnapet nga agturturay a bagbagi. Ti kangatuan a kasasaad ti turay ket ti Kangatuan a Daulo. Ti Shia nga Islam ket isu ti opisial a relihion ken ti Persiano ket isu ti opisial a pagsasao.

Ti ngan ti Iran (ایران) ket isu ti Moderno a Persiano a tinaudan manipud iti Proto-Irani a termino ti Aryānā,, a kayatna a sawen ket "Daga dagiti Aryan", nga immun-una a naipakpakita iti Avesta a tradision ti Zoroastrianismo. Thi termino nga Ērān ket nabirukan a mangibagbaga ti Iran iti maika-3 a siglo a Sassanid a sinuratan, ken ti Parto a sinuratan a kumadduan kadagiti panagusarna ti Parto a termino ti "aryān" a nangibagbaga kadsagiti Irani. Nupay kata, iti naipakasaritaan ti Iran ket naibagbaga idi a kas Persia wenno ti kapadpadana (La Perse, Persien, Perzië, kdpy.) babaen ti Lumaud a lubong, a nagruna ti gapuna kadagiti sinursurat dagidi Griego a historiador a nangtawtawag ti Iran iti Persis (Περσίς), a kayatna a sawen ket daga dagiti Persiano. Idi 1935, ni Rezā Shāh ket nagkiddaw a ti komunidad ti sangalubongan ket tawaganda koma ti pagilianna a kas ti Iran. Ti panagsuppiat ti panagbaliw ti nagan ket nangiturong ti panagibabawi ti daytoy a keddeng, ken idi 1959 dagitoy dua a nagan ket naipagsinnukat a naus-usar. Manipud ti Irani a Rebolusion idi 1979 ti opisial a naganen ti pagilian ket "Islamiko a Republika iti Iran".

Ti naipakasaritaan ken maipapan ti kultura a naad-adu a panagusar ti 'Iran' ket saan a nairestrikto iti moderno a maitutop nga estado. Irānshahr wenno Irānzamīn (Kalatakan nga Iran) ket maipada kadagiti teritorio ti Irani a kultura wenno linguistiko a sona. Malaksid ti moderno nga Iran, nangiraman daytoy kadagiti paset ti Kaukaso, Mesopotamia, ti Indiano a subkontinente ken Tengnga nga Asia.

Nasapa a pakasaritaan

Dagiti kasapaan nga arkeolihoko nga artipakto idiay Iran, kasla dagiti nakalkali idiay Kashafrud ken dagiti sitio idiay Ganj Par, ket mangipakpakita ti kaada ti tao idiay Iran manipud idi panawen ti Akin-baba Paleolitiko. Dagiti Neanderthal nga artipakto a napetsaan manipud idi panawen ti Tengnga a Paleolitiko ket nangruna a nabirukanen idiay rehion ti Zagros kadagiti sitio a kas dagiti rukib ti Warwasi ken Yafteh . Dagiti nasapa nga agrikultural a komunidad ket nangrugida a rimmang-ay idiay Iran idi agarup a 8000 BC, nga adda dagiti pagtaengan a kas ti Chogha Bonut, Susaken Chogha Mish a rimmangrang-ay idiay rehion ti Zagros.

Ti irumrumsua iti Susa a kas maysa a siudad ket naikeddeng babaen ti panangipetsa iti C14 a nasapsapa a kas ti 4395 BC. Adda dagiti sangadosena a pre-historiko a sitio iti ballasiw ti Irani a banak a manigitudtudo ti kaadda kadagiti taga-ugma a kultura ken dagiti urbano a pagtaengan idi maikapat a milenio BC. Idi las-ud ti Gambang a panawen ti Iran idi ket pagbalayan dagiti nadumaduma a sibilisasion a kas ti Elam, Jiroft ken dagiti Zayandeh Rud a sibilisasion. Ti Elam, ket isu idi ti kadayegan kadagitoy a sibilisasion a naparang-ay idiay abagatan a laud ti Iran a kaaripingna dagiti adda idiay Mesopotamia. Ti panagrang-ay ti panagsurat idiay Elam idi maikapat a milenio BC ket kapadpadana iti napasamak idia Sumer. Ti pagarian ti Elam ket nagtultuloy ti kaaddana angiggana ti irurumsua dagiti imperio ti Mediano ken dagiti Akuamenida nga Imperio.

 

Ti Iran ket ti maikasangapulo ket walo a kadakkelan a pagilian iti lubong, nga addaan iti kalawa iti 1,648,195 km² (636,372 sq mi). Ti kalawana ket agarup a kapada no maitiptipon ti Nagkaykaysa a Pagarian, Pransia, Espania, ken Alemania, wenno kapada no ad-adu bassit ngem ti estado ti Estados Unidos ti Alaska. Ti Iran ket mabirukan iti nagbaetan dagiti latitud ti 24° ken 40° N, ken dagiti longitud ti 44° ken 64° D. Dagiti pagbeddenganna ket ti Azerbaijan (611 km (380 mi)) (iti Azerbaijan-Naxciva eksklabe iti (179 km (111 mi) )) ken ti Armenia (35 km (22 mi)) iti amianan-laud; ti Baybay Kaspio iti amianan; ti Turkmenistan (992 km (616 mi)) iti amianan-daya; ti Pakistan (909 km (565 mi)) ken Apganistan (936 km (582 mi)) iti daya; ti Turkia (499 km (310 mi)) ken ti Irak (1,458 km (906 mi)) iti laud; ken dagiti pay danum ti Persiano a Golpo ken ti Golpo ti Oman iti abagatan.

 

Ti Iran ket buklen ti Irani a Banak malaksid dagiti aplaya ti Baybay Kaspio ken ti Probinsia ti Khuzestan. Daytoy ket maysa kadagiti kaaduan ti banbantay a pagilian, ken kaaduan ti langa ti dagana ket dagiti lasonglasong a kabambantayan a mangisina kadagiti nadumaduma a pagayusan a labneng ken dagiti banak. Ti adu ti populasionna nga akinlaud a parte ket isu ti kaaduan ti banbantay,nga addaan kadagiti kabambantayan a kas ti Kaukaso, Zagros ken ti Banbantay Alborz; ti naudi a naibaga ket aglaon ti kangatuan a puntos ti Iran, ti Bantay Damavand aiti 5,610 m (18,406 ft), ken isu pay ti kangatuan a bantay iti masa ti daga ti Eurasia iti laud ti Hindu Kush.

Ti akin-amianan a paset ti Iran ket naabbongan babaen dagiti nasamek a katuduan a bakir a tinawtawagan ti Shomal wenno Bakbakir ti Iran. Ti akindaya a paset ket kaaduan a buklen dagiti labneng ti desierto a kas tiDasht-e Kavir, ti kadakkelan a desierto ti Iran, idiay amianan-sentral a paset ti pagilian, ken ti Dasht-e Lut, iti daya, ken dagiti pay dadduma a naapgad a danaw. Daytoy ket kastoy gapu ta dagitoy a rehion dagiti kabambantayan ket nangatoda unay a maabotan dagiti ulep ti tudo.

Dagiti laeng dakkel a tanap ket mabirukan idiay igid ti aplaya ti Baybay Kaspio ken ti akin-amianan a patingga ti Persiano a Golpo, a ti Iran ket pagbeddengan ti sabangan ti karayan Arvand. Dagti basbassit ken saan nga agtultuoy a tanap ket mabirukan iti igid dagiti dadduma nga aplaya iti Persiano a Golpo, ti Kipet ti Hormuz ken ti Golpo ti Oman.