Аԥснытәи Аихамҩа

Ихадоу астатиа: езная дорогаАмшынеиқәатәи аихамҩа аучасток

Амшынеиқәатәи аихамҩатә участок аплан

Амшынеиқәатәи аихамҩатә ҭоурых  ахы ыҵнахуеит Урыстәылатәи аимпериа агаҿатә еихамҩа Амшынеиқәатәи аихамҩа анаԥҵаз инаркны, ари апроект аус адулареи аргылареи нап аркын 19-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжазы.

1860 ш. анҵәамҭазы Кавказ Амшынеиқәа аҿықә аҟны Тҟәаԥс инаркны Аҟәанӡа кавказтәи агуберниеи Урыстәылатәи аимпериа регион хадақәеи еидызкыло аихамҩа хада аргыларазы ажәалагала ҟаҵан. И.У. Проценко иусумҭа "Кавказтәи аихамҩақәа  иррзку азҵаара" аҟны иазгәеиҭеит:

Аҟәатәи ацәаҳәа Кавказ ахьчара ахкқәа рҟны зыда ԥсыхәа ыҟамак акәны иҟан астратегиатә ҵакы инамаданы. (,,,) Ҳара ҳгәы иаанагоит,  Кавказ атәылаҿацә аҭагылазаашьа бзиа, адгьыл чашәра дуқәа зымпыҵаку, ҩ-мшынк иахьрыԥну, еиуеиԥшымкәа иҟоу ааглыхра, аҳауа зҩыда ашьха тәыла ишаԥу еиԥш, иаарласны ҳара ҳкапиталистцәа азхьаԥшыртә иҟанаҵап ҳәа, Кавказ  Урыстәыла азы феида змоу акакәны иахьыҟало анаҩсангьы, нҵәара змам ԥсшьарҭа ҭыԥынгьы иҟалоит ҳәа.

— Г. А. Ӡиӡариа,  Иусумҭақәа, Т. 1

1872 ш. рзы, аинрал Кравченко азҵаара ықәиргылоит  аҳәынҭқарратә ҵакы змоу амҩақәа ирхыԥхьаӡаланы, ахыҵырҭатә мҩа шаҭаху азы. Аҵак ду аиҭон  Аԥсни 1877 ш. рзы Аҟәа ацхырааразы Марыхәынтәи акаҵәара ихыҵыз аинрал Бабич игәыԥ  Ҟәбантәи аобласти реимадара.

Ишьҭыхын азҵаара аихамҩа аргыларазы Аҟәа инаркны Сенак-Ҿыцтәи Ԥоҭ-Тифлистәи аихамҩа астанциаҟынӡа. 1872 ш. аныҟәара хацыркхеит Тифлис - Ԥоҭ ацәаҳәаҟны, 1877 ш. Рион - Қәҭешь  - Тҟьыбыл. 1890 ш. рзы ахархәарахь ирыҭан Сурамтәи атоннель. Аихамҩа еиманадеит Амшенеиқәа агаҿеи Каспиеи, 1899 ш. рзы азеиԥш еихамҩатә каҭа иадҵан.

19-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы Урыстәылатәи аимпериа Афинансқәа рминистрра адҵала анџьныр Гартман игәыԥ Амшынеиқәатәи агәберниа аԥшаҳәеи Аҟәатәи аокруги рыҭҵаара мҩаԥнагеит "Новороссиски Аҟәеи рыбжьара аихамҩа аргылара ахьынӡаԥсоу аилкаара хықәкыс иҟаҵаны". Гартман иҟаиҵаз алкаала, аргылара ҟалон, Афипски - Тҟәаԥс - Аҟәа - Сенакиҿыц ацәаҳәа иаку наплакыкны ианеимадаха, иара убас аиҳабыра аԥара  аназоуныжь 15 ш. ҿҳәарас иаҭаны.

1903 ш.  Владикавказтәи аихамҩа Ауаажәларра аргылара нап анаркит, аха излагаз Аурыс- Иапониатәи аибашьра, иара убас атәылаҟны иҟаз азеиԥш ҭагылазаашьа иахҟьаны анаплакыҩцәа ари ажәалагала мап ацәырымкыр амуа иҭадыргылеит.

1910 ш. рзы, анџьнырцәа  Г. В. Адрианови И. А. Малишевскии  Аҳәынҭкарратә Дума ахәаԥшырц азы даҽа проектк рыднагалеит, Амшынеиқәа аҿықә ала Екатеринодари Сенакиҿыци аҟынӡа аихамҩа ашьҭаҵара иазкны.

1911 ш. ицәырҵит Иҵабыргу астатә бжьгаҩы, иара убас Кавказтәи аихамҩа ԥасатәи аиҳабы А. Н. Пушечников ишәҟәыбӷьыц, уа иаазыркьаҿны иазгәаҭан  Амшынеиқәа аихамҩа аргыларазы атехника-економикатә ҵаҵӷәыркра. Азеиԥш аура иартәар акәын 323 верс, автор ихәшьарала 80 000 000 мааҭ инареиҳаны иартәон.

1912 ш. иаԥҵан ахәҭаатә "Амшынеиқәа аихамҩатә уаажәларра", иагьышьақәырӷәӷәан зыпроект ахәаԥшреи ашьақәырӷәӷәаре рзы 1901 ш. ирыдгалаз Ақәҵара. Уи аԥҵаҩцәас иқәгылеит  Н. Н. Перцов, А.И.Путилов, С.С. Хрулиов.

Урыстәылазегьтәи акультура-ааглыхратәи ақыҭанхамҩатәи цәыргақәҵа " Урыстәылатәи Ривиеера"аҟны 1913ш. ауаажәларра ицәырыргеит зыргылара иаҿыз аихамҩа амакет. Иҭыжьын аргылара шымҩаԥысуаз атәы ахьаҳәоз сахьала еиқәыршәаз альбом "Зыргылара иаҿу Амшынеиқәа аихамҩа . Тҟәаԥс - Квалони ".

Анаплакы аҿаԥхьа хықәкы хаданы ирылаҳәан Квалони аихшарҭаҟны Тҟәаԥс инаркны  Кавказтәи аихамҩақәа реимадараҟынӡа аҭҳәаа  ииашаны алгареи ахархәареи.   Аура - 322 верст инаӡон, аусурақәа рыхә - 70.000.000 мааҭ артәеит.

Амшынеиқәа аихамҩа ацәаҳәа ҿыцқәа рыргыларазы  Ауаажәларра аусурақәа нап днаркит 1914 ш. рашәарамза 15 рзы иахәҭаз ашәҟәқәа зегьы анышьақәырӷәӷәаха ашьҭахь. Актәи Адунеизегьтәи аибашьра ашықәсқәа раан ари аучасток аргылара иалагеит Тҟәаԥс инаркны Адлерынӡа.

Адлер инаркны Аҟәанӡа иазԥхьагәаҭан аихамҩатә станциақәеи, аихшарҭақәеи, ацҳақәеи, атоннельқәеи рыргылара, аха 1917 ш. рзы иҟалаз ареволиуцциеи атәылауаҩратә еибашьреи ари аус анагӡара залнамыршеит.  Аргыларатә участок Адлер – Аҟәа аргылара аанкылан.

Амҩа ҿыц аргылара аҵак ду аман Кавказ Амшынеиқәа аҿықә мацаразы акәымкәа,  Урыстәыла зегьы азы.

Уи аргылара  Кавказҟа иаагаз атранзиттә мҩа абжа аҟынӡа иаркьаҿуан, Тҟәаԥсатәи абаӷәаза аҿиаразы иацҵаны алшарақәа аԥнаҵон,  амҩа иаԥныз амшынеиқәатәи акурортқәеи арегион аҟны атауареикәшареи рыҿиара иацхраауан.

—  Амшынеиқәа еихамҩа аҭоурых аҟынтә

Аҟәа аст. авокзал ахыбра

Лыԥсҭа аплотформа асахьа

1923 ш. мшаԥымза 2 рзы Аусбарҭабжьаратә елацәажәараҟны азыӡба рыдыркылеит Амшынеиқәа еихамҩа аргылара аиҭашьақәыргыларазы, иара убас ишьақәырӷәӷәан уи азеиԥшҳәынҭқарратә, атранзиттә ҵакы. Убри ашықәс азбжазы, амҩа ашьҭаҵареи астанциа аргылареи рзы аусурақәа ирыцҵан, аусурақәа зегьы рцикл хыркәшатәын 1933ш. рзы.

"Қәҿиарала аргылара ахырәкшара" амҩа ҩ-хәҭакны ишан:

Аҩадатәи, 137км рҟынӡа - Тҟәаԥс инаркны Гагреи Аладатәи рҟынӡа, 213 км рҟынӡа - Сенаки Ҿыц инаркны  Гагранӡа.  Аҩадатәи аучасток аргылара иалагеит 1923 ш. рзы, Аладатәи - 1925 ш. рзы.

1931 ш. жәабранмза 26 рзы раԥхьатәи адәыӷба ацҳа ҿыц иқәсны Аԥсныҟа иааит, Галтәи астанциа аҟынӡа инеиԥынкыланы аныҟәара иалагеит.

1932 ш. абҵарамза 7 рзы Очамчыра астанциаҟны имҩаԥысит аофициалла адәыӷба еихамҩа аартра, 1936 ш. ажьырныҳәамза 1 азы раԥхьатәи адәыӷба Кьалашәыртәи астанциаҟны иааит.

Кавказтәи аихамҩа аилазаараҟны

Астатиа хада: Кавказтәи аихамҩа

1938 ш. рашәармза 1 азы иаартын иааиԥмырҟьаӡакәа апассаџьырцәа мҩанызгоз аихамҩа Аҟәа - Қарҭ.

Л. П. Бериа ихьӡ зхыз Кавказтәи аихамҩа аучасток Адлер инаркны ажәытәтәи Гагранӡа аргылара хыркәшан 1941 ш. рзы. Раԥхьатәи апассаџьыртә дәыӷба Шәачантәи Гагратәи астанциахь иааит 1941 ш. рашәарамза 28 рзы.

Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алагамҭазы Гагреи Аҟәаҟеи иаауа иалагеит аргылаҩцәа, анџьнырцәа, атехникцәа, аучасток Аҟәа инаркны Гагранӡа ирласны ахыркәшаразы.  1942 ш. арратә ешелонқәа рымҩа ахәҭак аартын аучасток Аҟәа- Адлер аҟны.

1942-1943 шықәсқәа рзы  Аԥснытәи АССР ақалақьқәа , ацҳақәа, атоннельқәа, астанциақәа Лиуфтваффе аҳаирпланқәа аҳауа аҟынтә абомбақәа рықәыжьра иаҿын, абаӷәазақәа -  Кригсмарини Реих исателлитцәеи аторпедатә катерқәеи аӡаҵаҟатәи анышьқәеи рыла ирыжәлон . Убас шакәызгьы,  хыԥхьаӡара рацәала архәҭақәа мҩаныргон, ахәра змази ичымазҩыз аибашьцәеи атәыла араионқәа ртыл ахь ииаргон.

Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду ашықәсқәа раан ааглыхратә хархәарахь ирыҭан Гагра, Пиленково, Гәдоуҭа уҳәа аихамҩатә станциақәа. Иргылан ацҳа ҿыцқәеи, атоннельқәеи.

1946 ш. ажьырныҳәамза 1 азы иаартын Кавказтәи аихамҩа Аҟәатәи аҟәша. Анаҩс, Аҟәатәи аҟәша аԥыхны Самтредиа ақ. ахь (Қырҭтәыла) ииаган.

1949 ш. еснагьтәи ахархәарахь ирыҭан аҵыхәтәантәи аучасток Аҟәа -Адлер, аныҟәарақәа хацыркын 1942 ш. анҵәамҭазы.

1951 ш. жәабранмзазы имҩаԥысит архитектор Зоиа Поченцова-Орлинскаиа лыпроект ала иргылаз аихамҩатә вокзал ҿыц "Ахали - Гагра" ( Гагра Ҿыц) официалла аатра, иара убри ашықәсан ԥхынҷкәынмза 1 азы Аҟәа астанциаҟны апассаџьырцәа рзы иаартын аихамҩатә вокзал, архитекторцәа: П.  Л. Мушкәыџьанаа.

1956 ш. Кавказтәи аихамҩатә участок Аҟәа инаркны Веселое астанциа аҟынӡа 3кв. змаз фымцамчла еиқәыршәан. Ацәаҳәаҟны ицәырҵит афымцаӷбақәа ВЛ22, иара убас апассаџьыртә фымцадәыӷба.  Раԥхьатәи апассаџьыртә фымцадәыӷба  Аҟәа - Гәдоуҭа аусура хацыркын 1956 ш. ԥхынгәымза 22 рзы. 1960-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы Аҟәатәи аҟәшаҟны ироуа иалагеит амҩа хадатә аидарамҩангагатә фымцадәыӷбақәа ВЛ8 , урҭ рахьтә иҟоуп иахьа уажәраанӡа атәылазы иахәҭоу аидарақәа мҩанызго.

Асоветтә аамҭазы  Аԥснытәи АССР аҩныҵҟа, Кавказтәи аихамҩатә станциала хыԥхьаӡара рацәала аидаратәи апассаџьыртәи еилазаарақәеи мҩасуан. Апассаџьырцәа рацәаҩны рымаҵ ауан, мҽхакы ҭбаала ажәлар рынхамҩатә  еидарақәа мҩаныргон:

Ашықәс

1970

Идәықәҵан апассаџьырцәа

(млн-ҩык)

Идәықәҵан аидара (зықь тонна)

Аҟәа иҟан апассаџьыртә вагонтә депо АМАШ (Апассаџьыртә маҵзура ателеграфтә шифр) -1,  амоторвагонтәи алокомотивтәи депо. Апассџьыртәи аидарамҩангагатә дәыӷбақәеи рымаҵ руан Аҟәа алокомотиви Самтредиа алокомотиви.

СССР анхыбгала ашьҭахь, Аԥсны Ахьыԥшымра анага, ареспубликаҟны аибашьратә хҭысқәа ианрылага, амҩа азеиԥш усуратә рбагақәа акыр илаҟәит:

Ииагоуп апассаџьырцәа (зықьҩык)

Ииагоуп аидара (зықь тонна)

Ахашәалатә ааимҭақәа (апассаџьырцәа, млн  мааҭ.)

Ахашәалатә ааимҭақәа (аидара амҩангара, млн  мааҭ.)

Бжьаратәсиала амҩа аусзуцәа рхыԥхьаӡара

(ауаа)

-- апассаџьырцәа мҩаннагон ООО "Тверскои експресс"

(Аԥсны аҳәынҭқарра ашәахтәтә резидентс иҟамызт)

Аихамҩа - ақырҭуа-аԥсуа еибашьра аамҭазы

Егры аӡиас иху ааха зауз ацҳа. 2013ш.

Ақырҭуа-аԥсуа еибашьра ианалага инаркны, Аԥсны адгьылҵакыраҿы иҟаз аихамҩақәеи астанциақәеи зегьы аибашьра ахьымҩаԥысуаз аҭыԥны иҟалеит. Ааха ӷәӷәа аиуит амҩатә инфраструктура.  Еиҭаҵуаз аилазаара азбжа ԥыххаа иқәҵан мамзаргьы ӷәӷәала аԥхасҭа аҭан.

1992 ш. рзы бџьарла еиқәных иҟаз Қырҭтәылатәи Аҳәынҭсовет архәҭақәа  Аԥсны ралаларазы ҽыҵгас иҟаҵан " аихамҩа арҳәрақәеи ақәыларақәеи рацәыхьчара". 1992ш. нанҳәамза 14 рзы Егры аӡиас иху аихамҩа ԥыржәеит (еиҭашьақәыргылаӡам), Аԥсны иалсны ицоз атранзиттә еихамҩа аусура аанкылан.

Ақырҭуа еиҳабыра астанциақәа рыхьӡқәа рыԥсахуа иалагеит, аурыси аԥсуа хьыӡқәеи рхыхны ақырҭуа хьыӡқәа рхырҵо иалагеит.  Убас, Гьечрыԥшь еиҭакын - Ҭхьеми   хәа, Жәандәрыԥшь - Шавцхела, Арсаул – Санаԥиро, Аӡҩыбжьа - Цкургели. 1993 ш. ашьҭахь, станциақәак еиҭа рыхьыӡқәа ԥсахын (Ҭхьеми- Чыгрыԥшь, Шавцхьела - Мҷышьҭа, Санапиро – Цәкәара ҳәа).

2002 ш. хәажәкырамза 27 рзы Очамчыра - Аҟәа афымцадәыӷбаҿы имҩаԥган атеракт, аӡәы дҭахеит.

2022 ш. ԥхынҷкәынмза 2 рзы Блабырхәа аплатформа инацәыхарамкәа аурыс бжьаҟазаҩцәа зҭаз  адәыӷба арельсқәа ирықәҟьеит.

2002 ш. ԥхынҷкәынмза 25 рзы аибашьра ианалага инаркны раԥхьаӡакәны  Аԥснынтә  Урыстәылаҟа амҩа аартын.  (Ақалақьҩныҵҟатәи адәыӷба Аҟәа - Шәача).

2023 ш. жәабранмза 28 рзы Мысра анхарҭатә ҭыԥ азааигәара агәыҳалалратә цхыраара аҳасабала Урыстәылатәи Афедерациаҟнытә Аԥсныҟа иаашьҭыз ачарыц зҭаз авагонқәа ҩба арельсқәа ирыхҟьеит. Ибаахьаз ашпалқәа аидара зқәыз авагонқәа рызнымкылеит.

Амҩатә нхамҩа аиҭашьақәыргыара

2000-тәи ашықәс алагамҭазы аихамҩақәыԥса еиҭашьақәыргылан Урыстәыла ацхыраарала, ахархәаргьы аиуит.  Иаартын адәыӷбамҩа Аҟәа-Ԥсоу, Очамыра - Тҟәарчал (аҭагылазаашьа иахҟьаны 2017ш.  иаԥыхын), Очамчыра абаӷәазахь арацәагара алыршан.

2004 ш. еиҭашьақәыргылан Урыстәылантәи Аԥсныҟа апассаџьырқәа мҩанызгоз хара ицоз адәыӷбақәа рныҟәара. 2015 ш. инаркны аԥхынтәи амзақәа рзы апассаџьыртә дәыӷба адизель ахархәарала Адлери Гагреи ирыбжьан.

• 2004 ш. Урыстәыла амчала шьаҭанкылатәи арҽеиратә усура мҩаԥган аихамҩа Ԥсоу -Аҟәа ирыҵанакуаз аучастокқәа рыҟны. 2004 ш. цәыббрамза 10 рзы авагонқәа хԥа Москвеи  Аҟәеи ирыбжьан. Авагонқәа дәықәлон Курсктәи авокзал аҟынтә (2010 ш. инаркны Павелецктәи авокзал аҟынтә) адәыӷба №75-76 Москва - Адлер. Анаҩс, арҭ авагонқәа алокомотив ҿықәеи авагонқәа даҽа хԥеи рыцны Веселое аҳәаатә станциа аҟынӡа ицон, ашьҭахь адәыӷба аномер ԥсахын №627-628 ҳәа,  нас Аҟәанӡа иаауан.  Аԥсны адәыӷбақәа  аанҿасуан  Ԥсоу (атехникатә), Цандрыԥшь, Гагра, Гәдоуҭа, Афон  Ҿыц.
• 2008 ш. рзы Аҟәеи - Гәдоуҭеи рыбжьара апассаџьыртә дәыӷба аанкылан.  Уаанӡа иныҟәон адәыӷбақәа Аҟәа - Ԥсоу, Аҟәа - Шәача,  Цандрыԥшь ҳаблаҟны астанциа маҷ аҿы иҟалаз амашәыр иахҟьаны.
• 2008 ш.аԥхын - урыстәылатәи аихамҩатә архәҭақәа рымчала еиҭашьақәыргылан Аҟәа – Очамчыра аучасток.
• 2009 ш. лаҵарамзазы -  Аԥсны Ахада  Сергеи Багаԥшь адырра ҟаиҵеит Аԥснытәи аихамҩа Урыстәыла аусбарҭахь ииагахоит ҳәа 10 ш. ҿҳәарас иаҭаны, ашьҭахь Урыстәыла ОАО "РЖД" аихамҩа  аиҭашьақәыргылара 2 млр.мааҭ акредит азоунажьуеит, уи абизнес ала ирхынҳәхоит ҳәа аилыркаа ҟаҵаны, иара убас аихамҩа ибзианы аус ауаларц азы, насгьы Аԥснытәи аихамҩа аҟынтә Урыстәылаҟа аидара амҩангаразы жәларбжьаратәи акодқәа шаҭаху, уи макьаназы иара ишамам ҳәаны, абри аҟнытә аихамҩа ОАО "РЖД" аусбарҭа иаҭатәхоит ҳәа.
• 2010 ш. рашәарамза - Адлери Гагреи рыбжьара ақалақьҩныҵҟатәи адәыӷбақәа рныҟәара еиҭашьақәыргылоуп.

2011ш. жәабранмзазы жәларбжьаратәи аиқәшҳаҭрақәа рҳәаақәа ирҭагӡаны, Урыстәылатәи Афедерациеи  Аԥсны Аҳәынҭқарреи  ИАУ "РЖД" рыбжьара, иара уб. аунитартә наплакы "Аԥснытәи аихамҩа" , Веселое - Аҟәа иахьрыҵаркуа аҭыԥқәа рҟны аихамҩа аинфраструктура шьаҭанкылатәи арҽеиратә усура амҩаԥгара иазку апроект аус адулара иалагоит. 130 км. иназынаԥшуа амҩеи 166 ахыцтә комплектқәеи реиҭашьақәыргылара азгәаҭан. Хымз ирылагӡаны аусурақәа хыркәшатәын. Аԥсныҟа иаашьҭын иҷыдоу еиҭаҵуа аилазаара 600 цыра, Урыстәылатәи аихамҩа аусзуцәа - 500-ҩык инареиҳаны.

Убри анаҩс иаларгало иалагеит апассаџьыртә дәыӷба ҿыцқәа:

• 2011 ш. рашәарамза 30 рзы, "РЖД"  Шәачеи Аҟәеи рыбжьара апассаџьыртә фымцадәыӷбақәа рныҟәара хацнаркит
• 2012 ш. лаҵарамза 27 рзы РЖД аусура хацнартит апассаџьыртә дәыӷба № 75/76 (иахьа 305/306) Москва — Аҟәа. Адәыӷба Курсктәи авокзал аҟнытә идәықәлоит.
• 2014 ш. рашәарамзазы – Санкт-Петербург - Аҟәа, Воронеж - Аҟәа аԥхынтәи адәыӷбақәа бжьалеит.
• 2015 ш. - аамҭа иатәыз Аҟәа - Воронеж амҩа иацҵан Белгороднӡа. Аԥхынразы иныҟәон Адлер - Аҟәа ирыбжьаз адәыӷба.
• 2017 ш. -аԥхынразы иалагалан Самара -Пенза - Аҟәа ирыбжьаз адәыӷба, иара уб. даҽа пассаџьыртә дәыӷбакгьы Москва - Аҟәа. 2017 ш. нанҳәамзазы Аԥсны аихамҩатә каҭа абжеиҳарак еиҭашьақәыргылан. 2019 ш - Апрелевка амоторвагонтә депо аҟынтә иааган ԥшь-вагонк рыла ишьақәгылаз аилазаара ЕР2Т, депо ахь иааиз ЕП2Д аилазаара ҽыцқәа инарымаданы ЦППК иаанахәахәаз. Иаахәаз афымцадәыӷбақәа Аԥсныҟа иаашьҭын, аха апассаџьырцәа рзы мышкгьы аус амуит. 2023 ш. рашәармза 9 рзы аныҟәара иалагеит адәыӷба "Ласточка" Шәача-Гагра ахырхарҭала. --