Аекологиа

Аеколо́гиа (аагоуп абырзен бызшәахьтә: οἶκος «ойкос» - аҩны, анхарҭа, аԥсадгьыл + λόγος «логос» - аҵара) — Хыхь ишаҳҳәахьо ала аекологиа рызкуп зыԥсы ҭоу ацәеижьқәеи изну аԥсабареи реинырра аҵара.

Аекологиа ршоит хыџьараны: 1) аҵиаақәа рекологиа; 2) аԥстәқәа рекологиа; 3) ауаҩы иекологиа ҳәа.

Аҵиаақәа рекологиа

Аҵиаақәа рекологиа иаҵоит аҵиаақәеи изну аԥсабареи шеиныруа, аҵиаақәа дара-дара реиныррақәа, урҭ рзеиԥшеизҳарақәа.

Аԥсҭазааразы зыда ԥсыхәа ыҟам аҭагылазаашьақәа иреиуоуп – алашара, аԥхарра, ацәаакы, аҳауа, аминералтә маҭәашьарқәа уб. иҵ.

Ацәеижьқәа рыԥсы ҭанаҵы крырфоит, рыԥсыԥ ларгаҩаргоит, ирызҳауеит, иҿиоит, рымҽхак дырҭбаауеит. Убри ауп урҭ рыԥсҭазаара ҵакыс иамоугьы. Аха ҭагылазаашьала урҭ зегьы еиԥшым.

Џьара аӡы маҷуп, даҽаџьара аҳауа цқьам, егьи- рахь хьшәашәароуп, даҽаџьарах афатә маҷуп, мамзаргьы ӡҟычроуп. Ажәакала ацәеижьқәа рзы иҟоуп иҽеиуи иҽеими аҭагылазаашьақәа. Убарҭ аҭагылазаашьақәеи ацәеижьқәеи реинырра шымҩаԥысуа аҭҵаара иазкуп аекологиа захьӡу аҵарадырра.

Аҵиаақәа рекологиа иҭнаҵаауеит ауаҩы ихарала аҵиаақәа ироуа анырра ахҟьа-ԥҟьақәа.

Аҵиаақәа рекологиа аилкааразын идыртәуп аҵиаақәа рыԥсҭазааратә ҷыдарақәа.

Аҵиаақәа анышә аҟынтәи ироуеит рыфатә, уи иқәгылоуп, изеиҭаӡҵом. Аӡҵиаақәагьы аӡаҿы ироууеит рыфатә, изеиҭаҵӡом. Аҵиаақәа рымҽхак дырҭбаауеит рыжәлақәа рыла. Ахара ацаразы урҭ рыжәлақәа еиҿартәуп аҳауаҿ ихиааланы иԥырратәы, мамзаргьы аӡы иагаратәы. Рышәҭқәа ирхылҵуеит афҩыхаа.

Аҵиаақәа иԥсаанӡа ирызҳауеит. Урҭ урысшәала «рас- тение» зрыхьӡу еснагь иахьрызҳауа азы ауп. Аҵиаақәа ирылшоит рцәеижьхәҭақәа рыԥсахра, ҿыц илганы рзырҳара, рҽырҿыцра.

Аҵиаақәа бзиарҭаны ирызҳауеит ирласны, идуны. Цәгьарҭаны реизҳара ԥкуп, ихьысҳауп. Насгьы аҵиаақәа ахьҭацәгьеи амлакреи аныҟоу ирылшоит абыӷькаԥсара, аамҭала ацәара.

Аҵиаақәа ахыхьчараз ирымоуп ахыхьчага цәеижьхәҭақәа: абӷажәцәа, аҟәымыӷқәа, афҩыцәгьа, агьама бааԥс, ашҳам, ирхылҵуеит абактериақәа зшьуа афитонцидқәа уб. иҵ.

Аҵиаақәа рызҳашьа, рыԥсҭазаашьа ианыԥшуеит иахьану аҭыԥ заҟа ирлашоу. Амра ашәахәақәа ахьзымнеиуа аҭыԥқәа рҿы аҵиаақәа ирызҳауеит икәаданы, риаҵәара маҷны. Уи адагьы аҵиаақәа реизҳара ианыруеит амш заҟароу, аԥхынра мшқәа рхыԥхьаӡара, амра анԥхо амшқәа рхыԥхьаӡара уб. иҵ. алашара иадҳәалоу аҭагылазаашьақәа. Иҟоуп аҵиаақәа амш андуу изызҳауа, иҟоуп амш анкьаҿу азҳара иазыманшәалоу, иҟоуп рыҩбагьы ззеиԥшугьы. Амш андуу изызҳауа аҵиаақәа иреиуоуп аҩададгьылқәа зџьынџьу ача, ақьар, ачаԥшь, акартош. Урҭ ирызҳарц, ишәҭырц азы амш аура 12 сааҭ иреиҳазароуп.

Аладатәи аҵиаақәа – амахәыда, абрынџь, абамба, анышәраса уб. иҵ. рызҳаразы амш аура 12 сааҭ еиҳазароуп.

Амш аура заҟароу иахьԥшым аҵиаақәа иреиуоуп апатырџьанқәа, алымҳардагәа уб. иҵ.

Хыхь иаҳҳәаз амзызқәа ирыхҟьаны аҵиаақәа ршоит х-гәыԥкны: алашара бзиа избо; ашәшьыра зычҳауа; ашәшьыра бзиа избо, ҳәа.

Алашара бзиа избо аҵлақәа иреиуоуп амзаҵла, аҵааҵла, агәыркаԥса, абӷьыршәшәа, ахьаца, аџь уб. иҵ. Алашара бзиа избо иреиуоуп ауҭраҭыхтәи абаҳчатәи аҵиаақәа, иара убас аӡышәҭыши аӡышәҭ ҩежьи.

Ашәшьыра зычҳауеи, бзиа избои иреиуоуп аԥсаӡҵлақәа, аҭәаҵлақәа, арасаҵлақәа, – ачықьқәа рахьтә – ашьхарпаҿ, ақәыцыш, адыӷаџьа, ахәажәа, абжьынҵ уб. иҵ.

Ашәшьыра бзиа избо аҵлақәа – аԥсаӡқәа, рымҵа азҳара рылшоит аҭырасқәа, ашыцламшәқәа. Ашәырбаҳчақәа рааӡара напы азыркуа ирдыруазароуп еиуеиԥшым ашәырҵлақәа алашара еиԥшымкәа ишырҭаху. Аҵиаақәа реиҭаҳараан, ацәаҳәақәа рыҭбаареи аҵиаақәа рхибаҩареи азгәаҭаны збаҳча шьақәзыргыло, аҽаҩра бзиа иоуеит.

Алитература

  • П. К. Кәыҵниа, «Аҵиаақәа, абактериақәа, акәыкәбаақәа рбиологиа», Аҟәа – 2011

Ахьарԥшқәа

Tags:

Абырзен бызшәа

🔥 Trending searches on Wiki Аԥсуа:

Ажьырныҳәамза 30Жәабранмза 12МсырАмаџьар бызшәаԤхынҷкәынмза 161564Мшаԥымза 25Жәабранмза 21Аџьрҩара (Гагра)22 (ахыԥхьаӡара)ӘМшаԥымза 16Аладатәи АфрикаИамаика7819631617Алеқсандр МакедонскиАдемократиатә Республика Конго183519941996ҞазахсҭанГагра араион640Асерб бызшәаАҟазах бызшәаНанҳәамза 25Амҽыша1863Маунт-ГамбиерИрландиа800801ЕшыраАсланбыҭәАгеографиатә акоординатқәаПольшаДушанбе1046Еныкь (аҵакырацәара)1912Ажьырныҳәамза 4ИндонезиаАҩӡба, Лев Арзаабеи-иԥа19841200🡆 More